A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA OECONOMICA 297, 2013

[93]

Maria Finogenow

*

ROZWÓJ W OKRESIE PÓ

ħNEJ DOROSàOĝCI

– SZANSE I ZAGRO

ĩENIA

Streszczenie. Zgodnie z za

áoĪeniami psychologii life-span, rozwój jest procesem, który toczy

si

Ċ przez caáe Īycie od momentu narodzin, aĪ do Ğmierci. Jest to proces wielowymiarowy i wielo-

kierunkowy, w którym wyst

Ċpują zarówno zmiany progresywne, jak i regresywne.

W artykule zosta

áy przedstawione zmiany rozwojowe charakterystyczne dla ostatniego okresu

Īycia. Omówiono wystĊpujące ograniczenia i bariery, utrudniające rozwój osobisty osób starszych.
Przedstawiono tak

Īe cechy osobowoĞci, które mogą utrudniaü pozytywną adaptacjĊ do staroĞci.

W ostatniej cz

ĊĞci zaprezentowane zostaáy moĪliwoĞci rozwoju osób starszych oraz czynniki

sprzyjaj

ące pozytywnemu starzeniu siĊ.

S

áowa kluczowe: póĨna dorosáoĞü, staroĞü, rozwój.

1. Wprowadzenie

Zainteresowania badawcze psychologii rozwojowej przez wiele lat obejmo-

wa

áy wyáącznie aspekty rozwoju dzieci i máodzieĪy. Zgodnie z dominującym

ówcze

Ğnie paradygmatem biologicznym, wraz z osiągniĊciem dojrzaáoĞci psy-

chicznej cz

áowiek osiągaá szczyt swoich moĪliwoĞci psychicznych [StraĞ-

Romanowska, 2001; Tyszkowa, 1988]. Rozwój traktowany by

á jako proces jed-

nokierunkowych, trwa

áych i nieodwracalnych zmian o charakterze progresyw-

nym, które zachodz

ą zgodnie z wiekiem chronologicznym [StraĞ-Romanowska,

2001].

Mimo i

Ī badania nad staroĞcią siĊgają jeszcze XIX wieku [por. Baltes, Re-

ese i Lipsitt, 1980; Birren, 1961 a,b], w

áączenie jej (wraz z pozostaáymi okresa-

mi

Īycia) do psychologii zajmującej siĊ rozwojem czáowieka, rozpoczĊáo siĊ

dopiero na prze

áomie lat 60. i 70. ubiegáego wieku. Istotnym wydarzeniem

z tego okresu, które zapocz

ątkowaáo seriĊ badaĔ, byáa I Konferencja Psycholo-

gów Life-Span, która odby

áa siĊ w Mont Chateau Lodge w Zachodniej Wirginii

w 1969 roku.

Nowa orientacja life-span wi

ązaáa siĊ ze zrewidowaniem pojĊcia rozwoju,

przeformu

áowaniem przedmiotu badaĔ i stworzeniem postawy do podejĞcia

pluralistycznego w badaniach nad rozwojem cz

áowieka [Trempaáa, 2001]. Psy-

chologowie (wraz z Paulem Baltesem] zainteresowali si

Ċ rozwojem czáowieka

*

Uniwersytet

àódzki.

Maria Finogenow

94

w ci

ągu caáego Īycia, przeksztaáceniami rozwojowymi psychiki czáowieka doro-

s

áego wraz ze staroĞcią, jako ostatnim okresem Īycia. W celu odróĪnienia od

tradycyjnego uj

Ċcia, psychologiĊ rozwojową uprawianą wedáug nowej formuáy

nazwano „psychologi

ą rozwoju czáowieka”, „psychologią rozwojową w ciągu

Īycia” bądĨ „psychologią rozwoju czáowieka w ciągu Īycia” [Baltes, 1987,
1997; Stuart-Hamilton, 2006; Tyszkowa, 1988].

Ostatni okres

Īycia wáączony do obszaru psychologii rozwoju czáowieka okre-

Ğlany jest staroĞcią bądĨ okresem póĨnej dorosáoĞci. Mimo wzrostu zainteresowa-
nia tym okresem

Īycia, nie ma jednak zgody, co do momentu, w którym czáowiek

przekracza tzw. próg staro

Ğci. W literaturze przyjmowane są odmienne kryteria

staro

Ğci, a takĪe wymienia siĊ róĪne stadia, które wystĊpują w tym okresie [por.

M. Brzezi

Ĕska, 2011]. Wedáug ĝwiatowej Organizacji Zdrowia staroĞü rozpoczy-

na si

Ċ w wieku 60. lat i dzieli siĊ na 3 etapy: wczesną staroĞü, póĨną staroĞü i dáu-

gowieczno

Ğü [Nowicka, 2006; Szarota. 2002]. Wielu autorów nawiązuje z kolei

do aktywno

Ğci zawodowej czáowieka i wiąĪe przekroczenie progu staroĞci z mo-

mentem wycofania si

Ċ z aktywnoĞci zawodowej (60. r.Ī. dla kobiet i 65. r.Ī. dla

m

ĊĪczyzn). Zgodnie z tym ujĊciem, do okreĞlenia ostatniego okresu Īycia uĪywa

si

Ċ pojĊcia „wiek poprodukcyjny” [np. A. BrzeziĔska, 2006; S. Klonowicz, 1986].

Potrzeba zainteresowania si

Ċ problematyką starzenia siĊ i staroĞci nabiera

szczególnego znaczenia wobec zachodz

ących w ostatnich dziesiĊcioleciach

zmian w liczebno

Ğci i strukturze wiekowej ludnoĞci [por. Finogenow, 2011a].

