MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Joanna Sznajder-Stworzyjanek
Charakteryzowanie zjawisk oceanicznych 311[23].Z4.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr in\
. Barbara Siepracka
mgr in\
. Andrzej Pyszczek
Opracowanie redakcyjne:
mgr in\
. Joanna Sznajder-Stworzyjanek
Konsultacja:
mgr in\
. Andrzej Kacperczyk
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[23].Z4.01
 Charakteryzowanie zjawisk oceanicznych , zawartego w programie nauczania dla zawodu
technik meteorolog.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Charakterystyka mórz i oceanów 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 12
4.1.3. Ćwiczenia 13
4.1.4. Sprawdzian postępów
15
4.2. Zjawiska na morzach i oceanach 16
4.2.1. Materiał nauczania 16
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 19
4.2.3. Ćwiczenia 19
4.2.4. Sprawdzian postępów 21
4.3. Termika wód oceanicznych 22
4.3.1. Materiał nauczania 22
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 25
4.3.3. Ćwiczenia 25
4.3.4. Sprawdzian postępów 27
4.4. Charakterystyka Morza Bałtyckiego 28
4.4.1. Materiał nauczania 28
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 30
4.4.3. Ćwiczenia 31
4.4.4. Sprawdzian postępów 32
5. Sprawdzian osiągnięć 33
6. Literatura 38
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy na temat zjawisk oceanicznych.
W poradniku zamieszczono:
 wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś wcześniej opanować, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,
 cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie będziesz mógł kształtować podczas pracy
z poradnikiem,
 materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,
 zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy ju\
opanowałeś określone treści,
 ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz kształtować
umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów,
 sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie programu całej jednostki modułowej,
 literaturę uzupełniającą.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
311[23].Z4.
Podstawy oceanologii
311[23].Z4.02
311[23].Z4.01
Wykonywanie badań geofizycznych
Charakteryzowanie zjawisk oceanicznych
311[23].Z4.03
Przeciwdziałanie zagro\
eniom mórz i oceanów
Schemat układu jednostek moduowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 wyjaśniać znaczenie hydrologii i meteorologii,
 określać elementy hydrosfery,
 charakteryzować formy występowania wody na kuli ziemskiej,
 charakteryzować cykl hydrologiczny obiegu wody w przyrodzie,
 charakteryzować procesy zachodzące w lądowej części cyklu hydrologicznego,
 charakteryzować procesy atmosferycznej części cyklu hydrologicznego,
 charakteryzować rodzaje wód występujących na kuli ziemskiej,
 określać zasoby wód powierzchniowych i podziemnych,
 korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji,
 obsługiwać komputer,
 współpracować w grupie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 scharakteryzować cel i zadania oceanologii,
 scharakteryzować zadania hydrografii morskiej,
 określić warunki \
ycia w strefie przybrze\
nej, pełnomorskiej i głębinowej,
 posłu\
yć się morskimi mapami hydrograficznymi,
 scharakteryzować metody badania zjawisk oceanograficznych,
 scharakteryzować rozmieszczenie mórz i oceanów na kuli ziemskiej,
 scharakteryzować bogactwa naturalne mórz i oceanów,
 scharakteryzować ruchy wód oceanicznych,
 wyjaśnić zjawiska powstawania pływów oraz sejszy,
 wyjaśnić przyczyny i następstwa falowania mórz i oceanów, podwodnych trzęsień Ziemi,
wybuchów wulkanów, fal tsunami,
 sklasyfikować prądy oceaniczne i morskie według określonych kryteriów,
 zidentyfikować prądy morskie na Morzu Bałtyckim.
 określić czynniki wpływające na termikę wody,
 określić zjawiska lodowe na wodach morskich,
 wyjaśnić wpływ czynników hydrometeorologicznych na zjawiska lodowe w akwenach
morskich, zalewach przybrze\
nych oraz ujściach rzek,
 określić wpływ zjawisk oceanograficznych na procesy zachodzące w atmosferze,
 określić wpływ wahań poziomu morza, falowania i prądów na formowanie brzegów
morskich i bezpieczeństwo \
eglugi przybrze\
nej,
 wyjaśnić rolę prądów oceanicznych na kształtowanie się pogody i klimatu,
 scharakteryzować sposoby ochrony wybrze\
y przed sztormami,
 określić z
ródła zanieczyszczeń mórz i oceanów oraz ich brzegów,
 określić oddziaływanie mórz i oceanów na środowisko przybrze\
ne,
 scharakteryzować badania oceanograficzne Morza Bałtyckiego i akwenów
przybrze\
nych,
 ocenić znaczenie badań oceanograficznych dla rozwoju gospodarki morskiej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Charakterystyka mórz i oceanów
4.1.1. Materiał nauczania
Oceanologia jest naukÄ… zwiÄ…zanÄ… z badaniem zjawisk zachodzÄ…cych w oceanach, swoim
zakresem obejmuje zagadnienia z pogranicza meteorologii, geofizyki, biologii. Ściśle
związana jest z hydrologią ogólną, poniewa\
jej zagadnienia dotyczą składników hydrosfery,
którymi są morza i oceany tworzące oceanosferę. Celem oceanologii zwanej te\
oceanografiÄ…
jest badanie zjawisk i procesów fizycznych, chemicznych i biologicznych zachodzących
w morzach i oceanach oraz wzajemnych związków między oceanem, litosferą i atmosferą.
W skład powłoki wodnej hydrosfery wchodzą wody Wszechoceanu zwane te\
Oceanem
Światowym. Jest on obiektem hydrograficznym, który obejmuje ogół oceanów i mórz
występujących na powierzchni Ziemi. Mimo du\
ej ró\
norodności i zło\
onej specyfiki
regionalnej oraz podziałów poziomych i pionowych wody Wszechoceanu, charakteryzują się
jednorodnością praw fizycznych, chemicznych i biologicznych w nich zachodzących.
Strukturę oceanu światowego określają specyficzne właściwości fizykochemiczne wód ze
zło\
oną wymianą energii i materii oraz świat flory i fauny. Wody Wszechoceanu pokrywają
71 % powierzchni Ziemi tj. 361,3 mln km3 [1]. Są one rozmieszczone nierównomiernie
(rys. 1).
A
B
wody oceanu 19%
wody oceanu
39%
światowego
światowego
lÄ…dy
lÄ…dy
61%
81%
Rys. 1. Rozmieszczenie wód oceanu światowego na półkuli północnej A, na półkuli południowej B
[opracowanie własne]
W tabeli 1 zostały zestawione parametry Oceanu Światowego.
Tabela 1. Parametry Oceanu Światowego [opracowanie własne]
Parametr Wielkość
powierzchnia 361,3 mln km2
powierzchnia na półkuli północnej 61 %
powierzchnia na półkuli południowej 81 %
objętość wody zmagazynowanej 1,34 mld km3
średnia głębokość wody 3704 m
maksymalna głębokość w Rowie Mariańskim 11034 m
W skład Oceanu Światowego wchodzi układ połączonych ze sobą wód mórz i oceanów,
do którego nale\
ą: Ocean Lodowaty Północny z 12 morzami, Ocean Atlantycki z 15
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
morzami, Ocean Indyjski z 5 morzami, Ocean Spokojny z 16 morzami (rys. 2). Ka\
dy
z oceanów posiada odrębny:
- system cyrkulacji atmosfery,
-
-
-
- układ prądów powierzchniowych i głębinowych,
-
-
-
