Program edukacyjny  Trzymaj
FormÄ™!
Zbilansowana dieta
Opracowanie: Maria Wruk
Gorzów Wlkp. 4 stycznia 2007r.
1
2
Demograficzne uwarunkowania nadwagi i
otyłości u uczniów gimnazjów w Polsce w
2005roku
Praca Marii Jodkowskiej, Anny Oblacińskiej, Izabeli Tabak, Agnieszki
Małkowskiej
Zakład Medycyny Szkolnej
Instytutu Matki i Dziecka
Praca powstała w ramach projektu Fundacji Badawczej Nutricia RG1/05
3
Cel pracy
zbadanie częstości występowania nadwagi i otyłości
u uczniów gimnazjów (wiek 13, 14 i 15 lat) w Polsce
z uwzględnieniem:
płci
wieku
miejsca zamieszkania
4
Dobór próby
Pomorskie
Podlaskie
Województwa
Kujawsko-
pomorskie
wybrane do
badania
lubuskie
Małopolskie
5
Badane osoby
Reprezentatywna próba ponad 8,3 tys. uczniów
(młodzież klas I, II i III gimnazjów w wieku od 13
do 15 lat), w tym:
chłopcy - 3980
dziewczęta  4087
Miejsce zamieszkania
miasto  3108
wieÅ› - 4959
6
Wyniki pracy- wykresy
przedstawiają częstość występowania
nadwagi i otyłości według
płci
miejsca zamieszkania
7
Występowanie otyłości i nadwagi u uczniów
w wieku 13  15 lat w Polsce według płci
%
Nadwaga
%
Otyłość
10
10
9,2
8,8
8,3
8
8
5,7
6
6
4,5
4
3,3
4
2
2
0
0
Ogółem Chłopcy Dziewczęta
Ogółem Chłopcy Dziewczęta
8
Występowanie nadmiaru masy ciała u uczniów
w wieku 13  15 lat w Polsce według płci
20
%
18
16
14
12
Nadwaga
9,2
10
8,8
Otyłość
8
8,3
6
4
5,7
2 4,5
3,3
0
Ogółem Chłopcy Dziewczęta
9
Występowanie otyłości
u uczniów gimnazjów na wsi i w mieście
%
7
6,7
6
5,7
5
4,5 4,5
4
3,7
Ogółem
Chłopcy
3
2,6
Dziewczęta
2
1
0
WieÅ› Miasta
10
Występowanie nadmiaru masy ciała
u uczniów gimnazjów na wsi i w mieście
18
16,3
16
14,4
14
14
12,6
12,4
12
11,1
10
Ogółem
Chłopcy
8
Dziewczęta
6
4
2
0
WieÅ› Miasta
11
%
CZ
STOŚĆ WYST
POWANIA NADWAGI I OTYA
OÅšCI
U MA
ODZIEŻY W POLSCE I W INNYCH KRAJACH
USA
15,5 30,4
Kanada
9,4 19,8
Australia
6,8 16
Otyłość
Nadwaga
Francja
5,2 17,5
Rosja
6 10
Polska
4,5 8,8
Chiny
3,6 3,4
%
0 1020304050
12
Wyniki pracy
Nadmiar masy ciała występuje u 13% młodzieży w
wieku 13 -15 lat w Polsce, w tym otyłość u 4,5%
( częściej u dziewcząt niż u chłopców)
Problem otyłości w tej grupie wiekowej w równym
stopniu dotyczy młodzieży wiejskiej jak i miejskiej, z tą
różnicą, że na wsi jest więcej otyłych chłopców, a w
mieście otyłych dziewcząt.
13
Zdrowe odżywianie
Dostarczenie organizmowi niezbędnych
składników odżywczych
(składniki odżywcze-substancje organiczne i
nieorganiczne, pierwiastki zawarte w pożywieniu
wykorzystywane w organizmie podczas normalnego
metabolizmu,
niezbędne składniki odżywcze- te, których nie ma
w organizmie człowieka, a które są konieczne do
prawidłowego funkcjonowania organizmu)
14
Podział składników odżywczych
budulcowe: białko, niektóre składniki
mineralne, kwasy tłuszczowe;
energetyczne: tłuszcze, węglowodany;
regulujące: witaminy, składniki mineralne
15
Budulcowe składniki odżywcze-
białka
wskutek procesów trawiennych są rozkładane
na aminokwasy wykorzystywane do budowy nowych
tkanek i syntezy własnych białek organizmu
Podział aminokwasów:
egzogenne ( niezbędne, ale nie syntetyzowane w
organizmie): Izoleu, Leu, Lys, Trp, Met, Fenyloal, Thr, Val
( dla dzieci dodatkowo: Arg, Hist)
endogenne (syntetyzowane przez organizm)
16
Budulcowe składniki odżywcze- białka
c. d.
