Jak zmieniał się wizerunek kobiety w literaturze na przestrzeni wieków?

Kobiety – o nie zabiegamy, troszczymy się, opiekujemy. Są niezastąpione. Gdyby nie one rodzaj ludzki nie przetrwałby do dzisiejszych czasów. Zrobiły wiele dobrego. Dzięki nim ludzkość posuwa się nieustannie do przodu. Kobiety były też niestety przyczyną wielu sporów, kłótni, oraz wojen. Ich wizerunek zmieniał się wraz z upływem czasu. Kobiety stały się natchnieniem dla wielu poetów, pisarzy, malarzy, rzeźbiarzy, muzyków, oraz innych artystów. Literatura opisuje dzieje i przedstawia wizerunek kobiety od stworzenia świata, pierwszych rodziców Adama i Ewy, poprzez kobiety starożytne aż do kobiet przedstawianych we współczesnej literaturze. 

Opis dziejów kobiet ma swój początek już w Biblii. Pismo Święte przedstawia, iż Bóg po stworzeniu zwierząt stworzył Adama na swoje podobieństwo, lecz widząc, że Adam jest samotny stworzył kobietę. Stary Testament opisuje, że Bóg stworzył kobietę z żebra Adama – kość z kości. Oznacza to równouprawnienie. Stwórca postawił na równi kobietę i mężczyznę. Ewa jest opisana w Biblii jako ciekawa i dociekliwa. To ona była powodem wypędzenia ludzi z raju. Skuszona przez szatana zerwała zakazany owoc, posmakowała go i dała Adamowi. Bóg rozgniewał się nieposłuszeństwem ludzi i wygnał ich z rajskiego ogrodu, a Ewie powiedział, że od tej pory celem jej życia będzie macierzyństwo, praca w domu i posłuszeństwo mężowi. Zadaniem kobiety stało się rodzenie i wychowywanie dzieci, oraz opieka nad mężczyzną, który pracuje i zarabia pieniądze. Biblia opisuje różnorodność cech charakteru kobiet zaczynając od Ewy, a kończąc na Maryi, matce Chrystusa. Kobiety czasami się mszczą, drwią, płaczą, czarują, niekiedy nawet zabijają, ale często są opisane jako bohaterki – dzielne, mocne i bojowe. Według religii żydowskiej kobiety powinny być pobożne, oraz pokorne. Zawsze zajmować się mężczyznami i stawiać ich na pierwszym miejscu. Maryja była przykładem dobra, świętości i zgodności z wolą Boską. Musiała przeżyć śmierć najbliższych jej osób: męża i syna. Maryja była ostatnią kobietą, którą opisuje Pismo Święte.

Kolejnym opisem stworzenia kobiety są mity starożytnych Greków i Rzymian. Podobnie jak w Biblii, w mitach kobieta stworzona została przez boga, Zeusa i na podobieństwo boginek. Pomocnice Zeusa sprawiły, że Pandora stała się kusząco piękna: Afrodyta rozświetliła jej twarz zniewalającym czarem, a Peito, Charyty i Hory przyozdobiły ją złotymi łańcuchami, oraz upiększyły jej głowę kwiatami. Hermes zaś obdarzył ją podstępem i zdradliwością. Zeus zesłał Pandorę na ziemie, do ludzi razem z wieloma nieszczęściami, chorobami, epidemiami, i innymi „darami od bogów”, których celem było utrapienie śmiertelników. Tak mitologia opisuje stworzenie kobiety – sprowadziła na ludzkość nieszczęścia, była podstępna i zdradliwa. W mitach Greków i Rzymian i przede wszystkim w utworach Homera możemy znaleźć wiele innych opisów kobiet. Głównie pozytywnych. W starożytnej literaturze znajdujemy wiele boginek, a także śmiertelniczek: Atenę, Afrodytę, Artemidę, Helenę, Bryzeidę, a także znaną z Odysei Homera Nauzykae. Homer przedstawia Nauzykae jako „wielką panią”, szlachetną i godną, o pięknej, olśniewającej urodzie. Nauzykaa kochała Odyseusza, a mimo to wypuściła go do jego żony nie chcąc niszczyć ich związku. Poprosiła tylko Odyseusza aby o niej pamiętał i dała mu wolną drogę. Nauzykaa stała się jedną z najbardziej znanych i lubianych kobiet antycznych.

