WSTĘP

Wiek szkolny jest ostatnim okresem dzieciństwa i trwa od 6/7 do 10 roku życia. Jest to niezmiernie ważny moment w życiu każdego dziecka, ponieważ rozpoczyna ono nowy etap w swoim życiu, jakim jest wstąpienie do nowej społeczności szkolnej, podjęcie roli ucznia, zmiana swoich dotychczasowych nawyków i przyzwyczajeń. Etap ten możemy traktować jako pierwszy krok w dorosłość.

Okres nazywamy też późnym dzieciństwem ale jest to faza życia o największym znaczeniu w sensie społecznym, ponieważ wtedy to kształtują się podstawowe dla funkcjonowania kompetencje człowieka, takie jak np. stosunek do pracy czy umiejętność współdziałania w grupie.

Rozpoczynając naukę w szkole dziecko styka się przede wszystkim z całkowicie dla niego nową organizacją życia w aspekcie przestrzeni fizycznej, kontaktów społecznych i przebiegu procesu nauczania. Nadrzędnym celem pracy edukacyjnej w szkole jest odnalezienie przez dziecko własnego miejsca w środowisku szkolnym i umiejętne radzenie sobie z funkcjonowaniem w nim.

OSIĄGNIĘCIA I ZAGROŻENIA DLA ROZWOJU DZIECKA W WIEKU SZKOLNYM

(na podst. A. Brzezińskiej, E. Hornowskiej: „Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy”, WN Scholar, W - wa 2004)