Najbardziej niekorzystne zmiany zachodz

ą w krajach wysoko rozwiniĊtych,

w tym w krajach Ameryki Pó

ánocnej i Europy (równieĪ w Polsce). Od 1960

roku odnotowuje si

Ċ znaczny wzrost proporcji osób w wieku poprodukcyjnym w

stosunku do ca

áej populacji. Do najwaĪniejszych przyczyn starzenia siĊ spoáe-

cze

Ĕstw Europy zalicza siĊ wydáuĪający siĊ przeciĊtny czas Īycia ludzkiego,

wkraczanie w wiek emerytalny tzw. powojennego „baby-boomu’ oraz spadek
wska

Ĩnika urodzeĔ. Ponadto prognozy na najbliĪsze póá wieku wskazują, Īe

udzia

á osób starych w populacji Europy bĊdzie nadal wzrastaá. Zgodnie z pro-

gnozami dla populacji UE przedstawionymi w 2010 roku przez Eurostat [por.
Finogenow, 2011a], aktualna na 2008 rok proporcja osób aktywnych zawodowo
do osób w wieku 65+ (4:1) spadnie w roku 2060 do 2:1. Osoby w wieku 65 lat
i starsze stanowi

ü bĊdą ok. 30% populacji UE, w porównaniu z 17% w roku 2008.

Proces starzenia si

Ċ spoáeczeĔstw wiąĪe siĊ wieloma konsekwencjami eko-

nomicznymi, spo

áecznymi, medycznymi i kulturowymi. Istotnym staje siĊ po-

trzeba wspierania samodzielnego

Īycia osób starszych, ponownego podejmowa-

nia aktywnych ról spo

áecznych i wspomagania ich rozwoju osobistego. Dlatego

te

Ī celem artykuáu jest zaprezentowanie okresu póĨnej dorosáoĞci nie tylko

z perspektywy pojawiaj

ących siĊ ograniczeĔ i strat, ale takĪe jako okresu no-

wych, innych ni

Ī dotychczas szans i moĪliwoĞci.

Rozwój w okresie pó

Ĩnej dorosáoĞci – szanse i zagroĪenia

95

2. Rozwój w okresie pó

Ĩnej dorosáoĞci

Zgodnie z za

áoĪeniami psychologii life-span, rozwój ontogenetyczny jest

procesem, który toczy si

Ċ przez caáe Īycie [Baltes, Reese i Lipsitt, 1980]. Wy-

st

Ċpujące w ciągu caáego Īycia zmiany rozwojowe nie mają jedynie podáoĪa

biologicznego, ale s

ą efektem transakcji jaka zachodzi stale miĊdzy jednostką

a zmieniaj

ącym siĊ kontekstem indywidualnym, kulturowym i historycznym.

Rozwój jest zatem procesem wielowymiarowym i wielokierunkowym, zawiera-
j

ącym zarówno zmiany progresywne (zyski), jak i regresywne (straty) [Trempa-

áa, 2001]. Takie pojmowanie rozwoju przekáada siĊ takĪe na okres póĨnej doro-
s

áoĞci, który przestaje byá wiązany wyáącznie z regresem. Analizowane są za-

równo ograniczenia wi

ązane z tym okresem Īycia, jak i wystĊpujące moĪliwoĞci

rozwojowe.

Zmiany rozwojowe w okresie pó

Ĩnej dorosáoĞci pojawiają siĊ w wielu ob-

szarach [por. Stuart-Hamilton, 2006]. W literaturze dotycz

ącej starzenia siĊ

i staro

Ğci szeroko opisano negatywne zmiany na poziomie zewnĊtrznym (siwie-

nie w

áosów, zmarszczki), zmiany wewnĊtrzne (w ukáadzie nerwowym, sercowo-

naczyniowym, trawiennym, oddechowym, mi

ĊĞniowo-szkieletowym, moczo-

wym, hormonalnym i odporno

Ğciowym) oraz zmiany w funkcjonowaniu zmy-

s

áów [BieĔ, 1997; Carabellese i in., 1993; Perry i in., 2006; Spinelli i in., 1998;

Stra

Ğ-Romanowska, 2000; Stuart-Hamilton, 2006].
W okresie pó

Ĩnej dorosáoĞci wystĊpuje takĪe wiele przeobraĪeĔ w zakresie

funkcjonowania poznawczego i osobowo

Ğciowego. Na poziomie zdolnoĞci umy-

s

áowych wystĊpuje jednak znacznie wiĊksze zróĪnicowanie. Niektóre z zacho-

dz

ących zmian trudno teĪ jednoznacznie wartoĞciowaü jako pozytywne bądĨ

negatywne.

Wyniki bada

Ĕ nad związkiem wieku z moĪliwoĞciami intelektualnymi

wskazuj

ą, Īe niektóre zdolnoĞci intelektualnie moĪna utrzymaü na dobrym po-

ziomie, a niekiedy nawet podwy

Īszaü do póĨnej staroĞci. SprawnoĞü intelektual-

na zale

Īy w znacznym stopniu od dotychczasowej aktywnoĞci intelektualnej

jednostki oraz fazy staro

Ğci [Cavanaugh, 1997; Marcinek, 2007]. Wpáyw wieku

zale

Īny jest takĪe od branego pod uwagĊ aspektu funkcjonowania intelektualne-

go [Marcinek, 2007; Steuden, 2011].

3. Staro

Ğü – okres strat i ograniczonych moĪliwoĞci

W ka

Īdym okresie Īycia, równieĪ w staroĞci, czáowiek realizuje inne zada-

nia rozwojowe. Wynika to zarówno z zachodz

ących zmian biologicznych, jak

równie

Ī zmian w oczekiwaniach spoáecznych wobec osób w róĪnym wieku.

Jako

Ğü realizacji tych zadaĔ zaleĪy z jednej strony od zasobów jednostki, z jaki-

Maria Finogenow

96

mi rozpoczyna ona kolejny etap

Īycia, z drugiej zaĞ od oczekiwaĔ otoczenia

spo

áecznego i udzielanego przez nie wsparcia w radzeniu sobie z nimi.

Zgodnie z koncepcj

ą Eriksona [2000, 2002], kaĪdy okres rozwoju niesie ze

sob

ą przypisany mu kryzys, który czáowiek musi we wáaĞciwym czasie rozwią-

za

ü, aby osiągnąü prawidáowy rozwój wáasnej osobowoĞci. Osiągając ostatnie

stadium rozwojowe (pó

Ĩna dorosáoĞü), jednostka staje w obliczu kryzysu psy-

chospo

áecznego: integracja ego versus rozpacz. Zadaniem, jakie czáowiek doj-

rza

áy ma do zrealizowania jest osiągniĊcie mądroĞci Īyciowej w wyniku pozy-

tywnego bilansu

Īycia.