zapotrzebowanie zależy od wieku, płci, aktywności
fizycznej
w przeciętnej diecie białko stanowi 10-15% wartości
energetycznej
z
ródła białka: mięso czerwone- wołowina,
wieprzowina, baranina; mięso białe- drób, ryby,
produkty mleczne, warzywa strÄ…czkowe- groch,
fasola, soja
17
Składniki budulcowe-mineralne
Ca, P, Mg, S- podstawowy materiał budulcowy
tkanki podporowej ( układ kostno-stawowy) oraz:
zębów, skóry, paznokci;
Fe, Cu, Co- niezbędne do wytwarzania krwinek
czerwonych i hemoglobiny
inne składniki min.: Na, K, Cl, Ca, Mg- odgrywają
podstawowÄ… rolÄ™ w gospodarce elektrolitowo-wodnej
18
Podział składników mineralnych
( ze wzgl. na zapotrzebowanie)
Makroelementy ( zapotrzebowanie > 100 mg / dzień/osobę)
Ca, P, Mg, Na, K, Cl
Mikroelementy ( zapotrzebowanie < 100 mg/dzień/osobę)
Fe, J, Zn, Mn, Cu, Co, Mo, F, Se, Cr
19
y
ródła składników mineralnych
Ca - mleko i przetwory mleczne;
P  produkty bogate w białko, produkty pełnoziarniste, ciemny
ryż
Mg - pr. zbożowe, ciemnozielone warzywa liściaste, orzechy,
migdały, gorzka czekolada;
S- białka poch. Mięsnego, jaja, mleko
Fe- mięso czerwone, żółtko jaja, warzywa liściaste
( zielona pietruszka, szpinak)
Cu- zboża, orzeszki ziemne, wątróbka, płatki zbożowe, mleko
Zn- mięso, jaja, drożdże piwne, warzywa, ziarna zbóż, pestki
z dyni
J- sól jodowana, ryby, owoce morza, woda mineralna
Co- przetwory zbożowe ( wchodzi w skład wit. B12)
F- woda, żelatyna, ryby, małże, krew
20
Składniki energetyczne- tłuszcze
główne z
ródło energii dla organizmu ( 100g=900kcal);
niezbędne dla przyswajania witamin rozpuszczalnych
w tłuszczach( A, D, E, K);
niezbędne do budowy błon komórkowych
Skład tłuszczu:
nasycone i nienasycone kwasy tłuszczowe
Szczególnie ważne dla człowieka:
wielonienasycone kwasy tłuszczowe( WNKT)
(nie są syntetyzowane przez organizm- należy dostarczyć
z pożywieniem)
21
Składniki energetyczne- tłuszcze
Funkcje WNKT:
ważny składnik błon komórkowych i organelli
komórkowych ( struktura, przepuszczalność)
regulują czynności układu sercowo- naczyniowego
regulują ciśnienie krwi
regulują czynności hormonów
regulujÄ… funkcjonowanie nerek
regulują odczuwanie bólu
zapobiegają powstawaniu miażdżycy
22
y
ródła WNKT
Tłuszcze roślinne: olej słonecznikowy, sojowy,
arachidowy, rzepakowy niskoerukowy
TÅ‚uste ryby morskie ( kwasy &!3)
Margaryny miękkie (kubkowe)
Pieczywo razowe
23
Składniki odżywcze- węglowodany
Stanowią materiał energetyczny i powinny
dostarczać 55-60% dziennego
zapotrzebowania na energiÄ™
24
Składniki odżywcze- węglowodany
Podział węglowodanów:
proste ( wolne cukry, szybko przyswajane i
wchłaniane, szybki i krótkotrwały zastrzyk energii)
złożone ( trudniej wchłaniane, dłużej dostarczają
energii)
25
Składniki odżywcze- węglowodany
y
ródła węglowodanów:
Produkty zbożowe:
Makarony, ryż
Płatki śniadaniowe
Cukier- puste kalorie ( ograniczać)
26
Składniki odżywcze-witaminy
składniki niezbędne w żywieniu człowieka dla
prawidłowego wzrostu i rozwoju
organizm nie potrafi ich syntetyzować, dlatego muszą
być dostarczane z pożywieniem
w pożywieniu występują w postaci aktywnej
( jako właściwe witaminy) lub jako prowitaminy
( które w ustroju przechodzą w postać aktywną)
27
Składniki odżywcze-witaminy c.d.