Dalszych opisów dziejów kobiet dostarcza nam literatura XII i XIII wieku. W literaturze tej nastąpił przełom. Kobieta nie zajmuje już miejsca u boku mężczyzny, który jest panem i władcą, ale skupia na sobie uwagę. Kobieta stanęła w centrum zainteresowania. To ona zajmuje decydujące miejsce w świecie rycerskim. Jej pochwała jest czymś nadzwyczajnym, jest podzięką za starania i trudy. Kobieta stała się wytworną damą. Mężczyźni muszą zabiegać o jej względy, często honorowo walczyć o nią i tracić życie. Możemy znaleźć bardzo wiele listów miłosnych z okresu Średniowiecza pisanych przez mężczyzn. Dama stała się głównym tematem średniowiecznej literatury, a także sztuki. 

Także Henryk Sienkiewicz przedstawia postać kobiety w „Panu Wołodyjowskim”. Basia, ulubienica Michała Wołodyjowskiego, jest dokładnym przeciwieństwem kobiet przedstawianych w literaturze średniowiecznej. Basia jest obdarzona niezwykłą urodą i jest przy tym twardą, rozważną, waleczną i bardzo odważną. Ma wiele męskich cech. Jeździ konno, doskonale strzela z broni palnej, dobrze włada mieczem, interesuje się sztuką wojenną. Cieszy się na widok żołnierzy, pochodów, wypraw wojennych, jeńców. Sama bardzo chętnie bierze udział w bitwach towarzysząc Michałowi, który jest dla niej wzorem. Zawsze go słucha i wie, że on ma rację. Basia ma zdolności przywódcze i cieszy się autorytetem wśród posłusznych jej żołnierzy. Ci natomiast traktują ją jako kogoś nadzwyczajnego, zawsze wykonują jej polecenia, są posłuszni i uprzejmi. Baśka jest przykładem kobiety zaradnej i wszechstronnej. Potrafi dać sobie radę w każdych okolicznościach. Dobrze czuje się w towarzystwie mężczyzn.

Cech charakteru kobiet z XVIII wieku dostarczają m.in. dzieła Ignacego Krasickiego. Autor w jednym ze swych utworów ukazuje wizerunek Filis – kobiety która wychodząc za mąż przeprowadziła się na wieś. Była to kobieta niezwykle pyszna. Przyzwyczajona do wygód gardziła swoim mężem już po ślubie. Spisała z nim intercyzę aby w przypadku rozwodu nie stracić majątku. Była bardzo wymagająca, a przy tym wybredna i wygodna. Chciała wszystko zmienić i zastąpić lepszym w nowym domu nie biorąc pod uwagę zdania męża. Wszystko zdawało jej się tandetne i nieodpowiednie. Często była w złym humorze. Nigdy nie była zadowolona ze starań małżonka, który robił wszystko aby było jej dobrze. Spraszała wielu gości i organizowała wytworne przyjęcia. Mąż nie zauważył tych cech przed ślubem i teraz żałował zawarcia związku małżeńskiego. Ten krótki utwór dowcipnie przedstawia sceny z życia małżeńskiego. Opisuje on Filis jako wiecznie nie zaspokojoną, szybko zmieniającą swe upodobania, modną, pyszną i wygodną osobę.

Kobiety naszych czasów – jakie są? Literatura XX wieku opisuje kobiety w bardzo różny sposób. Dzisiejsze kobiety są zalotne, strojne, zadbane, ale też często skromne. Mężczyźni dbają o nie i zajmują się nimi. Znajdujemy wiele opisów dzisiejszych kobiet. Kobiety we współczesnej literaturze są przedstawione w dobrym świetle. Często są wywyższane. Nie są tak jak w starożytności osądzane o katastrofy i nieszczęścia. Jakie są dzisiejsze kobiety możemy się dowiedzieć m.in. z wywiadu z Izabellą Scorupco – odtwórczynią roli Heleny w filmie J. Hoffmana „Ogniem i mieczem”, znaną i lubianą nie tylko w Polsce kobietą. Aktorka jest przede wszystkim bardzo skromna. Nie uważa siebie za kogoś wielkiego. Mówi o sobie, że jest normalną i zwyczajną osobą. Uważa, że jej rola w filmie jest bardzo niewielka i mało ważna. Izabella Scorupco ma dużo samokrytyki, nie myśli o sobie, że jest piękna. Inną jej cechą jest jak sama mówi - romantyczność. Najbardziej przypadła jej do gustu scena kiedy spotyka się ze Skrzetuskim. W wywiadzie tym Izabella Scorupco przedstawiona jest jako osoba pozytywna, o bardzo wielu dobrych cechach. Podobnie przedstawiona jest starsza kobieta we fragmencie książki „Europa w rodzinie”. Kobieta jest: nienaganna, dyskretna, zawsze zadbana, a także bardzo religijna. Posiada duże doświadczenie, oraz właściwe poglądy na wiele spraw. Jednak różnice między poglądami babci, a o wiele młodszych dziewczyn, są bardzo duże i babcia traktowana jest przez swoje wnuczki jako zacofana i staroświecka. Ukazuje to jak szybko zmieniają się poglądy i opinie wraz z upływem czasu. Dobre intencje i chęci babci zostają jednak docenione za późno. Dopiero po jej śmierci pozostała ona w pamięci wnuczek jako osoba dobra i opiekuńcza.