Niepomy

Ğlne rozwiązanie tego konfliktu prowadzi do rozpaczy. Czáowiek,

który nie jest w stanie zaakceptowa

ü swego dotychczasowego Īycia, nie jest teĪ

zdolny pogodzi

ü siĊ z faktem skoĔczonoĞci swego istnienia. Chciaáby zacząü

wszystko od nowa, ale równocze

Ğnie wie, Īe Īycie jest zbyt krótkie. DoĞwiadcza

poczucia,

Īe nie ma juĪ czasu na dokonanie istotnych zmian, Īe jest zbyt póĨno

na rozpocz

Ċcie nowego Īycia. W konsekwencji rodzi siĊ Īal z powodu báĊdów

Īyciowych i straconych szans, rozgoryczenie i pogarda dla innych. Zamiast wy-
korzystywania posiadanych mo

ĪliwoĞci, czáowiek zatraca siĊ w drobnych, jaáo-

wych czynno

Ğciach, które nie tylko nie dają satysfakcji, ale potĊgują doĞwiad-

czan

ą pustkĊ i bezsens wáasnego istnienia. Pojawiający siĊ stan rozpaczy charak-

teryzuje wzmo

Īony lĊk przed Ğmiercią, poczucie narastającego chaosu, postrze-

ganie w

áasnego Īycia jako pozbawionego sensu i celu, poczucie Īalu i rozczaro-

wanie [Erikson, 2000, 2002].

Przy opisie sytuacji spo

áecznej czáowieka, który wkroczyá w okres póĨnej

doros

áoĞci, najczĊĞciej uĪywane są okreĞlenia strata lub koszty starzenia siĊ

[Kielar-Turska, 2000]. Do

Ğwiadczenie utraty odnosi siĊ zarówno do wáasnego

organizmu (utrata sprawno

Ğci fizycznej, psychicznej), jak i sfery spoáecznej

osoby starszej. Ponadto wskazuje si

Ċ na liczne wydarzenia, które w tym okresie

Īycia mogą mieü charakter kryzysogennych:

1. Utrat

Ċ zdrowia, obniĪenie kondycji i atrakcyjnoĞci fizycznej

2. Utrat

Ċ bliskich osób, szczególnie rodziców, wspóámaáĪonka i rówieĞników

3. Utrat

Ċ statusu spoáecznego i ekonomicznego

4. Utrat

Ċ poczucia przydatnoĞci i prestiĪu spoáecznego

5. Zbli

Īającą siĊ perspektywĊ Ğmierci [Kielar-Turska, 2000; Mądrzycki,

2002; Stra

Ğ-Romanowska, 2000].

Niezwykle wa

Īną sytuacją doĞwiadczenia utraty w Īyciu dorosáego czáowie-

ka jest wycofanie si

Ċ z aktywnoĞci zawodowej, niejednokrotnie symbolizujące

przekroczenie tzw. progu staro

Ğci [Pasik, 2006; Finogenow, 2011b]. Choü dla

niektórych przej

Ğcie na emeryturĊ jest szansą na rozwój zainteresowaĔ, wyzna-

czenie sobie nowych, pozazawodowych celów, to zawsze jest to sytuacja trudna,
wymagaj

ąca przystosowania siĊ do nowych warunków i do nowej spoáecznej

roli. Cho

ü autorzy nie są zgodni, co do roli, jaką wywiera przejĞcie na emeryturĊ

Rozwój w okresie pó

Ĩnej dorosáoĞci – szanse i zagroĪenia

97

na jako

Ğü Īycia osób starzejących siĊ, wyniki badaĔ pokazują, Īe przymus wyco-

fania si

Ċ z aktywnoĞci zawodowej obniĪa poczucie dobrostanu w tym okresie

Īycia [np. Finogenow, 2011b].

Wraz z utrat

ą pracy, obniĪa siĊ status spoáeczny i ekonomiczny czáowieka.

Z osoby spo

áecznie produktywnej czáowiek staje siĊ osobą w wieku „poproduk-

cyjnym”, co przez wiele osób odbierane jest jako sygna

á bezuĪytecznoĞci, bycia

niepotrzebnym. Ponadto dotychczasowe, wieloletnie funkcjonowanie w roli
zawodowej (np. „jestem piel

Ċgniarką”, „jestem pedagogiem”) zostaje zastąpione

niedookre

Ğloną rolą emeryta, co moĪe stanowiü zagroĪenie dla poczucia toĪsa-

mo

Ğci jednostki. Wycofanie siĊ z Īycia zawodowego wiąĪe siĊ równieĪ z istot-

nym ograniczeniem kontaktów spo

áecznych. Czáowiek zostaje wykluczony ze

wspólnej aktywno

Ğci, a kontakty spoáeczne zostają zawĊĪone do rodzinnego,

b

ądĨ najbliĪszego krĊgu jednostki.

Dla niektórych osób do

Ğwiadczenie staroĞci jest trudniejsze niĪ dla innych.

Cho

ü w niektórych przypadkach jest to wynik obiektywnie trudniejszej sytuacji

(np. ci

ĊĪka choroba, brak rodziny, brak Ğrodków do godnego Īycia), to najczĊ-

Ğciej trudnoĞci te wynikają ze skáonnoĞci do podejmowania pewnych zaáoĪeĔ
dotycz

ących ich samych, przekonaĔ na temat innych ludzi i Ğwiata, które pod-

kre

Ğlają ciĊĪar brzemienia minionych lat [Hill, 2010]. Szczególną rolĊ przypisuje

si

Ċ zmiennym osobowoĞciowym (zwáaszcza czynnikom wyodrĊbnionym

w Modelu Wielkiej Pi

ątki), wskazując na istotne znaczenie wysokiej neurotycz-

no

Ğci i niskiej ekstrawersji negatywnie wpáywających na bilans doĞwiadczeĔ

afektywnych [Costa i McCrae, 1980], a tak

Īe niskiej sumiennoĞci, która utrudnia

pozytywn

ą ocenĊ wáasnego Īycia [Hayes i Joseph, 2003].