Znaczenie witamin:
Biorą udział w procesach przemiany materii, są katalizatorami
przyspieszającymi przemianę różnych związków
Ich brak lub niedobór prowadzi do zakłócenia procesów
życiowych komórek, tkanek, narządów oraz swoistych zespołów
chorobowych zwanych awitaminozami
Niektóre są przeciwutleniaczami- chronią przed przypadkowym
utlenianiem kwasów tłuszczowych, prowadzącym do
powstawania toksycznych wolnych rodników ( C, A, E)
28
Składniki odżywcze-witaminy c.d.
Podział witamin:
Rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K)
Rozpuszczalne w wodzie (C, PP, zespół witamin B: B1,
B2, B6, B12, kwas foliowy)
y
ródła witamin:
C- surowe owoce i warzywa
A, E, D- jaja, mleko, masło, ryby morskie, oleje roślinne
gr. B- pełnoziarniste produkty zbożowe( c. pieczywo, naturalne
płatki zbożowe, kasze), mleko, mięso, ryby, jaja, ciemnozielone
rośliny liściaste oraz warzywa strączkowe
29
Nie istnieje środek spożywczy, który
zawierałby wszystkie niezbędne składniki
odżywcze w odpowiednich, potrzebnych dla
organizmu ilościach.
Tylko wykorzystanie wielu różnych
produktów pozwala na właściwe
zbilansowanie diety
30
Piramida zdrowego żywienia wg IŻŻ
31
Przykłady 1 porcji różnych produktów z PZŻ oraz zalecana
liczba porcji spożywanych w ciągu dnia
Produkty z Piramidy Zdrowego Żywienia Przykłady 1 porcji różnych produktów
(zamiennie)
Mięso i jego zamienniki 50-100g chudego mięsa
1-3 porcji dziennie 2/3 szklanki fasoli
1-2 jajka
Mleko i przetwory
Dzieci 9-13 lat 2-3 1 kubeczek jogurtu
Młodzież 14-18 lat 3-4 1 szklanka mleka
DoroÅ›li 2-3 ½ szklanki twarogu
porcje dziennie
Warzywa i owoce 5-10 1 ziemniak
porcji dziennie ½ szklanki szpinaku
1 jabłko
Produkty zbożowe 5-12 1 kromka chleba
porcji dziennie 1 rogalik lub kajzerka
1 szklanka makaronu (ugotowanego)
32
Produkty nieuwzględnione w PZŻ
Woda-niezbędny składnik pożywienia:
reguluje temperaturę ciała,
transportuje składniki odżywcze,
uczestniczy w reakcjach biochemicznych
Zalecana ilość płynów w ciągu doby: 1,5l
oraz z żywnością do 0,7l
( spożycie należy zwiększyć w czasie upałów oraz
podczas zwiększonego wysiłku fizycznego, chorób z
gorÄ…czkÄ…, wymiotami, biegunkÄ…) I
33
Produkty nieuwzględnione w PZŻ
dozwolone w ograniczonych ilościach
Tłuszcze- ponad 50% spożywanego tłuszczu to tłuszcz  ukryty
w produktach spożywczych, niewidoczny gołym okiem
" Tłuszcz  widoczny zalecany do spożycia- oleje roślinne,
margaryny miękkie ( 2 łyżki dziennie).
Tłuszcz  widoczny spożywany w ograniczonych ilościach:
tłuszcze zwierzęce- smalec, masło, tłuszcz
w mięsie i wędlinach.
Wyjątek: tłuste ryby morskie( WNKT &!3)
34
Produkty nieuwzględnione w PZŻ
dozwolone w ograniczonych ilościach
Cukier- można uzupełnić nim produkty, ale należy
kontrolować jego spożycie
Sól - zwiększona podaż soli kuchennej zwiększa
ryzyko rozwoju nadciśnienia oraz nowotworu żołądka
( wg WHO dzienne spożycie nie powinno przekroczyć
6g ). Wskazane jest zastępowanie soli ziołami
podczas przyprawiania potraw.
