PRACA ROCZNA

Z HISTORII

LITERATURY

POLSKIEJ

Kamil śochowski, rok I, grupa D

Tragedia Epaminondy Stanisława

Konarskiego jako walka o reformę i

zniesienie liberum veto

1

1

łac. wolne nie pozwalam

„W chwili upadku politycznego i ogólnego rozkładu narodowego życia, jaki

zapanował za Sasów: Augusta II i zwłaszcza za syna jego, Augusta III, kiedy całe

społeczeństwo leciało w przepaść i, co smutniejsza, nie zdawało sobie nawet z upadku swego

sprawy, - znalazł się człowiek, który złe przejrzał, a uczuciem patrjotycznem wiedziony

zrozumiał i zdał sobie jasno z tego sprawę, iż jedno tylko, co naród od niechybnej zguby

może uchować, to szkoła i oświata. Człowiekiem tym był ksiądz Stanisław Hieronim

Konarski.”

2

Stanisław Konarski urodził się 30 września 1700 roku w śarczycach koło Jędrzejowa,

a zmarł 3 sierpnia 1773 w Warszawie. Pochodził ze szlacheckiej rodziny herbu Gryf. Jego

prawdziwe imię to Hieronim Franciszek Konarski. W historii zapisał się jako reformator

szkolnictwa i życia politycznego w Polsce XVIII w. Po wstąpieniu do zakonu pijarów

przybrał imię Stanisław od Św. Wawrzyńca. Po stracie rodziców w wieku 9 lat oddany został

do kolegium pijarskiego w Piotrkowie. W roku 1715 wstąpił do zakonu pijarów w Podolińcu,

gdzie wcześniej przebywali jego starsi bracia: Antoni i Ignacy. Po zdobyciu wykształcenia

humanistycznego, wyjechał do Italii, gdzie rozpoczął studia naukowe w słynnym pijarskim

Collegium Nazarenum. W Rzymie zetknął się z prawdziwym rozkwitem katolicyzmu. W roku

1729 opuścił Rzym i udał się na dalsze studia do Francji, gdzie ostatecznie ukształtował się w

nim pogląd na nowy typ szkoły. Bardzo duży wpływ miało na to poznanie prądów

wychowawczych reprezentowanych przez teorie wychowawcze myślicieli Locke’a i Rollina.

Po powrocie do kraju podjął się obrony istniejących kolegiów pijarskich, wobec jezuitów,

którzy rościli sobie pretensje do wyłączności na prowadzenie szkolnictwa średniego w Polsce.

W roku 1740 Konarski otworzył w Warszawie słynny zakład pijarski Collegium Novum,

przemianowany później na Collegium Nobilium, w którym z przerwami pełnił funkcję rektora

przez 25 lat. Szkoły pijarskie stały się ośrodkami kultury i życia w Polsce, natomiast ośrodki

jezuickie oparte jeszcze na starych zasadach przeżywały upadek. Od lat czterdziestych

Stanisław Konarski podjął walkę przeciw „liberum veto” i poświęcił się pracy nad reformą

ustroju sejmowego, czego owocem było czterotomowe dzieło: O skutecznym rad sposobie,

nawiązujące do stosowania zasady większości sejmowej i zmiany przestarzałych procedur

sądowych. Stanisław Konarski w ciągu swojego życia stworzył wiele dzieł i pism

politycznych, tak jak np. powstała w roku 1756 Tragedja Epaminondy, której w dużej mierze

będzie poświęcona ta praca. Niespełna trzy miesiące po śmierci księdza Stanisława

2

Wacław Kloss, Stanisław Konarski i jego „Tragedja Epaminondy”, [w.] Tragedja Epaminondy. W pięciu

aktach, Stanisław Konarski, oprac. Wacław Kloss, Warszawa 1923, s. 3.

Hieronima Konarskiego sejm delegacyjny powołał do życia Komisję Edukacji Narodowej,

której projekt opracował dwadzieścia lat wcześniej.

W całej Europie Oświecenie miało polegać na racjonalnym, sprawiedliwym, zgodnym

z naturą planowaniu świata. Charakterystyczny dla tego okresu duch pragmatyzmu skłaniał

do poprawy społeczeństwa i do reformowania wszelkich instytucji, zaczynając od

politycznych, a kończąc na szkolnych. Jeżeli chodzi o Rzeczpospolitą, to głównie kładziono

nacisk na wzmocnienie, uwidocznienie władzy królewskiej, aby wyswobodzić kraj od

zagubionej i zdemoralizowanej demokracji szlacheckiej. Owocem dążenia do reformy

Rzeczpospolitej była bogata literatura polityczna i oświatowa okresu Oświecenia. Pierwszym

krokiem w stronę reformy było dzieło Stanisława Leszczyńskiego, pamiętające jeszcze czasy

saskie. Dzieło Głos wolny wolność ubezpieczający – bo tak brzmi jego tytuł – przedstawia

cały projekt ustroju Rzeczypospolitej. Leszczyński w swoim dziele niestety nie widział

konieczności zniesienia liberum veto, ale podawał sposoby, które zapobiegałyby zrywaniu

sejmów. W utworze tym autor skupia się raczej na sposobach egzekucji praw. Twierdzi, że

brak egzekwowania prawa jest główną przyczyną ubóstwa w kraju.