Autorzy zwracaj

ą takĪe uwagĊ na niekorzystną rolĊ sztywnoĞci. Jest ona ro-

zumiana jako forma oporu wobec zmian, nawet wtedy, gdy istniej

ą niepodwa-

Īalne dowody na to, Īe zmiany te zwiĊkszyáyby dobrostan psychiczny czáowieka
lub przyczyni

áy siĊ do poprawy jego zdrowia. WiąĪe siĊ z powierzchownym

sposobem my

Ğlenia o problemach, bez gáĊbszego zastanawiania siĊ nad ich isto-

t

ą i moĪliwymi sposobami ich rozwiązania. Wedáug Ellisa [1987], cecha ta jest

jedn

ą z najwiĊkszych barier utrudniających, a niekiedy nawet uniemoĪliwiają-

cych, osi

ągniĊcie zdrowia psychicznego. Nie pozwala ona osobom odrzuciü

irracjonalnych i utrudniaj

ących adaptacjĊ przekonaĔ na temat ich samych oraz

otaczaj

ącego ich Ğwiata. SztywnoĞü w okresie póĨnej dorosáoĞci utrudnia efek-

tywne radzenie sobie z nieuchronnymi zmianami, ogranicza umiej

ĊtnoĞü rozwa-

Īania róĪnych wariantów rozwiązania napotykanych problemów i sprzyja popeá-
nianiu tych samych b

áĊdów [Hill, 2010].

Powa

Īną barierą pozytywnego starzenia siĊ jest takĪe pesymistyczne nasta-

wienie wobec w

áasnej przyszáoĞci (Scheier, Carver i Bridges, 1994). Opiera siĊ

ono na za

áoĪeniu, Īe cokolwiek siĊ stanie, przyczyni siĊ do pogorszenia wáasnej

sytuacji i odczuwanego dobrostanu. Pesymizm utrudnia dostrzeganie pozyty-

Maria Finogenow

98

wów w otaczaj

ącej rzeczywistoĞci, utrudnia nawiązanie i podtrzymanie bliskich

relacji, a tak

Īe rodzi poczucie niemocy wobec nadchodzących zdarzeĔ. Wyniki

bada

Ĕ wskazują, Īe pesymizm wiąĪe siĊ z symptomami depresji, gorszymi

wska

Ĩnikami zdrowia fizycznego i psychicznego, utrudnia powrót do zdrowia

po przebytych zabiegach chirurgicznych.

Istotn

ą barierą w pozytywnym starzeniu siĊ jest takĪe przeĪywanie przez

osoby starsze

Īalu [Hill, 2010]. Jest on czĊsto wynikiem zgromadzenia bogatej

liczby do

ĞwiadczeĔ Īyciowych oraz zmiany perspektywy, z jakiej są one oce-

niane. Do

Ğwiadczanie Īalu czĊsto prowadzi do wyolbrzymiania lub znieksztaá-

cania pewnych aspektów minionych wydarze

Ĕ, emocjonalnie wiąĪe czáowieka

z danym punktem w przesz

áoĞci. Wszystko to prowadzi do uszczuplenia zaso-

bów emocjonalnych potrzebnych do optymalnego funkcjonowania w bie

Īącej

rzeczywisto

Ğci i planowania przyszáoĞci.

Rozwój w okresie pó

Ĩnej dorosáoĞci jest takĪe hamowany istniejącymi

w spo

áeczeĔstwie negatywnymi stereotypami osób starszych [Nelson, 2003].

Cz

áowiek stary postrzegany jest jako niezdolny do samodzielnego i niezaleĪne-

go

Īycia, niedoáĊĪny, podatny na choroby, bezproduktywny i fizycznie odraĪają-

cy. Podkre

Ğlane są takĪe niekorzystne zmiany w sferze funkcjonowania spoáecz-

nego: sztywne nawyki, konserwatyzm, opór wobec zmian, tendencja do poucza-
nia m

áodszych od siebie, wĞcibskoĞü.

Cho

ü w literaturze odnaleĨü moĪna równieĪ tzw. pozytywne uprzedzenia

staro

Ğci (tzn. czáowiek stary wymaga specjalnej troski, wyjątkowego traktowa-

nia), to przedstawiany w nich wizerunek cz

áowieka starego prowadzi czĊsto do

infantylizacji, ograniczania niezale

ĪnoĞci, aktywnoĞci i samodzielnego funkcjo-

nowania osób starszych [Nelson, 2003].

Negatywne postawy wobec staro

Ğci prowadzą czĊsto do dyskryminacji osób

nale

Īących do tej grupy wiekowej. Gorsze traktowanie jest szczególnie widoczne

w obszarach ochrony zdrowia, rynku pracy i us

áug finansowych [por. M. BrzeziĔ-

ska, 2011]. Spo

áeczny wizerunek staroĞci i osób starych przekáada siĊ takĪe na

podejmowane wobec tej grupy oddzia

áywania. WiĊkszoĞü z nich ma charakter

pomocowy b

ądĨ opiekuĔczy, koncentruje siĊ wyáącznie na deficytach seniorów,

pomijaj

ąc ich zasoby i potencjaá rozwojowy. Choü w niektórych sytuacjach takie

dzia

áania są koniecznoĞcią, ograniczenie kontaktów z osobami starzejącymi siĊ

do tego obszaru sprzyja przedmiotowemu

traktowaniu osób starszych i ograni-

cza ich mo

ĪliwoĞci rozwojowe [Ober-àopatka, 207].