Opisy kobiet w literaturze były bardzo zróżnicowane. Opinia, pogląd i postać kobiety zmieniała się wraz z upływem czasu. Zarówno w epoce Biblijnej jak i w starożytności kobieta była posądzana o zło i nieszczęścia. Była przedstawiona jako negatywna postać. Z zapisów Pisma Świętego można wywnioskować, że to kobieta była przyczyną wypędzenia ludzi z raju, a po przeczytaniu mitologii starożytnych Greków i Rzymian można stwierdzić, że kobieta była złem zesłanym przez bogów z Olimpu. Jednak w późniejszej literaturze kobieta opisana jest w zupełnie inny sposób. Już w dziełach Homera, czy w literaturze średniowiecznej kobieta była świętością, czymś szczególnym. Mężczyźni całymi latami zabiegali o względy kobiet. Kolejne opisy kobiet ponownie znacznie różnią się od poprzednich. Przykładem na to są dzieła Henryka Sienkiewicza. Przedstawiona w jednym z dzieł kobieta jest harda i stanowcza, oraz posiada wręcz męskie cechy. Kolejną opisaną przeze mnie kobietą była „Żona modna” nigdy niezaspokojona, o zmiennych upodobaniach. Różnica między Baśką, a żoną modną jest bardzo duża. Są to dwie zupełnie inne, o przeciwnych cechach kobiety. Także różnica między współczesnymi kobietami, a tymi ze wcześniejszej literatury da się zauważyć. W dzisiejszych czasach płeć piękna posiada wiele pozytywnych cech. Panuje też równouprawnienie i kobieta współczesna nie służy już mężczyźnie tak jak kobieta Biblijna. Jak widać wizerunek kobiety w literaturze zmieniał się wraz z upływem czasu. Kobieta przedstawiona była od bardzo negatywnej, przynoszącej samo zło, do wspaniałej, świętej, o samych zaletach. Kobieta była przecież powodem, według Biblii, pojawienia się na świecie zła, ale dzięki niej było wiele dobra. Jak mówi cytat z książki „Twarze księgi”: „Przez kobietę weszło w świat i naturę ludzką zło. Przez kobietę zjawiło się dobro.

Bibliografia:


Biblia, Księga rodzaju 2, 21-23
(Przekład Jakuba Wujka).
Anna Kamieńska,
Fragmenty książki Twarze księgi.
Mark Twain,
Pamiętniki Adama i Ewy.
Poemat o niewiaście,
(tłumaczenie: Anna Kamieńska).
Zygmunt Kubiak,
Fragmenty książki Mitologia Greków i Rzymian.
Homer,
Fragmenty: Odyseja, Pieśń VI.
Kobiety antycznej Gecji,
Rozmowa z Zygmuntem Kubiakiem.
Przemysław Mroczkowski,
Fragmenty książki Katedry, łyki, minstrele.
Jan Kochanowski,
Do Magdaleny
Guillaume de Machault,
Ballada.
Henryk Sienkiewicz,
Fragmenty powieści Pan Wołodyjowski.
Ignacy Krasicki,
Żona Modna.
Maria Czapska,
Fragmenty książki Europa w rodzinie.
Helena to ja...
Fragment wywiadu z Izabellą Scorupco, Cinema II ’99.
Antoine de Saint-Exupery
Fragment powieści Mały książę.