35
Regularność posiłków
Prawidłowe odżywianie =
dostarczanie niezbędnych składników
pokarmowych
+
regularność posiłków
36
Regularność posiłków
Dzieci i młodzież = 4-5 posiłków w ciągu dnia
o stałych porach
Mniej niż 3 posiłki = obniżenie stężenia glukozy we
krwi (hipoglikemia), skutek:
uczucie głodu
zmęczenie
gorsza koncentracja
bóle brzucha
37
Rozkład posiłków w ciągu dnia
(dobowe zapotrzebowanie na energiÄ™=100%)
posiłek % dobowego
zapotrzebowania na energiÄ™
1. śniadanie 20-25
2. II śniadanie 15-20
3. obiad 35-40
4. podwieczorek 5-10
5. kolacja 10-15
38
Rozkład posiłków w ciągu dnia
(dobowe zapotrzebowanie na energiÄ™=100%)
Posiłek % dobowego
zapotrzebowania na
energiÄ™
1. śniadanie 20-25
2. II śniadanie 15-20
3. obiad 35-40
4. kolacja 15-20
39
Pojadanie między posiłkami
Nieprawidłowości w sposobie odżywiania
młodzieży:
nieregularność w spożywaniu posiłków
niezbilansowana dieta
częste pojadanie między posiłkami
40
Inna propozycja piramidy żywienia i
zdrowia
z
ródło: Harvard School of Public
Health
Bardzo
rzadko
Czerwo- Biały ryż,
ne białe
mięso, pieczywo,
masło słodycze
Produkty mleczne lub
suplementacja wapniem
1-2 razy dziennie
Ryby, drób, jajka
(0-2 razy dziennie)
Orzechy, nasiona roślin strączkowych
(1-3 razy dziennie)
Warzywa Owoce
(bez ograniczeń) 2-3 razy dziennie
Produkty zbożowe Tłuszcze roślinne  oliwa z oliwek,
z pełnego ziarna olej sojowy, słonecznikowy,
(w większości posiłków) rzepakowy i inne
Codzienna aktywność fizyczna (przeciwdziałanie
41
nadwadze i otyłości)
Spożycie energii z podstawowych składników
odżywczych
Energia całkowita Granica średniego spożycia dla
populacji (% ogółu energii)
Węglowodany , w tym: 55-75
złożone 50-70
proste 0-10
Białko 10-15
Tłuszcz całkowity 15-30
w tym 2/3 powinny stanowić
tłuszcze nienasycone
Cholesterol pokarmowy 0-300
(mg/dzień)
Błonnik pokarmowy (g/dzień) 27-40
Sól kuchenna (g/dzień) ?-6
42
Dzienne zalecenia żywieniowe dla
młodzieży
W okresie pokwitania zwiększa się zapotrzebowanie
organizmu na energiÄ™ (kalorie). Organizm w tym
okresie- intensywnego wzrostu- wymaga dobrego
odżywiania.
Zalecane normy żywieniowe opracowano w IŻŻ w
Warszawie. Uwzględniają one zapotrzebowanie na
energię i podstawowe składniki pokarmowe w
zależności od masy ciała i aktywności fizycznej
( zawarte są w wydawnictwie: Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne
podstawy. Red.Ś. Ziemlański, PZWL, W-wa 2001r.))
43
Dekalog zdrowego żywienia
1. Dbaj o różnorodność spożywanych produktów
2. Strzeż się nadwagi i otyłości, bądz
aktywny ruchowo
3. Produkty zbożowe powinny być dla Ciebie głównym z
ródłem kalorii
4. Spożywaj codziennie co najmniej 2 duże szklanki chudego mleka.
Mleko można zastąpić naturalnym jogurtem, kefirem, a częściowo
także serem
5. Mięso spożywaj z umiarem
6. Spożywaj codziennie dużo warzyw i owoców
7. Ograniczaj spożycie tłuszczów, w szczególności zwierzęcych, a
także produktów zawierających cholesterol
8. Zachowaj umiar w spożyciu cukru i słodyczy
9. Ograniczaj spożycie soli
10. Unikaj alkoholu
y
ródło: Instytut Żywności i Żywienia
44
Dieta wegetariańska
Występuje w 4 głównych odmianach:
1. dieta wegańska- całkowite wykluczenie produktów
pochodzÄ…cych od zwierzÄ…t ( nawet miodu)
2. lakto - wegetarianizm- produkty roślinne+ mleko i
przetwory mleczne
3. lakto- owo- wegetarianizm - produkty roślinne+
mleko i przetwory mleczne + jajka
4. dieta semi - wegetariańska  wyklucza z diety
jedynie czerwone mięsa
45
Dieta wegetariańska dla dzieci i młodzieży
Jest dopuszczalna pod warunkiem:
odpowiedniego zbilansowania, eliminujÄ…cego
niedobory składników odżywczych
suplementacji witaminowo- mineralnej
Dieta wegańska w każdym przypadku jest dla
dzieci i młodzieży przeciwwskazana!!
