Zjawisko sarmatyzmu - charakterystyka na podstawie wybranych dziel barokowych
Sarmatyzm jest pojeciem zlozonym. Okresla ono obyczajowosc oraz kulture duchowa
i umyslowa Rzeczpospolitej szlacheckiej od schylku wieku XVI az po czasy
rozbiorów. Z pojeciem tym kojarzy sie równiez swoisty sposób bycia, rubasznosc,
bujnosc obyczaju, a takze mentalnosc polskiej szlachty. Sarmatyzm mozna równiez
opisywac w kategoriach ideologii szlacheckiej, ideologii, która sankcjonowala
szczególne miejsce stanu szlacheckiego w spolecznej strukturze Rzeczpospolitej.
Poprzez odwolania do legendarnej Sarmacji, krainy starozytnych Slowian,
szlachta uzasadniala historyczne korzenie wlasnego rodowodu, czula sie
spadkobierczynia rycersko-ziemskich dziejów Polski i Slowianszczyzny w ogóle.
Stopniowo, w trakcie wieku XVII pojecie Sarmaty utozsamialo sie z polskim
szlachcicem, ziemianinem, gospodarzem. Podkreslaniu polskosci idei sarmackiej
towarzyszyla niechec do cudzoziemszczyzny, do wszelkich elementów obcych
rodzinnemu obyczajowi. Niechec do cudzoziemszczyzny ksztaltowala takze hasla
tradycjonalizmu, gloryfikacji dawnych praw, obyczajów, a takze wyjatkowosci
polskiego ustroju panstwowego. Szlachcic - rycerz byl obronca zlotej wolnosci,
systemu spoleczno-panstwowego, który gwarantowal mu uprzywilejowane miejsce w
Rzeczpospolitej. Juz w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawnily sie hasla
mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kosciól. Polska, a wiec rycerska
szlachta, miala odegrac szczególna role w calej wschodniej Europie poprzez
krzewienie idei chrzescijanskich. Szlachcic - obronca wiary, obronca
Najswietszej Marii Panny stawal na strazy suwerennosci chrzescijanskiej Europy,
strzegl przed niebezpieczenstwem poganstwa i innowierstwa. Polska pelnila w
ideologii sarmackiej zaszczytna role "przedmurza chrzescijanstwa", najdalej na
Wschód wysunietego bastionu Rzymu. W drugiej polowie XVII wieku zycie
kulturalne i obyczajowe szlachty ulegalo stopniowemu zwyrodnieniu. Pisarze
póznego baroku, miedzy innymi Waclaw Potocki, Wespazjan Kochowski, podjeli
zdecydowana krytyke wielu przejawów zycia szlacheckiego, akcentujac zwlaszcza
nie realizowanie przez nia podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce,
podkreslmy to mocno, podlegala nie sama ideologia, ale wlasnie odstepstwa od
niej. W wielu utworach póznobarokowych pojawia sie zagadnienie "przywilejów bez
obowiazków". Ideologia sarmacka w ujeciu pisarzy tego okresu daje bowiem
szlachcie nie tylko ogromne przywileje w panstwie, ale naklada na nia równiez
wiele obowiazków. Waclaw Potocki w "Ogrodzie fraszek" przestrzegal szlachte
zarówno przed falszywym korzystaniem z sarmackich przywilejów, jak równiez
przed nierespektowaniem zadan, jakie ta ideologia przed nia stawia. W wierszu
"Veto albo nie pozwalam" gra slów lacinskich i polskich (veto - nie pozwalam,
vae - biada) buduje sytuacje ostrzezenia: "Powiadalem ci nieraz, mily bracie,
ze to Po polsku: nie pozwalam, po lacinie: veto. Wiem. Niechze wedle sensu
swego kto przeklada, To bedzie z lacinskiego: vae, po polsku: biada. Jakobys
rzekl: biada to, gdy zly nie pozwala Na dobre i tym slówkiem ojczyzne rozwala.
Zle zazywasz, bekarcie, wolnosci sekretu, Powetujec pokusa kiedys temu wetu."
Postawa Potockiego nosi znamiona reformowania, a nie antyszlacheckosci. Poeta i
zarazem szlachecki ideolog broni zalozen sarmackiego wzorca spolecznego, a
krytyka dotyczy jedynie aktualnej jego realizacji. Poezja autora "Ogrodu
fraszek" staje sie glosem obywatelskiego ostrzezenia przed falszywym,
niezgodnym z dobrem ogólnym i powszechnym, wykorzystywaniem zlotej wolnosci.
Problematyke sarmacka podniósl takze Waclaw Potocki w "Transakcji wojny
chocimskiej". Dzielo to nawiazuje do wzorów antycznego eposu: przedstawia
przebieg przygotowan do bitwy i sama bitwe polsko-turecka. Chocimska epopeja
miala sluzyc apoteozie mestwa i dzielnosci polskiego rycerstwa-szlachty, a
postac wodza - hetmana Jana Karola Chodkiewicza urasta do rangi Sarmackiego
Marsa - Boga Wojny. Jednak i w "Transakcji wojny chocimskiej" poeta analizuje
niepokojace przemiany wewnetrzne stanu szlacheckiego, prowadzace do postaw
sprzecznych z tradycja rycerska. Oto szlachta powolana do obrony
Rzeczpospolitej przestaje byc skutecznym ramieniem zbrojnym panstwa. Korzysta z
licznych przywilejów, nie podejmujac historycznie ja obligujacych obowiazków.
Pesymizm obywatelskich refleksji pojawia sie takze w "Moraliach" Waclawa
Potockiego - poteznym, bo liczacym ponad 2100 utworów, wzorowanych na
"Adagiach" Erazma z Rotterdamu, cyklu poetyckim. "Czuj! Stary pies szczeka" -
to poetycka wizja Polski okradanej, rozgrabianej, zubozanej przez obcych, jak i
przez wlasnych obywateli. Metafora gospodarskiego domu podkopywanego przez
zlodziei, zbójców wkradajacych sie do jego komór, sluzy dramatycznemu
przedstawieniu niebezpieczenstwa upadku panstwa. Zarazem jednak poeta watpi w
skutecznosc wszelkich dzialan ostrzegawczych. Zlo staje sie zbyt powszechne,
aby czyjkolwiek glos mógl ocalic ojczyzne: "Darmo szczeka stary pies, to bedzie
mial zyskiem, Ze mu sie wrecz, albo tez dostanie pociskiem. Spia wszyscy na
obie uszy, jako w lesie, Nikt nie wynidzie, nie wyjrzy - pies szczeka, wiatr
niesie." Pesymizm obywatelskiej i moralnej zarazem refleksji doprowadzi
Potockiego do apokaliptycznej wizji Rzeczpospolitej, która opanowana przez
szatana zmierza ku samozagladzie. W wierszu "Spi swiat pijany winem" metafora
narkotyczno-alkoholowego snu sluzy wizji zbiorowosci biernie poddajacej sie
dzialaniu sil zniszczenia i upadku. Problematyka sarmatyzmu pojawia sie równiez
w bogatej twórczosci Wespazjana Kochowskiego. "Psalmodia Polska" pisana u
schylku XVII wieku kontynuowala starotestamentowy wzorzec psalmu, a jednym z
centralnych zagadnien cyklu staja sie rozwazania o sarmackim narodzie i ustroju
Rzeczpospolitej. Nie omijajac spraw bolesnych i zdecydowanie negatywnych,
Kochowski prezentuje zarazem wizje Polski-Sarmacji jako wartosci zbiorowej,
tlumaczacej sie w planie metaforycznym.