- poziom i rozkład temperatury oraz zasolenia wody.
-
-
-
W tabeli 2. przedstawione zostały dane morfometryczne Oceanu Światowego.
Tabela 2. Podstawowe dane morfometryczne oceanu światowego[1, s. 218]
Ocean Powierzchnia Pojemność Głębokość (m)
mln km2 % mln km3 średnia maksymalna
Spokojny 178,7 49,5 707,1 3957 11034
Atlantycki 91,7 25,4 330,1 3602 9218
Indyjski 76,2 21,1 284,6 3736 7450
Arktyczny 14,7 4,0 18,0 1225 5450
Ocean 361,3 100 1339,8 3704 11034
światowy
Wody Oceanu Światowego zostały podzielone na mniejsze zbiorniki, łączące się za
pośrednictwem kontynentów i archipelagów wysp.
Rys. 2. Podział Oceanu Światowego [1, s. 218]
Na mapie literami oznaczono poszczególne oceany: Atlantycki oznaczony literą A,
Lodowaty  B, Spokojny  C, Indyjski (Pacyfik)  D. Cyframi oznaczone zostały elementy
wchodzące w skład poszczególnych Oceanów.
W Oceanie Atlantyckim wyodrębnić mo\
na: Cieśninę Duńską (1.1.1), Morze
Labradorskie (1.1.2), Cieśninę Davisa (1.1.3), Zatokę Św. Wawrzyńca (1.2.2), Cieśninę La
Manche (1.2.3), Morze Irlandzkie (1.2.4), Morze Celtyckie (1.2.5), Morze Północne (1.2.6),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Cieśniny duńskie (1.2.7), Morze Bałtyckie (1.2.8), Morze Saragossowe (1.3), Morze
Śródziemne (1.3.3), Cieśniny Czarnomorskie i Morze Marmara (1.3.4), Morze Czarne (1.3.5),
Morze Azowskie (1.3.6), Morze Karaibskie (1.4.2.1), Zatoka Meksykańska (1.4.2.2), Zatoka
Gwinejska (1.5.1), Morze Scotia (1.9.1), Morze Wedella (1.10.1).
Ocean Lodowaty tworzÄ…: Basen Arktyczny (2.1), Morze Norweskie (2.2.1), Morze
Grenlandzkie (2.2.2), Morze Barentsa (2.3), Morze Białe (2.4), Morze Karskie (2.5), Morze
A
aptiewów (2.6), Morze Wschodniosyberyjskie (3.3.3), Morze Czukockie (2.8), Morze
Beauforta (2.9), Morze Baffina (2.11), Wody Archipelagu Arktycznego (2.10), Zatoka
i Cieśnina Hudsona (2.12).
Do Oceanu Spokojnego nale\
Ä…: Morze Beringa (3.1.1), Morze Ochockie (3.1.2), Zatoka
Alaska (3.2.1), Morze Japońskie (3.2.2), Morze śółte (3.2.3), Morze Wschodniochińskie
(3.3.3), Morze Południowochińskie (3.4.2), Morze Australijsko-Azjatyckie (3.5.2), Morze
Nowogwinejskie (3.5.3), Morze Salomona (3.5.4), Morze Koralowe (3.6.3), Morze Tasmana
(3.7.1), Morze Rossa (3.10.1).
Ocean Indyjski tworzą: Morze Arabskie (4.1.1), Zatoka Adeńska (4.1.2), Zatoka Perska
(4.1.3), Morze Czerwone (4.1.4), Zatoka Bengalska (4.1.6), Morze Andamańskie (4.1.7),
Morze Timor (4.3.1), Morze Arafura i Zatoka Karpentaria (4.3.1), Kanał Mozambicki (4.3.2),
Wielka Zatoka Australijska (4.5.1).
Morza to zbiorniki wyodrębnione z du\
ych obszarów oceanicznych, które charakteryzują
siÄ™ tym, \
e przylegają do kontynentu, oddzielone są od otwartych wód oceanicznych
łańcuchami wysp, półwyspami lub podwodnymi progami, utrudniającymi wymianę wód
głębinowych. Morza zajmują ok. 40 mln km2, co stanowi 11 % powierzchni Oceanu
Światowego. Morza klasyfikują się ze względu na warunki wymiany wód morskich z wodami
oceanicznymi i stopień izolacji od oceanu.
Ze względu na warunki wymiany wód morskich z wodami oceanicznymi wyró\
nia siÄ™:
 morza przybrze\
ne, poło\
one na obrze\
ach wielkich basenów oceanicznych, częściowo
lub w całości w zasięgu szelfu kontynentalnego, posiadają łatwą wymianą wód
z oceanem (np.: M. Północne, M. Ochockie),
 morza śródziemne, zwane tez śródlądowymi otoczone są przez lądy i połączone
z oceanem wąskimi i płytkimi cieśninami. W grupie tej wyró\
nia siÄ™ morza
międzykontynentalne, powstałe w miejscach rozłamów skorupy ziemskiej, są one
zazwyczaj du\
e i głębokie (np.: M. Śródziemne, M. Czerwone) i wewnątrzkontynentalne,
szelfowe, stosunkowo niewielkie i płytkie (np. M. Bałtyckie, M. Białe) oraz
międzywyspowe, oddzielone od wód otwartego oceanu wyspami i archipelagami (np.
M. Koralowe, M. Banda).
Ze względu na stopień izolacji od oceanu wyró\
nia siÄ™:
 morza otwarte, łączące się bezpośrednio z oceanem, szerokie i głębokie przejścia
umo\
liwiają swobodną wymianę wód zarówno powierzchniowych jak i głębinowych (np.
M. Północne, M. Norweskie, M. Arabskie),
 półzamknięte, oddzielone od oceanu wyspami, półwyspami lub wysokimi podwodnymi
progami ograniczającymi swobodną wymianę głębokich wód (np.: M. Bałtyckie,
M. Czerwone),
 zamknięte, izolowane od wód oceanu (np. M. Aralskie, M. Kaspijskie).
Ze względu na genezę wyró\
nia siÄ™:
 morza głębokie (oceaniczne) powstałe w wyniku ruchów tektonicznych,
 morza płytkie (kontynentalne) powstały wskutek zatopienia przez wody oceaniczne
brzegowych fragmentów kontynentów.
Do mórz zalicza się równie\
wielkie jeziora o znacznym zasoleniu wód (np.: Morze
Kaspijskie, Morze Martwe), a tak\
e niektóre części otwartych wód oceanicznych, poło\
one
dość daleko od lądu (np.: Morze Sargassowe, Morze Norweskie).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Niektóre morza przybrze\
ne sÄ… nazywane zatokami (np.: Zatoka Hudsona, Zatoka
Gwinejska), wcinają się głęboko w ląd i ograniczone są od otwartego oceanu półwyspami lub
głęboko wysuniętymi w morze przylądkami.
Pasmo wody, które rozdziela ląd i łączy dwa baseny wodne to cieśnina (np.: Cieśnina
Gibraltarska (rys. 3), Cieśnina Beringa, Cieśnina Hudsona).
Rys. 3. Schemat wymiany wód między morzem a oceanem na przykładzie Cieśniny Gibraltarskiej [1, s. 223]
Z morzami związane jest występowanie płytkich akwenów wodnych jak:
1. Zalew jest to płytki zbiornik, który od morza oddziela mierzeja (np.: Zalew Wiślany,
Zalew Kuroński) lub wyspa (np.: Zalew Szczeciński). Jest on zasilany wodami morskimi
lub rzecznymi.
2. Laguna jest częścią morza lub oceanu, oddzieloną od nich rafą koralową lub
piaszczystym wałem (np.: Laguna Patos u wybrze\
y Brazylii).
3. Fiord jest przykładem długiej, wąskiej, głębokej i krętej zatoki morskiej w kształcie litery
U, w obrębie górzystego wybrze\
a, która powstała w wskutek zatopienia przez morze
dolnej części \
Å‚obu lodowcowego.
4. Liman to przykład wąskiej zatoki, która jest zalanym wylotem doliny rzecznej,
oddzielonym od morza mierzejÄ….
Z punktu widzenia geologicznego morza są utworami, które powstały w trzeciorzędzie,
a ostatecznie ukształtowały się w czwartorzędzie i charakteryzują się urozmaiconą rzez
bÄ…
dna, w której wykształciły się (rys. 4):
 podwodne obrze\
e kontynentalne,
 strefa przejściowa dna oceanu,
 właściwe dno oceaniczne.
Rys. 4. Schematyczny przekrój skorupy ziemskiej pod oceanem (skala pionowa mocno przewy\
szona)
1  woda, 2  powłoka osadowa nierozdzielna, 3  powłoka granitowa, 4  powłoka bazaltowa,
5  ogniska magmowe, 6  wulkany, 7  skorupa ziemska pod grzbietami śródoceanicznymi, skłony z obni\
onÄ…
gęstością w stosunku do skał płaszcza, 8  górny płaszcz Ziemi, 9  głębokie pęknięcia skorupy ziemskiej
[1, s. 226]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Podwodne obrze\
e kontynentalne zajmuje ok. 23 % powierzchni dna Oceanu
Światowego, a w jego skład wchodzi: szelf, stok i podnó\
e kontynentalne (rys. 5). Strefa