ZMIANY ROZWOJOWE	SZANSE (OSIĄGNIĘCIA)	ZAGROŻENIA	WSKAZÓWKI DLA NAUCZYCIELI (N) I RODZICÓW (R)
1. Zmiany procesów poznawczych	- DZ osiąga zdolności związane z przyswajaniem i przetwarzaniem informacji o otaczającym świecie (pojawia się umiejętność skupienia i dowolnej koncentracji uwagi na wykonywanym zadaniu, kontrolowanie wykonywanych czynności, modyfikowanie ich zależnie od obranego celu); - rozwój pamięci logicznej (DZ stara się zrozumieć treść i zorganizować ważne dla siebie informacje tak, aby najłatwiej je przyswoić); - umiejętność analizowania, planowania, przewidywania konsekwencji działań własnych i innych (dokonywanie operacji logicznych takich jak: szeregowanie, klasyfikowanie, posługiwanie się pojęciami przestrzeni, czasu, prędkości, ale odnoszące się jedynie do konkretnych przedmiotów i zdarzeń).	- wszelkiego typu zaburzenia, nieprawidłowości budowy układu nerwowego (często ujawniające się dopiero w wieku szkolnym, np dysleksja, ADHD), zaburzenia rozwoju psychicznego (spostrzeganie, pamięć, uwaga) mogą powodować problemy w nauce szkolnej; - niedopasowanie trudności zadań i tempa pracy w szkole do poziomu funkcjonowania DZ powoduje zagrożenie jego rozwoju;	N: Przedstawiać zadania, które uczniowie mają rozwiązać w sposób realistyczny, nawiązujący do doświadczeń życiowych; N: Używać przedmiotów pomagających przeprowadzić skomplikowane operacje, takich jak: liczmany, pomoce naukowe, których dziecko może dotknąć. N: Rozpoznać trzy rodzaje możliwości DZ: 1. tych, które DZ ujawnia samodzielnie wykonując zadania (strefa aktualnego rozwoju) 2. tych, które wykorzystuje wykonując zadania z pomocą dorosłych lub bardziej kompetentnych rówieśników (strefa najbliższego rozwoju) 3. tych, które nie są mu dostępne nawet wtedy, gdy jest wspierane przez dorosłych. N: Dopasować nauczanie do poziomu rozwoju DZ
2. Początki refleksji i utrata dziecięcej spontaniczności	- DZ nabywa umiejętności: analizowania, zdystansowania się do własnych przeżyć, refleksji, świadomości swoich stanów emocjonalnych i ich wpływu na zachowanie oraz wyrażania emocji, które są dostosowane do wymagań społecznych.		N/R: Wrażliwość na sygnały płynące z zachowania dziecka, udzielanie opieki i wsparcia, dokładna obserwacja zachowań dziecka.
3. Postawa pracy i dążenie do realizacji ważnych celów	- DZ okazuje wytrwałość w wykonywaniu podjętego działania, zależy mu na wyniku, czerpie przyjemność z ukończenia zadania; - DZ uczy się poprzez działanie, zdobywa wiedzę przez aktywność i osobiste poszukiwania; - DZ potrafi czerpać radość z bycia pożytecznym (np dyżurny w klasie itp.).	- brak motywacji, przekonania o celowości uczenia się (które kształtują się głównie w domu rodzinnym), przekonania, że nauka nie stanowi wartości a szkoła i nauczyciele są „złem koniecznym” powoduje, że DZ nie angażuje się w zajęcia szkolne i nie ma efektów, czyli następuje ograniczenie możliwości rozwojowych DZ. - nadmierne pozytywne waloryzowanie pracy; - przesadne dążenie do perfekcjonizmu powoduje koncentrowanie się na realizacji celów indywidualnych i ograniczenia współpracy w grupie oraz niezdrową rywalizację („wyścig szczurów”)	N/R: Dawać DZ zadania, za które będzie czuło się odpowiedzialne; N/R: Nie nadużywać spontanicznej chęci do pracy DZ i nie powierzać zadań zbyt trudnych; N/R: Chwalić i nagradzać DZ za włożony wysiłek. N: Nauczać metodami aktywnymi (uczenie w działaniu learning by doing); N: Organizować proces edukacyjny w ten sposób, aby nauka i praca były dla DZ źródłem przyjemności i satysfakcji a nie „złem koniecznym”. R: Włączać aktywnie DZ w wykonywanie drobnych obowiązków domowych (podlewanie kwiatów, ścieranie kurzu, nakrywanie do stołu itp., itp.). N: Wzbudzać motywacje poprzez włączanie zadań angażujących DZ, wzbudzających jego intelektualne zainteresowanie i interaktywność. N: Wykazywać aktywność poprzez wspólnego rozwiązywania problemów razem z uczniami, uznawania je za wspólne wyzwanie, którego podjęcie może być okazją do obopólnego uczenia się i wzajemnego korzystania z własnych kompetencji.
4. Uczenie się ról społecznych	- DZ stopniowo osiąga samodzielność; - DZ identyfikuje się z osobami kompetentnymi, szuka autorytetów wśród dorosłych; - zaczyna kształtować się samoocena, ale układ odniesienia dla własnych sukcesów i klęsk stanowi opinia rówieśników, która wpływa na dokonywane przez DZ wybory, postawy, upodobania i zainteresowania; - DZ poszerza wiedzę o sobie i innych ludziach, pojawia się zdolność do dyskusji i współpracy czyli następuje przełamanie dziecięcego egocentryzmu; - umiejętność pracy w grupie - DZ czuje się ważne i docenione.	- niski poziom umiejętności społecznych DZ utrudnia proces włączania się w życie szkoły i klasy, prowadzi do powstawania u DZ poczucia nieadekwatności i zaburzeń umiejętności oceny tego, co się dzieje;	N: Stwarzać warunki do współpracy w zespołach, nie dopuszczać do nadmiernej rywalizacji między uczniami i starać się nie porównywać ich między sobą. R: Umożliwiać kontakty z rówieśnikami poza szkołą, dać DZ szansę na uczestnictwo w różnych organizacjach i zajęciach poza lekcyjnych. N/R: Stwarzać DZ poczucie bezpieczeństwa, bliskości, opieki, pocieszenia; N/R: Współpracować między sobą
5. Rozwój moralności (moralność oparta jest na umowie, sprawiedliwość - to sedno moralności; pod koniec okresu szkolnego następuje przekształcenie w moralność autonomiczną opartą na uwewnętrznionych normach - DZ postępuje wg wyznawanych przez nie zasad bez względu na okoliczności)	- DZ odkrywa, że postępowanie zgodnie z normą może dawać satysfakcję; - samodzielnie dokonuje własnych ocen moralnych, rozważa poprawność swoich działań; - w ocenach moralnych zaczyna brać pod uwagę przede wszystkim intencje i motywy sprawcy czynu a nie tylko jego skutki; - DZ potrafi postawić siebie na miejscu innych, widzi możliwość istnienia więcej niż jednego punktu widzenia; - DZ odkrywa, że reguły są tworzone przez ludzi i mogą być przez nich zmieniane, ujmuje siebie jako zdolnego do zmiany reguł, podobnie jak inni ludzie; - wzajemność szacunku wobec autorytetu pozwala na wyższą ocenę własnych opinii i zdolności, umożliwia bardziej realistyczne osądzanie innych ludzi; - DZ preferuje kary dające szansę poprawy, umożliwiające powrót do stanu poprzedniego, pomagające zrozumieć, dlaczego zachowanie było złe, tym samym ułatwiając poprawę; - DZ przestaje mylić naturalne nieszczęście z karą.		N/R: Stymulować rozwój moralny DZ, wspierać, zachęcać do refleksji nad postępowaniem swoim i innych poprzez stwarzanie sytuacji do dyskusji, wyrażania własnego zdania na temat tego, co jest słuszne, sprawiedliwe.
6. Rozwój samodzielności	- DZ zaczyna samodzielnie rozwiązywać problemy; - oczekuje od dorosłych rady, jak wykonać daną czynność a nie, żeby je wyręczać.	- brak orientacji przestrzennej w nowym środowisku szkolnym wpływa negatywnie na aktywny udział DZ w zajęciach; - brak umiejętności samoorganizacji, podporządkowania się regułom szkolnym (zwłaszcza nauczycielom, jako osobom nowym, obcym) powoduje powstawaniem trudności w nauce; - niedopasowanie poziomu funkcjonowania DZ do wymagań sytuacji szkolnej powoduje poważne zmiany rozwojowe	R: Wzmacniać zaradność i samodzielność poprzez powierzanie DZ nowych zadań, za które jest odpowiedzialne itp. opieka nad zwierzęciem domowym, droga do szkoły, wybór dodatkowych pozaszkolnych zajęć, odrabianie lekcji, pakowanie tornistra, utrzymanie porządku we własnym pokoju itp. N: Podjęcie działań wspierających funkcjonowanie DZ w szkole, takie jak: 1. zapoznanie pierwszoklasistów z rozkładem pomieszczeń w budynku szkolnym i odpowiednim oznakowaniem tras, 2. wyjaśnienie reguł życia społeczności uczniowskiej, analizowanie różnych sytuacji lub wydarzeń, 3. wyrozumiałość wobec początkowych trudności w wypełnianiu przez DZ obowiązków ucznia i cierpliwość w przypominaniu mu o nich.
7. Potrzeba kompetencji i poczucie kompetencji	- DZ wykazuje chęć zajmowania się rzeczami ważnymi, podobnymi do tego, co robią dorośli; - dążenie do perfekcji; - poczucie kompetencji rozwinięte w tym okresie życia DZ powoduje, że w przyszłości chce ono pełnić określone role, daje szansę na zdobycie uznania.	- czynniki ograniczające lub uniemożliwiające powstawanie poczucia kompetencji (a w życiu dorosłym mogą powodować ograniczenie udziału w życiu społecznym lub wykluczenie z niego). Źródła tych czynników mogą leżeć w: 1. obszarze dojrzałości szkolnej DZ i jakości dopasowania oferty edukacyjnej szkoły i klasy do jej poziomu 2. obszarze gotowości szkolnej i jakości dopasowania dynamiki procesu nauczania do poziomu 3. obszarze procesów społecznego oceniania i kształtowania poczucia własnej wartości 4. obszarze opanowywania zasad społecznej współpracy i rodzącej się u dziecka gotowości do pracy na rzecz dobra wspólnego. -negatywna samoocena powoduje brak poczucia kompetencji społecznej DZ.	N: Dawać szansę wykazania się każdemu uczniowi w różnych dziedzinach (sukcesy prowadzą do rozwoju poczucia kompetencji i przeświadczenia o efektywności własnych działań); N: Wykorzystywać w procesie edukacyjnym mocne strony ucznia (tzw. rzeczywista indywidualizacja procesu nauczania - wrażliwość na potrzeby, docenianie wysiłku i zaangażowania, chwalenie).
8. Realistyczna samoocena	- DZ nabywa zdolności do samooceny; - wzrasta stabilność, niezależność, wzbogacanie wiedzy o sobie i utrwalanie przekonań na swój temat;	- poczucie niższości, bycia kimś gorszym poprzez działanie fałszywych stereotypów, tzw. społeczne ocenianie (DZ czuje się gorsze przez to, że np. ma gorsze ubrania, pochodzenie, status finansowy).	N/R: Często chwalić , pamiętać, że wysoka samoocena u DZ skutkuje wytrzymałością, zwiększeniem odporności na niepowodzenia, radzenie sobie z trudnościami.