4. Staro

Ğü – okres szans i rozwoju

Mimo i

Ī w opinii spoáecznej funkcjonuje doĞü ujednolicony obraz osób sta-

rych, to nale

Īy podkreĞliü, Īe w grupie tej istnieje duĪe zróĪnicowanie. Spotkaü

mo

Īna zarówno osoby zgorzkniaáe, wycofane, pozbawione siá i woli dalszego

Rozwój w okresie pó

Ĩnej dorosáoĞci – szanse i zagroĪenia

99

aktywnego

Īycia, jak i osoby pogodne, pogodzone z przemijającym czasem,

staraj

ące siĊ w peáni wykorzystaü posiadane zasoby osobiste i spoáeczne. Osoby,

których obecno

Ğü jest pouczająca, wspierająca i przyciągająca mądroĞcią i po-

god

ą ducha.

Badania nad stereotypami dotycz

ącymi postrzegania staroĞci i ludzi starych

ukazuj

ą czáowieka starego jako osobĊ chorą, samotną, biedną, zniszczoną, sáabą,

zaburzon

ą emocjonalnie i nieszczĊĞliwą. Jednak w literaturze brak jest jedno-

znacznej odpowiedzi na pytanie, czy wiek pogarsza jako

Ğü Īycia. Wprawdzie

niektóre badania potwierdzaj

ą negatywny wpáyw wieku na poczucie dobrostanu

[np. Cichocka, 1995; T. Klonowicz i in., 2002], to jednak po wy

áączeniu wpáy-

wu innych czynników skorelowanych z wiekiem (np. stanu zdrowia, poziomu
dochodów) okazuje si

Ċ, Īe ogólny poziom zadowolenia z Īycia jest wzglĊdnie

niezale

Īny od wieku, a starsi nie są mniej zadowoleni z Īycia niĪ máodsi [Cza-

pi

Ĕski, 1994; SkarĪyĔska, 2003]. Takie rezultaty wspierają postulat, Īe normalne

starzenie si

Ċ w zdrowiu róĪni siĊ od starzenia siĊ w chorobie, a w związku z tym

analizuj

ąc zmiany i moĪliwoĞci związane z wiekiem, powinno siĊ je odizolowaü

od zmian wynikaj

ących z choroby [Rowe i Kahn, 1987].

Cho

ü Īyjąc dostatecznie dáugo, kaĪdy czáowiek doĞwiadczy pogarszania siĊ

stanu zdrowia i os

áabienia moĪliwoĞci intelektualnych, ma takĪe szanse, by ten

ostatni okres

Īycia byá okresem pogodnym i związanym z odczuwaniem satys-

fakcji z

Īycia. KaĪda utrata, równieĪ ta związana ze starzeniem siĊ organizmu

cz

áowieka, daje bowiem nowe szanse. Pojawiają siĊ moĪliwoĞci rozwoju pew-

nych obszarów aktywno

Ğci, postaw i filozofii Īycia, do których nie byáo siĊ go-

towym na wcze

Ğniejszych etapach rozwoju, samodzielnoĞci i gáĊbokiej satysfak-

cji. Wraz z wiekiem zmienia si

Ċ sposób oceny wáasnych doĞwiadczeĔ, z innej

perspektywy spogl

ąda siĊ na wydarzenia minionych lat, odnajduje siĊ sens sytu-

acji trudnych, a tak

Īe odnajduje potrzebĊ inwestowania w obszary, które wcze-

Ğniej uwaĪane byáy za mniej istotne [Kroger, 2002; Marchow, 2004].

Szansa na wzrost w okresie pó

Ĩnej dorosáoĞci podkreĞlona zostaáa we

wspomnianej ju

Ī koncepcji Eriksona [2000, 2002]. Pozytywne rozwiązanie kon-

fliktu przypadaj

ącego na ten ostatni okres Īycia (integracja ego versus rozpacz)

prowadzi do osi

ągniĊcia integracji ego. Towarzyszy jej doĞwiadczenie áadu,

harmonii i poczucia sensu w odniesieniu do w

áasnego Īycia, innych ludzi i caáe-

go

Ğwiata. Integracja ego pozwala na osiągniĊcie mądroĞci Īyciowej i peáni doj-

rza

áoĞci. Opiera siĊ na zaakceptowaniu ludzkoĞci i wáasnego istnienia jako ko-

niecznego i niepowtarzalnego. Osi

ągniĊcie integracji jest równoznaczne z prze-

konaniem o warto

Ğci wáasnej drogi Īyciowej mimo ĞwiadomoĞci, Īe mogáaby

ona przebiega

ü inaczej. Warunkiem jej osiągniĊcia jest pozytywne rozstrzygniĊ-

cie konfliktów z wcze

Ğniejszych etapów rozwojowych, poniewaĪ w tym okresie

dochodzi do ich swoistego bilansu.

Maria Finogenow

100

Funkcjonowanie osób starszych i odczuwana w tym okresie jako

Ğü Īycia

(uwzgl

Ċdniająca zarówno ocenĊ satysfakcji z wáasnego Īycia, poczucie szczĊ-

Ğcia, bilans doĞwiadczeĔ afektywnych) zaleĪy od wielu czynników. W bada-
niach nad zadowoleniem z

Īycia osób w okresie zmian emerytalnych [Finoge-

now, 2011b] wykazano,

Īe wyĪszy poziom dochodów, wyksztaácenia oraz pozo-

stawanie w zwi

ązku maáĪeĔskim sprzyja poczuciu dobrostanu osób starszych.

Ocena w

áasnego Īycia zaleĪy takĪe od zmiennych psychologicznych [Finoge-

now, 2008; Finogenow, w druku], zarówno tych, które uwarunkowane s

ą

w znacznym stopniu biologicznie (wspomniane powy

Īej czynniki osobowoĞci),

ale tak

Īe tych, które ksztaátowane są w procesie caáego Īycia czáowieka. Akcen-

towana jest szczególnie rola zasobów osobistych pomocnych w radzeniu sobie
ze stresem i sprzyjaj

ących podejmowaniu aktywnoĞci prozdrowotnej, m.in. po-

czucia koherencji, poczucia w

áasnej skutecznoĞci, poczucia wáasnej wartoĞci

oraz poczucia optymizmu [por. Finogenow, 2008].