przejściowa zajmuje 8,5 % powierzchni dna Oceanu Światowego i obejmuje: baseny
morskie, łuki wysp wulkanicznych i rowy oceaniczne. Dno oceaniczne właściwe nazywane
Å‚o\
em oceanu zajmujÄ…ce ok. 69 % powierzchni dna Wszechoceanu i sÄ… to baseny oceaniczne
i grzbiety śródoceaniczne. Na rysunku 6 przedstawiono schemat dna Oceanu Światowego
z zaznaczonymi charakterystycznymi formami morfologicznymi.
Rys. 5. Schemat przedstawiający budowę szelfu, stoku kontynentalnego i podnó\
a kontynentalnego.
A i B  skorupa ziemska typu kontynentalnego, C  osady szelfu i stoku kontynentalnego, D  osady podnó\
a
kontynentalnego, E m skorupa ziemska typu oceanicznego [1, s. 233]
W obrębie dna Oceanu Światowego wyró\
nia siÄ™:
1. Szelf kontynentalny, który stanowi podwodne przedłu\
enie kontynentów i wyznacza
granicę ich powierzchni oraz granicę wpływu morza na kontynent. Obejmuje on ok. 38 %
Å‚Ä…cznej powierzchni podwodnego obrze\
a kontynentalnego.
2. Stok kontynentalny nazywany te\
skłonem lub zboczem kontynentalny rozciąga się od
krawędzi szelfu do głębokości 2 3,5 km. Rozciąga się na ok. 30 % łącznej powierzchni
podwodnego obrze\
a kontynentalnego.
3. Basen morski stanowi wklęsłość między łukami wyspowymi i kontynentem.
4. A
uk wyspowy jest to wał podwodny wzdłu\
rowu głębokowodnego, ma przebieg
liniowy, mo\
e występować pojedynczo lub podwójnie i charakteryzować się zło\
onÄ…
budowÄ….
5. Rowy oceaniczne (głębokowodne) to głębokie, wąskie, silnie wydłu\
one obni\
enia dna
oceanicznego powstałe na skutek ruchów tektonicznych.
6. A
o\
e oceanu to jego właściwe dno, rozciąga się na głębokości od 4000 6000 m i składa
się z platform oceanicznych oraz śródoceanicznych grzbietów (rys. 7).
Rys. 6.. Schemat dna Oceanu Åšwiatowego: podwodne obrze\
e kontynentalne: 1  szelf,
2  stok kontynentalny, 3  kanion, 4  podnó\
e kontynentalne, platformy oceaniczne: 5 gujot, 6  równina
abisalna, 7  góry podwodne, 8  grzbiet śródoceaniczny, 9  rów głębokowodny, 10  łańcuch wysp,
11  morze przybrze\
ne [1, s. 227]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
W budowie dna mo\
na wyró\
nić charakterystyczne wzniesienia (rys. 7.):
 gujoty  podwodne góry o spłaszczonych (ściętych) wierzchołkach, kopulastych,
nierównych zboczach, o wysokości 1 5 km od dna oceanu,
 atole  stanowiące nadbudowę wierzchołków podwodnych gór, zbudowane z pierścienia
rafy koralowej i zamykające płytkie laguny.
Rys. 7. Dno oceaniczne 1  osady, 2 bazaltowa skorupa ziemska typu oceanicznego, 3  młode skały
wulkaniczne, 4  szczeliny, 5  granitowa skorupa ziemska typu kontynentalnego, 6  strefa Moho [1, s. 241]
Na dnie oceanu wyodrębnić mo\
na osady, które składają się z materiału o ró\
nej genezie
(rys.8). Ze względu na ich genezę dzieli się je na kontynentalne, będące produktem niszczenia
lądu i pelagiczne, które gromadzą się na dnie otwartych mórz i oceanów, w wyniku
akumulacji szczątków obumarłych organizmów \
yjÄ…cych w wodzie oraz osady wulkaniczne,
związane z obszarami czynnymi wulkanicznie i chemiczne, będące produktem przeobra\
eń
chemicznych substancji po ich wytrÄ…ceniu z wody morskiej.
Rys. 8. Osady denne Oceanu Åšwiatowego; 1  osady przybrze\
ne i szelfowe, 2  osady wapienne,
3  osady terygeniczne, 4  osady krzemionkowe, 5  czerwony ił [1, s. 248]
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym zajmuje siÄ™ oceanologia?
2. Jak zdefiniować pojęcie Wszechocean?
3. Z jakich elementów składa się obszar Oceanu Światowego?
4. Co to jest i czym się charakteryzuje morze, cieśnina, zatoka?
5. Jak rozmieszczone sÄ… oceany na kuli ziemskiej?
6. Jakie są kryteria klasyfikacji mórz?
7. Jakie wyró\
nia siÄ™ formy w budowie dna oceanu?
8. Jak powstajÄ… osady oceaniczne?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie rysunku, otrzymanego od nauczyciela, wymień i podpisz elementy budowy
geologicznej dna oceanicznego i wyjaśnij przyczyny ich powstawania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić elementy budowy geologicznej dna oceanicznego,
2) dokonać analizy otrzymanego od nauczyciela rysunku dna oceanicznego,
3) rozpoznać elementy budowy dna na rysunku,
4) nazwać elementy budowy dna i odpowiednio je podpisać.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 papier formatu A4, flamastry,
 rysunek przedstawiajÄ…cy dno oceaniczne otrzymany od nauczyciela,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Na podstawie otrzymanej mapy rozpoznaj i nazwij obiekty hydrograficzne wskazane
przez nauczyciela, a następnie określ ich cechy charakterystyczne i przyczyny powstania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić obiekty hydrograficzne: ocean, morze, cieśnina, zalew,
2) przeanalizować otrzymaną od nauczyciela mapkę wybranego obszaru hydrosfery,
3) rozpoznać i nazwać obiekty hydrograficzne,
4) określić cechy charakterystyczne rozpoznanych obiektów i wyjaśnić przyczyny ich
powstania.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 papier formatu A4, flamastry,
 mapa przygotowana przez nauczyciela,
 atlas geograficzny,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Na konturowej mapie świata, zaznacz Ocean Spokojny, Ocean Atlantycki, Ocean
Indyjski, Ocean Arktyczny, nazwij kontynenty, które je rozdzielają. Określ znaczenie
oceanów dla poszczególnych kontynentów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy otrzymanej mapki,
2) rozpoznać poło\
enie poszczególnych oceanów,
3) opisać oceany,
4) nazwać kontynenty, które rozdzielają oceany,
5) określić wpływ oceanów na kontynenty,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
6) opisać mapkę,
7) zapisać wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- mapa przygotowana przez nauczyciela,
- atlas geograficzny,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Rozpoznaj wskazany przez nauczyciela obiekt hydrograficzny, omów jego genezę
i wyjaśnij jego wpływ na otaczające go środowisko.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) rozpoznać obiekt hydrograficzny,
2) nazwać obiekt hydrograficzny,
3) wyjaśnić genezę powstania obiektu,
4) określić wpływ obiektu hydrograficznego na otoczenie,
5) zapisać wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- mapa przygotowana przez nauczyciela,
- atlas geograficzny,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 5
Uzupełnij tabelkę, wpisując po 2 przykłady mórz danego typu oraz ich cechy.
Typ morza Przykład morza Cechy morza
przybrze\
ne
śródziemne
międzywyspowe
otwarte
zamknięte
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić cechy mórz poszczególnych typów,
2) przyporządkować cechom i typom odpowiednie przykłady,
3) uzupełnić tabelę.
4) zapisać wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- atlas geograficzny,
- literatura z rozdziału 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.1.3. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić elementy Oceanu Światowego?
1
1