46
Zaburzenia stanu zdrowia i rozwoju
wynikające z nieprawidłowego
odżywiania
Nadwaga i Otyłość:
najczęściej występujące zaburzenia rozwoju- dotyczą
w zależności od wieku 5-15% populacji dzieci i
młodzieży
otyłość zaburza wszystkie aspekty zdrowia- fizyczne,
psychiczne, społeczne, obniża potencjał rozwojowy,
możliwości życiowe i obniża jakość życia. Dzieci otyłe
są outsiderami w społeczności.
47
Nadwaga i Otyłość:
Najczęściej jest to otyłość prosta, w której
powstawaniu, oprócz przyczyn genetycznych,
ogromną rolę odgrywają czynniki środowiskowe:
nieprawidłowy sposób żywienia
niska aktywność ruchowa
50-80% dzieci otyłych pozostaje otyłymi dorosłymi
Leczenie : dieta ubogoenergetyczna +aktywność
fizyczna
przy współpracy z lekarzem i psychologiem
48
Niedobór masy ciała
Przyczyny:
czynniki genetyczne
wpływy środowiska:
sposób żywienia,
czynniki opóz
niające rozwój dziecka, czy
powodujące niedożywienie (aktualne bądz

przebyte choroby zwłaszcza przewlekłe lub
ciężkim przebiegu
bodz
ce emocjonalne
skażenie środowiska naturalnego
49
Niedobór masy ciała
W roku szkolnym 1994/1995 niedobór masy ciała
stwierdzono u 3% populacji w wieku 7-16 lat
Stan prawdopodobnie nie uległ poprawie, świadczą o
tym wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w
szkołach w 2002r.:
9% uczniów często przychodzi do szkoły lub kładzie
się spać głodna, ponieważ w domu jest mało jedzenia
( odsetek ten wzrósł od 1998r. o 3%)
50
51
Jadłowstręt psychiczny-anoreksja
jest zaburzeniem odżywiania się
jest dysfunkcją rozwojową, w której czynniki biologiczne łącząc
się ściśle z zaburzeniami psychologicznymi prowadzą do ciężkiej
choroby przewlekłej, a w pewnym odsetku przypadków nawet
śmiertelną
najczęściej dotyka dziewczęta w wieku 13-14 lat oraz pomiędzy
17 a 25 rokiem życia
około 1% dziewcząt w wieku szkolnym cierpi na to zaburzenie
52
Podstawowe objawy jadłowstrętu
psychicznego
utrata masy ciała ponad 15% w stosunku do
masy należnej dla wzrostu
Nieodparty lęk przed przybraniem na wadze lub
wręcz otyłością, chociaż ewidentny jest
niedobór masy ciała
Zaburzone postrzeganie swojego ciała- chora
uważa, że jest otyła, lub jakaś część jej ciała
jest za gruba nawet wówczas, gdy jest skrajnie
wychudzona
Zanik miesiÄ…czki, lub nie pojawienie siÄ™ 1
miesiączki mimo innych objawów dojrzewania
53
Leczenie jadłowstrętu psychicznego
trudne i długotrwałe
powinno być prowadzone w specjalistycznych ośrodkach
psychiatrycznych dla dzieci
i młodzieży
podtrzymująca psychoterapia przez wiele miesięcy po
wyleczeniu ( możliwość nawrotu choroby)
54
Bulimia
zaburzenie dotyczące starszej młodzieży żeńskiej
( licealistki, studentki)
dotyka 4-15% tej populacji
częściej chorują dziewczęta ze skonfliktowanych
rodzin, w których dzieci są zaniedbywane czy wręcz
odrzucane
55
Objawy bulimii
powracające okresy żarłoczności
brak kontroli nad jedzeniem
prowokowanie wymiotów, używanie środków
przeczyszczajÄ…cych lub odwadniajÄ…cych
stosowanie ścisłych diet i intensywnych ćwiczeń
po okresach obżarstwa
utrzymywanie się stałego poczucia winy i mniejszej
wartości własnej osoby
wysoki poziom lęku, czasem depresja
56
Leczenie bulimii
terapia w poradni zdrowia psychicznego,
oddziale dziennym nerwic lub
innym  psychoterapeutycznym ośrodku dla
młodzieży
57
Dziękuję za uwagę
58