Pozytywne starzenie si

Ċ wiąĪe siĊ takĪe ze zdolnoĞcią wybaczania, trakto-

wan

ą jako umiejĊtnoĞü pozbycia siĊ urazy i negatywnych przekonaĔ o winowaj-

cy, zdolno

Ğü przeksztaácania negatywnych uczuü wobec osoby, która wyrządziáa

krzywd

Ċ i zastĊpowania ich emocjami takimi jak wspóáczucie [Hill, 2010].

Zdolno

Ğü wybaczania wskazywana jest jako istotny element terapii osób osa-

motnionych, prze

Īywających ĪaáobĊ po stracie bliskich osób, a takĪe wĞród osób

starszych. Dzi

Ċki wybaczeniu zmniejsza siĊ doĞwiadczana nienawiĞü i záoĞü

wobec osób, które w przesz

áoĞci wyrządziáy krzywdĊ, negatywne emocjonalne

wydarzenia z przesz

áoĞci tracą swoją siáĊ, a to w konsekwencji pozwala na odzy-

skanie spokoju i równowagi psychicznej [Mellibruda, 1995].

Wa

Īnym czynnikiem sprzyjającym pozytywnemu starzeniu siĊ jest takĪe

anga

Īowanie siĊ w dziaáania altruistyczne, polegające na niesieniu pomocy bez

oczekiwania osobistej korzy

Ğci [Wojciszke, 2000]. Praca w charakterze wolunta-

riusza jest

Ĩródáem pozytywnych emocji, pozwala czuü siĊ potrzebnym, a wĞród

osób starszych jest tak

Īe sposobem na zastąpienie utraconych Ĩródeá poczucia

sensu

Īycia, które wczeĞniej związane byáy z wypeánianiem innych ról spoáecz-

nych (np. zwi

ązanych z pracą zawodową) [Erikson, 2002]. WaĪnej roli aktyw-

no

Ğci altruistycznej dowodzą badania przeprowadzone na osobach starszych

o niskich dochodach w

áasnych [Dulin i in., 2001]. Mimo deklarowanej gorszej

sytuacji finansowej (której poziom jest istotnie zwi

ązany z zadowoleniem z Īy-

cia) i gorszego stanu zdrowia, osoby zaanga

Īowane w woluntariat wyĪej ocenia-

áy poczucie sensu wáasnego Īycia, jakoĞü kontaktów interpersonalnych, do-

Ğwiadczany nastrój i miaáy wiĊksze poczucie ciągáoĞci wáasnej toĪsamoĞci jako
osoby ni

Ī ich rówieĞnicy o Ğrednich dochodach, lecz nie angaĪujący siĊ w ak-

tywno

Ğü altruistyczną.

Szans

ą na rozwój w okresie póĨnej dorosáoĞci jest takĪe doĞwiadczanie

wdzi

ĊcznoĞci. WiąĪe siĊ ona z wiarą, Īe choü Ğwiat nie jest doskonaáy, moĪe byü

Rozwój w okresie pó

Ĩnej dorosáoĞci – szanse i zagroĪenia

101

Ĩródáem dobrostanu i spokoju [Emmons, Shelton, 2002; Halik, 2004]. WdziĊcz-
no

Ğü sprzyja koncentracji na pozytywnych aspektach otaczającej rzeczywistoĞci,

sk

áania do podejmowania aktywnoĞci, sprzyja ksztaátowaniu bliskich relacji,

wyzwala pozytywne emocje (np. rado

Ğü, nadziejĊ, spokój), a dziĊki temu chroni

przed nienawi

Ğcią, zaáamaniem i niechĊcią wobec wáasnego Īycia [Emmons

i McCullough, 2004; Gruszecka, 2003]. Wdzi

ĊcznoĞü za wszelkie pozytywne

aspekty ró

Īnorodnych (nawet trudnych) doĞwiadczeĔ, umoĪliwia optymalną

adaptacj

Ċ do nieuchronnej staroĞci oraz jej emocjonalnych konsekwencji. Po-

niewa

Ī wymaga uznania, Īe Īycie jest wartoĞciowe, bez wzglĊdu na trudnoĞci

i niepowodzenia, osoby, które jej do

Ğwiadczają mają szansĊ na pozytywne sta-

rzenie si

Ċ nawet w obliczu trudnych wyzwaĔ i problemów [Hill, 201].

5. Podsumowanie

Cho

ü okres póĨnej dorosáoĞci wiąĪe siĊ nieuchronnie z niekorzystnymi

zmianami rozwojowymi zarówno w sferze fizycznej, jak i poznawczej, coraz
cz

ĊĞciej akcentuje siĊ zarówno potrzebĊ, jak i moĪliwoĞci rozwoju w tym okresie

Īycia. Dopiero takie ujĊcie staroĞci, w którym podkreĞlony jest jej progresywny
charakter, stanowi bowiem pe

ány i rzeczywisty opis zjawiska [Kowalik, 2000].

Niezwykle interesuj

ące dowody moĪliwoĞci rozwojowych w ostatnim okre-

sie

Īycia odnaleĨü moĪna wĞród osób zrzeszonych w zorganizowane grupy se-

niorów np. Uniwersytety Trzeciego Wieku [por. Kryszkiewicz, 2006; Zaorska,
2006]. Podejmowana przez s

áuchaczy aktywnoĞü spoáeczna obejmuje zarówno

sfery wa

Īne dla samych sáuchaczy, jak i te, które są istotne dla caáej spoáeczno-

Ğci. Ponadto dziaáania tych grup niejednokrotnie nie ograniczają siĊ do najbliĪ-
szego regionu, ale cz

Ċsto wykraczają poza granice kraju. Taka aktywnoĞü osób

starszych wskazuje na wyst

Ċpowanie w tym okresie Īycia duĪego potencjaáu

i mo

ĪliwoĞci efektywnego wspomagania rozwoju [Dunlosky i in., 2003]. Dowo-

dzi,

Īe czáowiek w okresie staroĞci moĪe pozostawaü aktywny intelektualnie,

fizycznie, psychicznie, mo

Īe utrzymywaü szerokie i pozytywne kontakty towa-

rzyskie, a tak

Īe rozwijaü swoje zainteresowania, realizowaü swoje marzenia

i samego siebie.