2) zdefiniować pojęcia: ocean, morze, cieśnina, zatoka, zalew?
1
1

3) określić przyczyny powstawania mórz?
1
1

4) sklasyfikować morza występujące na kuli ziemskiej?
1
1

5) rozpoznać główne obiekty hydrograficzne Oceanu Światowego?
1
1

6) wymienić elementy geologicznej budowy Oceanu Światowego?
1
1

7) scharakteryzować główne strefy dna oceanu?
1
1

8) rozró\
nić elementy budowy dna oceanicznego?
1
1

9) wyjaśnić rozmieszczenie oceanów i mórz na kuli ziemskiej?
1
1

10) scharakteryzować cele i zadania oceanologii?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.2. Zjawiska na morzach i oceanach
4.2.1. Materiał nauczania
Zjawiska zachodzące w wodach mórz i oceanów wprowadzają je w ruch, którego oznaką
jest falowanie lub pływy. Falowanie jest rytmicznym ruchem cząsteczek wody związanym
z siłą cię\
kości, lepkością wody, a tak\
e jej sprÄ™\
ystością. Wpływa ono na wahania poziomu
oceanów i mórz, którym nie towarzyszy przemieszczanie się wody. A
Ä…czy siÄ™ ze zjawiskiem
powstawania fal, które w zale\
ności od siły, jaka je wywołuje mo\
na sklasyfikować na:
- wiatrowe, powstające wskutek oddziaływania wiatru na powierzchnię morza,
- baryczne, związane ze zmianami ciśnienia atmosferycznego na powierzchni oceanu,
- pływowe, wywołane przez siły przyciągania Księ\
yca i Słońca,
- sejsmiczne (tsunami), powstające podczas trzęsień dna morskiego i przy wybuchach
wulkanów,
- okrętowe, powstające przy ruchu ciał stałych w wodzie.
Fale mogą powstawać na powierzchni mórz i oceanów (powierzchniowe) lub wewnątrz
masy wód oceanicznych na powierzchni rozdzielającej warstwy o ró\
nej gęstości (fale
wewnętrzne). Wszystkie fale, których przyczyną są siły zewnętrzne to fale wymuszone,
natomiast te, które utrzymują się po ustaniu działania tych sił są falami swobodnymi (np.:
rozkołys, sejsze). Parametrami charakteryzującymi fale morskie są:
- wysokość H, czyli odległość pionowa między rzędną doliny i grzbietu,
- długość L, czyli pozioma odległość pomiędzy odpowiadającymi sobie punktami profilu
fali, np. między grzbietami,
- okres fali T (częstość), czyli czas jaki mija po przejściu jednej fali,
- prędkość c, czyli szybkość rozprzestrzeniania się,
L
c = ,
T
- stromość fali K, będąca stosunkiem jej wysokości do długości.
H
K = .
L
Rys. 9. Elementy fali morskiej [1, s. 275]
W zale\
ności od głębokości wody fale morskie mogą być głębokowodne, gdy głębokość
wody przekracza połowę długości fali i płytkowodne, gdy głębokość wody jest mniejsza ni\