PODSUMOWANIE

Jak widzimy, warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka w okresie szkolnym jest pomyślne opanowanie nowych umiejętności pozwalających mu osiągnąć poczucie kompetencji. Czy poradzi sobie ono z nowymi wymaganiami ściśle związane jest z jego dotychczasowym rozwojem. Jeżeli w pierwszym roku życia dziecko przejawiało nieufność do świata i nieopanowanie reguły wzajemności w kontaktach społecznych, to może wywołać to ograniczenie możliwości nawiązania dobrego kontaktu z nauczycielami i rówieśnikami. Nadmierne zawstydzanie dziecka w 2 i 3 roku życia może hamować chęć samodzielnego wykonywania różnorodnych zadań, gdyż nieustannie obawia się ono porażek. Gdy w wieku przedszkolnym lekceważymy rozmowy i zbywamy częste, natarczywe pytania dziecka, to istnieje prawdopodobieństwo, że nie będzie umiał maksymalnie skupić się na wykonywanych zadaniach. Nieprawidłowy rozwój dziecka do 6/7 roku życia może spowodować niedojrzałość do rozpoczęcia funkcjonowania w nowym środowisku szkolnym.

Najważniejszymi zagrożeniami rozwoju dziecka w wieku 6 - 10 lat są zagrożenia doprowadzające do ograniczenia udziału dziecka w procesie edukacji i życiu szkolnym, a przez to ograniczają zakres możliwych do zrealizowania planów w dorosłości. Aby tego uniknąć, rodzice powinni zadbać aby dziecko jak najchętniej uczęszczało do szkoły i jak najlepiej realizowało zadania szkolne a nauczyciele i wychowawcy powinni zadbać, by dziecko jak najefektywniej spędzało czas w szkole, samodzielnie rozwiązując problemy i współpracując z innymi.

---