Literatura

Baltes P. B., 1987, Theoretical propositions of life-span developmental psychology: On the Dyna-

mics between growth and decline, “Developmental Psychology”, nr 23, 611–626.

Baltes P. B., 1997, On the incomplete architecture of human ontogeny: Selection, Optimization,

and Compensation as fundation of developmental theory, “American Psychologist”, nr 52,
366–380.

Baltes P. B., Reese H. W., Lipsitt L. P., 1980, Life-Span Developmental Psychology, “Annual

Reviev of Psychology”, nr 31, 65–110.

Maria Finogenow

102

Bie

Ĕ B., 1997, Starzenie siĊ pomyĞlne versus zwyczajne, „Gerontologia Polska”, nr 5, 40–44

Birren J. E., 1961a, A brief history of the psychology of aging. Part 1, “The Gerontologist”, nr 1,

69–77.

Birren J. E., 1961b, A brief history of the psychology of aging. Part 2, “The Gerontologist”, nr 1,

127–134.

Brzezi

Ĕska A., 2006, Rozwój w póĨnym okresie dorosáoĞci, Wykáad wygáoszony 7.04.2006r. na

Interdyscyplinarnym Seminarium Gerontologicznym w SWPS.

Brzezi

Ĕska M., 2011, Proaktywna staroĞü. Strategie radzenia sobie ze stresem w okresie póĨnej

doros

áoĞci, Difin, Warszawa, 219 s.

Carabellese C., Appollonio I., Rozzini R., Bianchetti A., Frisoni G. B., Frattola L., Traubucchi M.,

1993, Sensory Impairment and Quality of Life in a Community Elderly Population, “Journal
of the Americam Geriatrics Society”, nr 41, 401–407.

Cavanaugh J., 1997, Starzenie si

Ċ, [w:] Bryant P.E., Colman A.M. (red.), Psychologia rozwojowa,

Wyd. Zysk i S-ka, Pozna

Ĕ,109–132.

Cichocka M., 1995, Psychologiczne determinanty pomocy psychologicznej dla cz

áowieka starego,

[w:] Waligóra B. (red.), Elementy psychologii klinicznej, Wydawnictwo Naukowe UAM,
Pozna

Ĕ, t. 4, 79–94.

Dulin P., Hill R. D., Anderson D., Rasmussen D., 2001, Altruism as a predictor of life satisfaction

in a sample of low-income older adult service providers, “Journal of Mental Health and
Aging”, nr 7, 349–359.

Dunlosky J., Kubat-Silman A. K., Hertzog Ch., 2003, Training monitoring skills improves older

adults’ self-paced associative leaning, “Psychology and Aging”, nr 18, 340–345.

Ellis A., 1987, The impossibility of achieving consistently good mental health, “American Psycho-

logist”, nr 42, 364–375.

Emmons R.A., Shelton C.M., 2002, Gratitude and science of positive psychology, [w:] Snyder C. R.,

Lopez S. J. (red.), Handbook of positive psychology, Oxford University Press, New York, 459–471

Erikson E. H., 2000, Dzieci

Ĕstwo i spoáeczeĔstwo, Dom Wyd. Rebis, PoznaĔ, 451 s.

Erikson E. H., 2002, Dope

ániony cykl Īycia, Dom Wyd. Rebis, PoznaĔ, 144 s.

Finogenow M., 2011a, Starzenie si

Ċ spoáeczeĔstwa i starzenie siĊ kompetencji, [w:] Znajmiecka-

Sikora M., K

Ċdzierska B., Roszko E. (red.), Ksztaácenie ustawiczne od A do Z. Kompetencje

pracowników a wspó

áczesne potrzeby rynku pracy, SATORI druk, àódĨ, 211–234.

Finogenow M., 2011b, Zadowolenie z

Īycia w okresie przejĞcia na emeryturĊ – uwarunkowania

socjo-demograficzne, [w:] Bielawska-Batorowicz E., Goli

Ĕska L. (red.), Rodzina i praca

w warunkach kryzysu, Wyd. U

à, àódĨ, 335–347.

Finogenow M., 2008, Psychologiczne uwarunkowania zadowolenia z

Īycia w wieku emerytalnym

– wyniki modelowania równa

Ĕ strukturalnych, „Polskie Forum Psychologiczne”, nr 13, 82–95.

Finogenow M., w druku. Psychologiczne wyznaczniki zadowolenia z

Īycia osób w wieku emerytal-

nym, „Chowanna”.

Gruszecka E., 2003, Poczucie wdzi

ĊcznoĞci: próba opisu i wyjaĞnienia, „Psychologia JakoĞci

ĩycia”, nr 2, 207–227.

Hayes N., Joseph S., 2003, Big 5 correlates of three measures of subjective well-being, “Personali-

ty and Indyvidual Differences”, nr 34, 723–727.

Halik T., 2004, Co nie jest chwiejne, jest nietrwa

áe, Wyd. WAM, Kraków, 336 s.

Hill R. D., 2010, Pozytywne starzenie si

Ċ. Máodzi duchem w jesieni Īycia. Laurum, Warszawa, 312 s.

Kielar-Turska M., 2000, Rozwój cz

áowieka w peánym cyklu Īycia, [w:] Strelau J. (red.), Psycholo-

gia. Podrecznik akademicki, GWP, Gda

Ĕsk, t. 1, 324–329.

Klonowicz S., 1986, Starzenie si

Ċ ludnoĞci, [w:] Encyklopedia Seniora, Wiedza Powszechna,

Warszawa, 35–56.

Klonowicz T., Cichomski B., Eliasz A., 2002, Pieni

ądze dają szczĊĞcie, zdrowie i ..., „Psychologia

Jako

Ğci ĩycia”, nr 1, 19–34.