1/20 długości fali (rys. 9). Wraz ze zmianą głębokości fale ulegają zniekształceniu, zmienia
siÄ™ tak\
e ich prędkość, długość i stromość. Przyczyną powstawania fal sejsmicznych
określanych tsunami są:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
- podmorskie trzęsienia ziemi,
- podwodne wybuchy wulkanów,
- podwodne osuwiska,
- obrywanie się masywów skalnych,
- pękanie i spływanie gór lodowych do morza,
- wybuchy atomowe.
Są to fale swobodne, charakteryzujące się długością 100 200 km. Ich obecność przejawia
siÄ™ tym, \
e na powierzchni oceanu tworzy się odkształcenie w postaci pojedynczej fali, które
przemieszcza się z epicentrum promieniście z prędkością od 400 do 800 km/godzinę. Fale te
występując na otwartym oceanie są niezauwa\
alne, gdy\
ich wysokość wynosi 1 2 m, jednak
zbli\
ając się do lądów osiągają one od 30 do 40 m i charakteryzują się ogromną siłą
niszczącą. Najczęściej fale tego typu występują na Oceanie Spokojnym.
Rys. 10. Schemat deformacji fali morskiej [1, s. 275]
Innym przykładem stojących fal swobodnych są sejsze. Ich obecność wią\
e siÄ™
z powstawaniem kołysania masy wodnej, które jest następstwem rytmicznych ruchów cząstek
powietrza w pionie: w jednym miejscu następuje wznoszenie poziomu wody, w drugim
obni\
anie bez przesuwania się grzbietów i dolin fal w kierunku poziomym. Powstawanie
sejszy jest wynikiem przejścia nad powierzchnią wody frontów meteorologicznych o du\
ym
gradiencie barycznym lub występowanie pływów oraz zjawisk sejsmicznych.
Przykładem ruchu mas wodnych są tak\
e pływy, które stanowią największe i najbardziej
regularne ruchy okresowe wód oceanicznych. Objawiają się rytmicznym wznoszeniem
i opadaniem poziomu morza, wywołanym siłą grawitacji Księ\
yca i Słońca, przy czym siła
przyciÄ…gania KsiÄ™\
yca jest dwukrotnie większa od siły Słońca. Mechanizm tworzenia się
pływów w zale\
ności od poło\
enia względem siebie Słońca i Księ\
yca przedstawiony został
na rysunku 11.
Rytm pływów składa się z przypływu, gdy poziom morza podnosi się (okres podnoszenia
się wody to czas trwania przypływu) i odpływu, gdy poziom morza opada (okres opadania
wód to czas trwania odpływu). Ró\
nicę między maksymalnym stanem przypływu
i minimalnym stanem odpływu nazywamy wielkością pływu lub skokiem pływu.
Przyczyną pływów poza oddziaływaniem Słońca i Księ\
yca sÄ… tak\
e kształt, głębokość
i wielkość morza, typ wybrze\
a oraz zjawiska rezonansowe.
Rodzajem postępowego ruchu mas wodnych są prądy morskie. Polegają one na
przenoszeniu du\
ych ilości wody na znaczne odległości i powstają pod wpływem:
- oddziaływania stałych wiatrów,
- ciśnienia i tarcia powietrza o powierzchnię oceanu,
- ró\
nic w gęstości wody wywołanych zmianami temperatury i zasolenia,
- ró\
nic w wysokości poziomu zwierciadła wody w sąsiadujących częściach oceanu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Prądy morskie charakteryzuje się poprzez określenie kierunku, czyli strony świata,
w którą płynie oraz prędkości, wyra\
onej w węzłach lub km/godz., m/s, cm/s [1]. W tabeli
3 określona została klasyfikacja prądów ze względu na czynnik je wywołujący.
Rys. 11. Poło\
enie Ziemi, KsiÄ™\
yca i Słońca w czasie przypływów syzygijnych (A, B) i przypływu
kwadraturowego (C) [1, s. 281]
Tabela 3. A. Klasyfikacja prądów morskich [opracowanie własne]
Czynnik Przyczyna Stałość Głębokość warstwy Miejsce
klasyfikacji i czas objętej prądem występowania
trwania
Rodzaje prądów wiatrowe (dryfowe), stałe, przypowierzchniowe, przybrze\
ne,
grawitacyjno- okresowe, głębinowe, ciśnieniowe,
gradientowe, czasowe. przydenne. morza otwartego.
do których nale\
Ä…:
barogradientowe,
spływowe,
gęstościowe,
kompensacyjne,
pływowe.
Tabela 3. B. Klasyfikacja prądów morskich [opracowanie własne]
Czynnik klasyfikacji Kierunek Cechy termiczne Właściwości chemiczne Charakter ruchu
Rodzaje prądów poziome, ciepłe, wysłodzone, prostoliniowe,
pionowe. zimne. neutralne, krzywoliniowe,
słone. cyklonalne,
antycyklonalne.
Prądy morskie wywoływane są najczęściej przez kilka przyczyn jednak na ich
powstawanie i rozkład mają największy wpływ wiatry. Wpływają one równie\
na
występowanie i rozmieszczenie mas wodnych oceanu, zakłócają strefowość w rozkładzie
temperatur i kształtują zasolenie wody morskiej [1].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest falowanie?
2. Jakie sÄ… przyczyny falowania?
3. Jakie są główne parametry fali?
4. Jak zmienia się kształt fali w zale\
ności od głębokości wody?
5. Jak powstaje fala tsunami?
6. Co to są pływy?
7. Jakie czynniki mają wpływ na poziome ruchy wód morskich?
8. Jak mo\
na sklasyfikować prądy morskie?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ parametry fali morskiej na podstawie pomiaru na stanowisku w kanale
pomiarowym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić elementy charakteryzujące falę morską,
2) dokonać pomiaru fali w kanale pomiarowym,
3) zapisać otrzymane wyniki: wysokość fali, długość fali, okres fali wynikające
z przeprowadzonego badania,
4) dobrać wzory i określić prędkość rozprzestrzeniania się fali i jej stromości,
5) zapisać otrzymane wyniki,
6) porównać wyniki z danymi z literatury i zapisać wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- kanał do pomiarów długości i wysokości fali,
- literatura zgodna z rozdziałem 6.
Ćwiczenie 2
Określ wpływ dynamiki morza na kształtowanie się linii brzegowej. Wymień
skutki ruchu wód morskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyjaśnić przyczyny ruchu wód morskich,
2) scharakteryzować procesy związane ze zmianą poziomu wód morskich,
3) scharakteryzować rodzaje wybrze\
y morskich,
4) scharakteryzować procesy na brzegu wywołane falowaniem, prądami morskimi
i pływami,
5) określić skutki wynikające z ruchu wody morskiej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- atlas geograficzny,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 3
Określ ró\
nicę pomiędzy przemieszczaniem się wody w falach wiatrowych, pływowych
i w prÄ…dach morskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zdefiniować pojęcie fali morskiej i prądu morskiego,
2) określić przyczyny wywołujące fale morskie,
3) nazwać fale ze względu na przyczyny je wywołujące,
4) określić przyczyny powstawania prądów morskich,
5) określić ró\
nice w przemieszczaniu się wody w fali wiatrowej, pływowej oraz prądach
morskich,
6) zapisać wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- atlas geograficzny,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 4
Korzystając z ró\
nych z
ródeł informacji opisz przykłady niszczącej działalności fal
morskich na świecie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać przykłady niszczącej działalności fal morskich,
2) określić zasięg fali i przyczyny powstawania,
3) określić wielkość zniszczeń i strat,
4) określić tereny zagro\
one niszczącą działalnością fali,
5) zaproponować środki ochrony przed niszczącym działaniem fali,
6) zapisać wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- atlas geograficzny,
- komputer z dostępem do Internetu,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 5
Na konturowej mapie świata, wska\
miejsca występowania falowania, podwodnych
trzęsień Ziemi, podwodnych wybuchów wulkanów, określ ich przyczyny i skutki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zdefiniować zjawisko falowania, podwodnego trzęsienia Ziemi, podwodnego wybuchu
wulkanu,
2) określić przyczyny zjawisk,
3) przeanalizować mapkę,
4) zlokalizować obszary występowania zjawisk,
5) określić skutki zjawisk,
6) zapisać wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- mapka przygotowana przez nauczyciela,
- atlas geograficzny,
- literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 5
Określ wpływ zjawisk oceanicznych na klimat w ró\
nych regionach świata.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić zjawiska występujące na oceanach,
2) określić cechy zjawisk,
3) przeanalizować strefy klimatyczne na kuli ziemskiej,
4) określić wpływ ruchów wody oceanicznej na klimat w ró\
nych regionach świata,
5) zapisać wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- atlas geograficzny,
- komputer z dostępem do Internetu,
- literatura z rozdziału 6.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić przyczyny ruchu wód morskich? 1
1

2) wyjaśnić zjawisko falowania? 1
1

3) scharakteryzować parametry fali morskiej? 1
1

4) obliczyć parametry fali morskiej? 1
1

5) sklasyfikować fale ze względu na przyczynę ich powstawania? 1
1

6) określić przebieg deformacji fali morskiej? 1
1

7) wyjaśnić zjawisko przypływu i odpływu? 1
1

8) wymienić siły pływotwórcze? 1
1

9) scharakteryzować poziome ruchy wód oceanicznych? 1
1

10) sklasyfikować prądy morskie? 1
1

11) określić wpływ ruchu wody na kształtowanie się typów wybrze\
y? 1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.3. Termika wód oceanicznych
4.3.1. Materiał nauczania
W wodach oceanicznych zachodzą procesy wymiany i przenoszenia ciepła, a jego
głównym z
ródłem jest promieniowanie słoneczne oraz prądy morskie. Wody Oceanu
Åšwiatowego charakteryzuje du\
a pojemność cieplna, gdzie prawie 80 % promieniowania
słonecznego docierającego do powierzchni Ziemi pochłaniane jest przez wody
Wszechoceanu. Warstwa 10 cm wód oceanu zawiera cztery razy więcej ciepła ni\
cała
atmosfera. Procesowi magazynowania ciepła towarzyszy jego ubytek w wyniku
wyparowania, które stanowi 80 % pochłoniętego ciepła oraz wymiana turbulentna
z atmosferą. Ze względu na temperaturę wód powierzchniowych i jej zmienność sezonową
Wszechocean sklasyfikowany został na osiem regionów (rys. 12). Regiony A, B, C, D są to
obszary typowo oceaniczne, a regiony E, F, G, H pozostają pod wpływem kontynentu [1].
Charakterystykę obszarów podano w tabeli 4.
Rys. 12. Regiony klimatyczne Oceanu Åšwiatowego [1, s. 269]
Tabela 4. Charakterystyka wód powierzchniowych oceanu światowego [1, s. 269]
Regiony o charakterze oceanicznym
B
A C D
Wody oceaniczne
Typ Wody oceaniczne Wody oceaniczne Strefa
średnich
niskich szerokości wysokich szerokości upwellingu
szerokości
Temperatura
zimowa 20 30o C 5 20o C ok. -2 o C 15 20o C
Roczne amplitudy
temperatury wody mniej ni\
5o C ok. 10o C mniej ni\
5o C ok. 8o C
Åšrednie zasolenie
35 37 0 ok. 35 0 28 32 0 ok.35 0
Roczne amplitudy
temperatury mniej ni\
5o C ok. 10o C do 40o C ok.5o C
powietrza
Bilans parowania
E>P P>E P>E E>P
i opadów
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Regiony o charakterze kontynentalnym
E F G Wody śródlądowe
Wody Wody Polarne wody
H H H
Typ monsunowe kontynentalne kontynentalne
średnich
szerokości
Temperatura
20 25o C ok.  1- +5o C ok. -1o C 0 25o C 15 25o C 0 5o C
zimowa
Roczne
amplitudy mniej ni\