Rozwój w okresie pó

Ĩnej dorosáoĞci – szanse i zagroĪenia

103

Kowalik S., 2000, Wspomaganie rozwoju w procesie starzenia si

Ċ, [w:] Kaja B. (red.), Wspoma-

ganie rozwoju. Psychostymulacja i psychokorekcja, Wyd. Uczelniane WSP Bydgoszcz, t. 2,
65–80.

Kroger J., 2002, Identity processes and contents through the years of late adulthood, “Identity: an

Interational Journal of Theory and Research”, nr 2, 81–99.

Kryszkiewicz Cz., 2006, Aktywne

Īycie seniorów warunkiem pomyĞlnego starzenia siĊ,

[w:] Steuden S., Marczuk M. (red.), Starzenie si

Ċ a satysfakcja z Īycia, Wyd. KUL, Lublin,

281–288.

Marchow M., 2004, Pó

Ĩna dorosáoĞü –szanse rozwoju, „Remedium”, nr 6, 4–5

Marcinek P., 2007, Funkcjonowanie intelektualne w okresie staro

Ğci, „Gerontologia Polska”, nr 3,

69–75.

M

ądrzycki T., 2002, OsobowoĞü jako system tworzący i realizujący plany, Wyd. UG, GdaĔsk, 290 s.

Mellibruda J., 1995, Pu

áapka nie wybaczonej krzywdy, IPZiT, Warszawa, 124 s.

Nelson T., 2003, Psychologia uprzedze

Ĕ. GWP, GdaĔsk, 392 s.

Nowicka A., 2006, Staro

Ğü jako faza Īycia czáowieka, [w:] Nowicka A. (red.), Wybrane problemy

osób starszych. Oficyna Wyd. Impuls, Kraków, 17–26.

Ober-

àopatka K., 2007, Wspomaganie rozwoju czy opieka w okresie póĨnej dorosáoĞci?, [w:]

Brzezi

Ĕska A. I., Ober-àopatka K., Stec R., Zióákowska K. (red.), Szanse rozwoju w okresie

pó

Ĩnej dorosáoĞci, Wyd. Fundacji Humaniora, PoznaĔ, 187–198.

Pasik M., 2006, Sytuacyjne i podmiotowe uwarunkowania przystosowania do emerytury,

[w:] Steuden S., Marczuk M. (red.), Starzenie si

Ċ a satysfakcja z Īycia, Wyd. KUL, Lublin,

301–312.

Perry S., McGrother W., Turner K., Leicestershire MCR Incontinence Study Group, 2006, An

investigation of the relationship anxiety and depression and urinary incontinence in woman: Deve-
lopment of a psychological model, “British Journal of Health Psychology”, nr 11, 463–482.

Rowe J. W., Kahn R. L., 1987, Human aging: Usual and successful, “Science”, nr 237, 143–149
Scheier M. F., Carver C. S., Bridges M. W., 1994, Distinguishing optimism from neuroticism (and

trait anxiety, self-mastery, and self-esteem): A reevaluation of the Life Orientation Test, “Jo-
urnal of Personality & Social Psychology”, nr 67, 1063–1078.

Skar

ĪyĔska K., 2003, Cele Īyciowe, zaufanie interpersonalne i zadowolenie z Īycia, „Psychologia

Jako

Ğci ĩycia”, nr 2, 35–49.

Spinelli D., Faroni E., Castellini G., 1998, The “Personality” of the Glaucomatous Patient. Preli-

minary Results, „Acta Ophthalmologica Scandinavica”, 53–54.

Steuden S., 2011, Psychologia starzenia si

Ċ i staroĞci, PWN, Warszawa, 250 s.

Stra

Ğ-Romanowska M., 2000, PóĨna dorosáoĞü. Wiek starzenia siĊ, [w:] Harwas-Napieraáa B.,

Trempa

áa J. (red.), Psychologia rozwoju czáowieka, PWN, Warszawa, t. 2, s. 263–292.

Stra

Ğ-Romanowska M., 2001, I Konferencja Psychologów Life-Span: miĊdzy psychologią rozwo-

jow

ą a psychologią rozwoju, „Przegląd Psychologiczny”, nr 44, 93–104.

Stuart-Hamilton I., 2006, Psychologia starzenia si

Ċ i staroĞci, Wyd. Zysk i S-ka, PoznaĔ, 303 s.

Szarota Z., 2002, Instytucje i placówki wspieraj

ące staroĞü (na przykáadzie Krakowa), [w:] BraĔka

Z. (red.), Podmioty opieki i wychowania. Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków,
161–178.

Szatur-Jaworska B., B

áĊdowski P., DziĊgielewska M., 2006, Podstawy gerontologii spoáecznej,

ASPRA-JR, Warszawa, 324 s.

Trempa

áa J., 2001, Dwa przeáomy w badaniach nad rozwojem psychicznym czáowieka, „Przegląd

Psychologiczny”, nr 44, 85–92.

Tyszkowa M. (red.), 1988, Rozwój psychiczny cz

áowieka w ciągu Īycia, PWN, Warszawa, 287 s.

Turner J. S., Helms D. B., 1999, Rozwój cz

áowieka, WSiP, Warszawa, 725 s.

Wojciszke B., 2000, Relacje interpersonalne, [w:] Strelau J. (red.), Psychologia. Podr

Ċcznik aka-

demicki, GWP, Gda

Ĕsk, t. 3, 147–186.

Zaorska Z., 2006, S

áuchacze Lubelskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku, [w:] Steuden S., Marczuk

M. (red.), Starzenie si

Ċ a satysfakcja z Īycia, Wyd. KUL, Lublin, 401–411.

Maria Finogenow

104

Maria Finogenow

DEVELOPMENT IN LATE ADULTHOOD – OPPORTUNITIES AND THREATS

Abstract

According to the principles of life-span psychology, development is a lifetime process that

lasts from birth to death. It is multi-dimensional in nature and encompasses both progressive and
regressive change.

The paper focuses on developmental changes typical of the last period of life, and investigates

limitations and barriers impeding personal development in the elderly. Personality traits that may
prevent positive adaptation to the old age are indicated, together with the opportunities for deve-
lopment in late adulthood and the factors conducive to positive ageing.

Key words: old age, late adulthood, development.