15 25o C do 7o C 8 20o C ok.10o C 15 25o C
temperatury 5o C
wody
Åšrednie
30 37 0 30 33 0 do 28 0 do 41 0 37 41 0 do 33 0
zasolenie
Roczne
amplitudy
do 10o C 15 35o C ok. 10o C
temperatury
powietrza
Bilans
parowania zmienny P>E P i H>E zmienny E>P P i H>E
i opadów
Wody oceaniczne charakteryzuje spadek temperatury wraz ze wzrostem głębokości
(rys. 13), wyjÄ…tek stanowiÄ… obszary arktyczne, gdzie sytuacja jest odwrotna. Wody
oceaniczne zalicza siÄ™ do wód chÅ‚odnych, Å›rednia temperatura to +3,8°C. Gromadzenie siÄ™
ciepła związane jest z warunkami klimatycznymi panującymi w danym regionie, dlatego te\

retencja ciepła odbywa się w obszarach międzyzwrotnikowych, aby mogło być ono oddane
w szerokościach umiarkowanych i polarnych.
Rys. 13. Pionowy rozkład temperatury wody w oceanie [1, s. 270]
Na ró\
norodność termiczną i zjawiska atmosferyczne na kuli ziemskiej wpływ ma tak\
e
lód pokrywający około 6 % powierzchni Oceanu Światowego oraz lód w postaci: gór
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
lodowych, lodu szelfowego oraz formy zlodzenia pochodzące z lodowców utworzonych na
lądzie. Lody występują na Oceanie Arktycznym, wokół Antarktydy oraz sezonowo na
morzach i oceanach w umiarkowanych szerokościach geograficznych. Powstawanie lodu
zale\
y od temperatury oraz zasolenia wody (rys. 14).
Rys. 14. Wykres zale\
ności temperatury zamarzania i temperatury największej gęstości wody morskiej
od zasolenia [1, s. 270]
Rodzaje lodów na powierzchni oceanów to:
1. Lód morski charakteryzuje zasolenie do 10 , pojemność cieplna, która wzrasta
proporcjonalnie do zasolenia i temperatury oraz gęstość od 0,92 do 0,953 g/cm3. Lód
morski, który powstaje na powierzchni wód Oceanu Arktycznego dzieli się na trzy
rodzaje: lód polarny, lód stały, kra lodowa.
- lód polarny  stanowi główną formę zlodzenia Oceanu Arktycznego, jego grubość
waha siÄ™ od 6 m w czasie nocy polarnej do poni\
ej 2 m w czasie miesięcy letnich.
Zbudowany jest on z wielkich, grubych tafli o płaskiej powierzchni, podzielonych
szczelinami lub spiętrzonych do wysokości kilkunastu metrów. Podlega on ciągłej
wymianie i odbudowie. Stale istniejÄ…ca pokrywa lodowa nosi nazwÄ™ paku polarnego
lub lodowego,
- lód stały powstaje zimą i przylega do brzegów morskich, a w okresie ocieplenia
przechodzi w krę lodową, grubość jego w okresie zimy nie przekracza 2 m, a latem
zanika.
- kra lodowa powstaje zimÄ… na obrze\
ach Oceanu Arktycznego, a jej grubość sięga do
2 m w miesiącach zimowych. Ruch jej wywołany jest wiatrem i prądami morskimi.
2. Góry lodowe tworzą się z lodu pochodzącego z lodowców lądowych, który dociera do
wybrze\
y morskich. Powstają na skutek zsuwania się lodowców do oceanów (rys. 15),
które są następnie przemieszczane za pośrednictwem prądów morskich. Góry lodowe
powstajÄ… w miesiÄ…cach letnich, ich \
ywotność nie przekracza 2 lat na obszarach Arktyki,
a góry antarktyczne mogą istnieć nawet do kilku lat.
Rys. 15. Proces powstawania gór lodowych [1, s. 273]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Skąd pochodzi ciepło wód mórz i oceanów?
2. Jaka jest pojemność cieplna wód oceanicznych?
3. Jaka jest zale\
ność między poborem ciepła a jego ubytkiem w wodach oceanicznych?
4. Czym charakteryzuje się temperatura wód oceanicznych?
5. Jakie są regiony klimatyczne oceanu światowego?
6. Gdzie występuje lód na powierzchni kuli ziemskiej?
7. Od czego zale\
y formowanie siÄ™ lodu na kuli ziemskiej?
8. Jakie mo\
na wyró\
nić rodzaje lodu powstającego na Oceanie Arktycznym?
9. Czym charakteryzuje się lód stały, kra lodowa i lód polarny?
10. Jak powstają góry lodowe?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na otrzymanej mapie, wska\
regiony klimatyczne o charakterze oceanicznym, określ
cechy klimatu oraz przyczyny jego występowania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić regiony klimatyczne Oceanu Światowego,
2) dokonać analizy otrzymanej mapy pod kątem regionów klimatycznych,
3) wskazać regiony występowania klimatu oceanicznego,
4) określić przyczyny decydujące o przynale\
ności regionu do danego typu klimatu.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- mapka przygotowana przez nauczyciela,
- atlas geograficzny,
- literatura zgodna z rozdziałem 6.
Ćwiczenie 2
Wymień przyczyny powstawania lodowców na obszarach wskazanych przez nauczyciela
i określ ich wpływ na klimat.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić obszary, na których powstają lodowce,
2) wymienić przyczyny powstawania lodowca,
3) odszukać na mapie obszary wskazane przez nauczyciela,
4) określić rodzaje lodu na danym obszarze,
5) wymienić przyczyny powstawania ró\
nych rodzajów lodowców,
6) określić wpływ lodowców na klimat,
7) zapisać wnioski.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- atlas geograficzny,
- literatura zgodna z rozdziałem 6.
Ćwiczenie 3
Określ zale\
ność między szerokością geograficzną a temperaturą powierzchniową wód
oceanicznych wskazanych przez nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w atlasie wskazany przez nauczyciela obszar,
2) rozpoznać i nazwać obszar,
3) określić szerokość geograficzną obszaru,
4) odszukać w atlasie informacje o temperaturze powierzchniowej charakteryzującej dany
obszar,
5) wyjaśnić zale\
ność temperatury powierzchniowej wód oceanicznych od szerokości
geograficznej,
6) zapisać wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- atlas geograficzny,
- komputer z dostępem do Internetu,
- literatura zgodna z rozdziałem 6.
Ćwiczenie 4
Przeanalizuj tabelę przedstawiającą regiony i subregiony trwale zlodzone oraz określ
obszary współcześnie zlodowacone.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zdefiniować pojęcie obszarów pokrytych lodem,
2) określić cechy decydujące o trwałym zlodzeniu,
3) przeanalizować tabelę dotyczącą charakterystyki regionów i subregionów trwale
zlodzonych,
4) określić cechy obszarów zlodzonych współcześnie,
5) zapisać wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- tabela,
- atlas geograficzny,
- literatura zgodna z rozdziałem 6.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Tabela do ćwiczenia 4
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić główne z
ródła wymiany i przenoszenia ciepła wód
1
1

oceanicznych?
2) wymienić regiony klimatyczne Oceanu Światowego?
1
1

3) określić średnią temperaturę wód oceanicznych?
1
1

4) wyjaśnić przyczyny zmian temperatury wód morskich?
1
1

5) wymienić obszary występowania lodu na kuli ziemskiej?
1
1

6) wymienić przyczyny powstawania lodu?
1
1

7) zdefiniować pojęcia: lód polarny, lód stały, kra lodowa?
1
1

8) wyjaśnić przyczyny powstawania gór lodowych?
1
1

9) określić wpływ lodu na klimat?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.4. Charakterystyka Morza Bałtyckiego
4.4.1. Materiał nauczania
Morze Bałtyckie jest przykładem morza śródlądowego otoczonego przez kraje
uprzemysłowione, z intensywnie zagospodarowaną strefą brzegową i rozwiniętym
transportem morskim. Z punktu widzenia genezy jest to najmłodsze morze pochodzenia
polodowcowego na Ziemi. W okresie jego formowania mo\
na wyró\
nić kilka etapów:
Póz
noglacjalne Morze Yoldiowe, powstałe w wyniku połączenia się jezior utworzonych na
przedpolu ustępującego lądolodu skandynawskiego, a nazwa pochodziła od dominującego
mał\
a Yoldia arctica. Kolejny etap to Bałtyckie Jezioro Lodowe wykształcone w paleolicie
charakteryzujÄ…ce siÄ™ wy\
szym poziomem wody ni\
w oceanie i występowaniem małej ilości
gatunków słodkowodnych. Na skutek obni\
enia poziomu wody ok. 10000 lat temu powstał
zbiornik o nazwie Preborealne Morze Yoldiowe, charakteryzujÄ…cy siÄ™ du\
ym zasoleniem
ok. 36 0 . Po około 1000 lat i odcięciu wód Morza Yoldiowego od oceanu powstało
słodkowodne Jezioro Ancylulsowe, którego nazwa pochodziła od ślimaka Ancylus fluviatilis.
Kolejne lata to połączenie z oceanem i wzrost zasolenia wody oraz powstanie Morza
Msstogloja i w końcu Morza Litorynowego, które ok. 4000 lat temu przekształciło się
w Morze Mya.
Charakter wybrze\
y Morza Bałtyckiego związany jest z działalnością lądolodu
skandynawskiego, a linia brzegowa jest urozmaicona wieloma zatokami i zalewami (rys. 16).
Część północna dna morza jest misą wy\
łobioną przez lądolód w skalistym podło\
u
tarczy bałtyckiej w prekambrze. Brzegi morza charakteryzuje typ wybrze\
y fiordowych
i szkierowych. Część południowa to obszar dennej moreny z piaszczystymi i klifowymi
brzegami. Na klimat Morza Bałtyckiego mają wpływ wilgotne masy powietrza dopływające
od Oceanu Atlantyckiego, powietrze polarno-kontynentalne ze wschodu i arktyczne
z północy. Efektem tego jest temperatura, która w zimie jest wy\
sza nad morzem ni\
lÄ…dem,
a w lecie odwrotnie. W tabeli 5 zestawiono najwa\
niejsze cechy Morza Bałtyckiego.
Tabela 5. Cechy Morza Bałtyckiego [opracowanie własne]
Cecha Opis
wiek 13000 lat
pochodzenie polodowcowe
typ morza szelfowe, półzamknięte
powierzchnia zlewiska 1721238 km2
długość linii brzegowej 800 km po uwzględnieniu wysp i wybrze\
y 22000 km
powierzchnia 415 266 km2
maksymalna głębokość 459 m
średnia głębokość 52,3 m
średni opad roczny 550  680 mm
parowanie roczne z powierzchni 500 mm
dopływ rzeczny roczny 471 km3
średnia roczna temperatura wody 8 9o C
liczba mieszkańców w zlewisku 80 mln ludzi
zasolenie 7 8 0 , morze słonawe
bilans wodny morza dodatni
amplituda wahań poziomu morza 160 240 cm
Zmiany poło\
enia poziomu morza w głównej mierze spowodowane są sztormami, ze
względu na które Bałtyk nale\
y do mórz burzliwych. Sztorm występuje na nim średnio od
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
160 do 320 dni w roku, zale\
nie od regionu [1]. Mimo, \
e jest to morze śródlądowe oznacza
się znacznym falowaniem wiatrowym, co związane jest z występowaniem prądów
powierzchniowych (rys. 17).
Rys. 16. Zlewisko Morza Bałtyckiego [1, s. 316]
Rys. 17. Schemat kierunków prądów powierzchniowych w Bałtyku [1, s. 323]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Ze względu na poło\
enie krajów uprzemysłowionych w zlewisku, Morze Bałtyckie
nara\
one jest na zanieczyszczenia wody, które mo\
na podzielić na:
- substancje toksyczne, przenoszone na znaczne odległości przez prądy morskie gromadzą
siÄ™ w osadach i organizmach \
ywych,
- zanieczyszczenia ropopochodne,
- ska\
enia sanitarne,
- substancje radioaktywne,
- inne np.: śmieci. [1]
Zanieczyszczenia te mogą prowadzić do nadmiernej eutrofizacji wód, zmniejszenia
przezroczystości oraz zatrucia organizmów \
ywych.
śycie organiczne w Bałtyku w porównaniu z innymi morzami jest raczej ubogie. Wynika
to z ró\
nic w zasoleniu wód, ze względu na które w Morzu Bałtyckim wyró\
nić mo\
na
gatunki słodkowodne, słonawowodne i morskie, stanowiące największą grupę organizmów.
Organizmy występujące w Bałtyku nale\
Ä… do grupy euryholitowych odpornych na zmiany
zasolenia. Florę i faunę morską klasyfikuje się na pięć grup:
1. Fitoplankton tworzÄ… mikroskopijne glony unoszone w warstwie toni wodnej. Do grupy
tej nale\
y ponad 700 gatunków, z których najliczniejsze to okrzemki, brudnice i sinice.
2. Fitobentos to organizmy porastające dno morskie, do których nale\
Ä… zielenice,
brunatnice, krasnorosty i trawa morska.
3. Zooplankton tworzą mniej lub bardziej bierne organizmy zwierzęce jedno
i wielokomórkowe oraz te o bardziej zło\
onej budowie występujące w toni wodnej m.in.:
wrotki, skorupiaki, meduzy (chełbia modra, bełta) oraz larwy ryb.
4. Zoobentos to zwierzęta bytujące na dnie morza: mał\
e, omułek, sercówka, rogowiec
bałtycki, skorupiaki, krewetki, ślimaki, wieloszczety i skąposzczety.
5. Nekton sÄ… to du\
e zwierzęta pływające w toni wodnej ryby i ssaki. W Bałtyku występuje
26 gatunków ryb morskich oraz kilka słodkowodnych i dwuśrodowiskowych oraz 4
gatunki ssaków: foka szara, foka obrączkowana, foka pospolita i morświn, przedstawiciel
waleni.
W Morzu Bałtyckim znajdują się tak\
e bogactwa naturalne. Głównym bogactwem są
ryby  śledz
, dorsz, szprot i inne, wpływające na rozwój rybołówstwa. W wodach Morza
Bałtyckiego występują równie\
bogactwa mineralne, wśród których wyró\
nić mo\
na: ropÄ™
naftową i gaz ziemny wzdłu\
południowo-wschodnich wybrze\
y, materiały budowlane
(\
wiry, otoczaki, głazy i piaski), bursztyn, minerały cię\
ki (ilnolit, rutyl, cyron, granat,
magnetyt), występujące w postaci rozsypiskowych złó\
u południowych wybrze\
y oraz
konkrecje \
elazowo-manganowe.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie etapy składają się na genezę Morza Bałtyckiego?
2. Jakie cechy charakteryzują Morze Bałtyckie?
3. Jakie typy wybrze\
y występują na linii brzegowej Morza Bałtyckiego?
4. Jakie sÄ… z
ródła zanieczyszczeń Morza Bałtyckiego?
5. Jakie są bogactwa naturalne Morza Bałtyckiego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie map zlewiska Morza Bałtyckiego scharakteryzuj formy występujące na
linii brzegowej i podaj przyczyny ich powstania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować mapkę zlewiska Morza Bałtyckiego,
2) zaznaczyć flamastrem linię brzegową Morza Bałtyckiego,
3) rozpoznać formy kształtowania się linii brzegowej,
4) wyjaśnić przyczyny kształtowania się ró\
nych form wybrze\
y,
5) określić znaczenie form linii brzegowej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- atlas geograficzny,
- literatura zgodna z rozdziałem 6.
Ćwiczenie 2
Określ miejsca na Morzu Bałtyckim nara\
one na sztormy i zaproponuj sposoby ochrony
wybrze\
y przed sztormami.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wymienić przyczyny sztormów,
2) wymienić miejsca nara\
one na niszczące działanie fal na Morzu Bałtyckim,
3) wymienić sposoby zabezpieczenia brzegów przed sztormami.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- atlas geograficzny,
- materiały wyszukane w Internecie,
- literatura zgodna z rozdziałem 6.
Ćwiczenie 3
Na mapie konturowej Morza Bałtyckiego wpisz:
a) nazwy krajów le\
ących nad Bałtykiem,
b) nazwy następujących akwenów wodnych: Zatoka Botnicka, Zatoka Fińska, Zatoka
Ryska, Bałtyk Właściwy, Cieśniny Duńskie, Kattegat,
c) nazwy głównych portów znajdujących się nad Bałtykiem.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wskazać na mapie kraje nadbałtyckie,
2) rozpoznać obiekty hydrograficzne,
3) podpisać główne porty,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4) zapisać wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- atlas geograficzny,
- mapka konturowa Morza Bałtyckiego,
- literatura zgodna z rozdziałem 6.
Ćwiczenie 4
Określ typy wybrze\
y Morza Bałtyckiego i wyjaśnij przyczyny ich powstawania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić typy wybrze\
y morskich,
2) wskazać przyczyny ich powstania,
3) rozpoznać formy wybrze\
y Morza Bałtyckiego,
4) zapisać wnioski.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4, flamastry,
- atlas geograficzny,
- komputer z dostępem do Internetu,
- literatura zgodna z rozdziałem 6.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić genezę powstania Morza Bałtyckiego?
1
1

2) określić główne cechy Morza Bałtyckiego?
1
1

3) określić kształt linii brzegowej Morza Bałtyckiego?
1
1

4) wymienić formy \
ycia w Morzu Bałtyckim?
1
1

5) nazwać formy wybrze\
y na linii brzegowej Morza Bałtyckiego?
1
1

6) określić znaczenie prądów morskich w kształtowaniu się linii
brzegowej Morza Bałtyckiego? 1
1

7) wymienić z
ródła zanieczyszczeń Morza Bałtyckiego?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiÄ…zanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 25 min.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Wody Oceanu Åšwiatowego pokrywajÄ…
a) 27% powierzchni Ziemi.
b) 52% powierzchni Ziemi.
c) 71% powierzchni Ziemi.
d) 81% powierzchni Ziemi.
2. Ocean Światowy dzieli na mniejsze części
b) zatoki i morza.
c) cieśniny i zalewy.
d) lÄ…dy i morza.
e) archipelagi i kontynenty.
3. Największą częścią Wszechoceanu jest Ocean
a) Spokojny.
b) Atlantycki.
c) Indyjski.
d) Północny.
4. Przykładem morza przybrze\
nego jest morze:
a) Północne.
b) Czerwone.
c) Bengalskie.
d) Martwe.
5. Obszar będący częścią morza lub oceanu, wcinający się w ląd i ograniczony półwyspami
lub przylÄ…dkami to
a) cieśnina.
b) zatoka.
c) laguna.
d) zalew.
6. Przykładem cieśniny oddzielającej od siebie dwa kontynenty jest cieśnina
a) Tatarska.
b) Beringa
c) Bosfor.
d) Gibraltarska.
7. W wyniku oddzielenia części oceanu lub morza rafą koralową, od otwartych wód
powstaje
a) zatoka.
b) laguna.
c) fiord.
d) zalew.
8. FormÄ… Å‚o\
a oceanu jest
a) platforma oceaniczna.
b) szelf kontynentalny.
c) rów oceaniczny.
d) stok kontynentalny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
9. Na rysunku numerem  11 oznaczono
a) rów oceaniczny.
b) stok kontynentalny.
c) równinę oceaniczną.
d) morze przybrze\
ne.
10. Podwodne góry o płaskich wierzchołkach powstające na skutek wybuchów wulkanów
podwodnych to
a) atole.
b) gujoty.
c) kaniony.
d) fiordy.
11. Główną przyczyną powstawania osadów kontynentalnych na dnie oceanu jest
a) transport rzeczny.
b) erozja eoliczna.
c) abrazja brzegów.
d) topnienie lodu.
12. Średnia temperatura wód oceanicznych wynosi
a)  5,2°C.
b) 0°C.
c) +3,8°C.
d) +10,5°C.
13. Na rysunku numerem 4 oznaczono
a) stok kontynentalny.
b) szelf kontynentalny.
c) górę podwodną.
d) rafÄ™ koralowÄ….
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
14. Stosunek wysokości fali do jej długości to
a) okres fali.
b) stromość fali.
c) prędkość fali.
d) przyspieszenie fali.
15. Tsunami jest przykładem fali
a) sejsmicznej.
b) barycznej.
c) wiatrowej.
d) wewnętrznej.
16. W czasie pełni i nowiu Księ\
yca występuje
a) przypływ kwadraturowy.
b) odpływ syzygijny.
c) odpływ kwadraturowy.
d) przypływ syzygijny.
17. Morze Bałtyckie jest przykładem morza
a) otwartego.
b) szelfowego.
c) przybrze\
nego.
d) zamkniętego.
18. Ssaki bytujące w toni wodnej Morza Bałtyckiego zaliczane są do grupy
a) nektonu.
b) bentosu.
c) zoobentosu.
d) fitobentosu.
19. Na skutek eutrofizacji (prze\
yz
nienia) wód Morza Bałtyckiego następuje
a) zwiększenie ilości tlenu w wodzie,
b) wzrost pH wody.
c) rozwój fitoplanktonu i biomasy.
d) zanik produkcji pierwotnej.
20. Ze względu na zasolenie Bałtyk jest morzem
a) bardzo słonym.
b) słonym.
c) słonawym.
d) słodkim.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ...............................................................................
Charakteryzowanie zjawisk oceanicznych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
6. LITERATURA
1. Bajkiewicz-Grabowska E., Mikulski Z.: Hydrologia ogólna. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2007
2. Dera J.: Fizyka morza. PWN, Warszawa 1983
3. Majewski A.: Oceany i morza. PWN, Warszawa 1992
4. Majewski A., Lauer Z. (red): Atlas Morza Bałtyckiego. IMGW, Warszawa 1994
5. www.naszbaltyk.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38