Następcą Leszczyńskiego jest Stanisław Konarski. To dzięki niemu w dużej mierze

nastąpiło przejście od „upadłego” Baroku czasów saskich do Oświecenia. W swoim

najbardziej znanym dziele O skutecznym rad sposobie, skupia się na głównej przyczynie

chaosu w państwie, a mianowicie na zasadzie liberum veto. Uważa, że tym co sprawia, że

państwo poprawnie funkcjonuje jest sejm. Jest zdecydowanym przeciwnikiem zrywaniu

sejmów i dlatego duża część tego dzieła jest poświęcona liberum veto. Zdecydowanie popiera

demokrację, twierdząc, że zasada większości zawsze idzie w parze z wolnością. Pod koniec

pierwszej części swojego dzieła, Konarski podaje szereg powodów dla których ta zasada

powinna zostać zniesiona i przestać funkcjonować w państwie polskim: Refleksja trzecia.

Skarżymy się tudzież, że próżne i nieskuteczne prawa, że egzekucji nie mają, a źródła tego tak

strasznego widzieć nie chcemy defektu, to jest, że sejmów i rady nie mamy. śe prawa w

inszych krajach obserwowane są, bo jest zawsze, kto prawa zachowania dogląda, kto ma moc

egzekwowania prawa, poprawienia prawa, i jeżeli się mniej skutecznie znajduje, obostrzenia i

koniecznie go przyprowadzenia do skutku. U nas nikt tej mocy nie ma, tylko jedyne sejmy.

3

Uważam, że spokojnie można stwierdzić iż to dzieło jest swoistym projektem konstytucji dla

Polski.

3

Stanisław Konarski, O skutecznym rad sposobie i inne pisma polityczne, wyd. im. Ossolińskich, Wrocław 2005,

s. 108.

Przy okazji warto jeszcze wspomnieć o jednym z następców Konarskiego, a

mianowicie o Hugonie Kołłątaju. Stworzył on obfitą publicystykę związaną z obradami

Sejmu Czteroletniego (1788-1792). W dziele Listy Anonima, autor ustala ogólne zasady

zgodne z ideałami Oświecenia. Zaznacza, że w Rzeczypospolitej system sprawowania władzy

uległ degradacji i wymaga on natychmiastowych zmian. Zmianami tymi ma być

wprowadzenie ustroju, w którym decydujący głos nie będzie miała jednostkowa wola, lecz

prawo. W dziele tym znajdziemy zasady funkcjonowania organów władzy ustawodawczej i

wykonawczej. Dlatego wspomina o Hugonie bowiem wyżej wymienione dzieło, tak samo jak

utwór O skutecznym rad sposobie Konarskiego jest szczegółowym projektem konstytucji.

Sprawy kształcenia i wychowania młodzieży i dorosłych pochodzących ze wszystkich

klas to kolejne i nie mniej ważne założenie epoki Oświecenia. Wszystkie sztandarowe

postacie tejże epoki zdawały sobie sprawę z tego iż jedyną możliwością postępu jest edukacja

obejmująca najszersze kręgi społeczeństwa. Reforma szkolnictwa miała miejsce w całej

oświeceniowej Europie. Właśnie Stanisławowi Konarskiemu zawdzięczamy pierwszy krok w

dziedzinie edukacji, bowiem to on założył w 1740 roku wspominane już wcześniej Collegium

Nobilium. On jako pierwszy zauważył jak bardzo Polska została wyprzedzona przez inne

narody europejskie w tematyce nauki i jak bardzo zaniedbała swój rozwój edukacji. Podniósł

on znaczenie szkół publicznych, nie powoływał się na tradycje, tylko pragnął wychowywać w

duchu patriotyzmu i zrozumienia spraw państwowych. Jego nauki polegały na rzetelnej

analizie. Pragnął aby ludzie posiadali wiedzę praktyczną, stosowaną, a nie tylko teoretyczną.

Stawiał on ćwiczenia praktyczne nad teorię i reguły. Nieustannie podkreślał bezużyteczność

wszelkich reguł i definicji.

Podobne zasady nauczania wyznawał Konarski w stosunku do poetyki i poezji.

Omawianie poezji miało przede wszystkim prowadzić do wydobycia myśli zawartej w

utworze. Twierdził, że należy zwracać uwagę na figury ekspresywne mogące znaleźć

zastosowanie w sztuce i umiejętności mowy. Lecz Konarski twierdził, że największe

znaczenie oświatowo-wychowawcze miał teatr. Był to niezwykle ważny składnik szkoły

pijarskiej, bowiem silnie oddziaływał na zewnątrz. Teatr u Konarskiego ma swoje źródło w

klasycystycznej literaturze francuskiej. Tacy twórcy jak: La Fontanie, Corneille, Moliere czy

Wolter byli wyznacznikiem nowej sceny teatralnej w szkole pijarskiej. Konarski sam starał

się przystosować te teksty do warunków krajowych i wymogów szkoły. Wyodrębnił on

gatunek tragedii, kierujący się własnymi prawami gatunkowymi i przedstawiający konkretne

zadania społeczne.

4

Z klasycystycznego teatru francuskiego wybierał przede wszystkim sztuki

o wyraźnym zabarwieniu politycznym. Zachowywał role kobiet co było całkowicie sprzeczne

i co naraziło go na krytykę ze strony jezuitów. Jak wiele zmian i jaki kierunek obrała

klasycystyczna tragedia polska – odchodząc od wzorów zagranicznych – ilustruje dzieło

dramatyczne Konarskiego pt. Tragedia Epaminondy.

Tytułowy bohater to wódz tebański, który odnosi zwycięstwo w wojnie ze Spartą i

ratuje ojczyznę przed niewolą i zagładą. Chcąc osiągnąć ten cel, wchodzi w konflikt z

prawem, przedłużając samowolnie okres sprawowania władzy. Chcąc to wykorzystać, osoby

nie zwracające uwagi na dobro kraju, szukające wyłącznie własnych korzyści, skazują

Epaminondasa na śmierć. Sprawiedliwość jednak staje po stronie bohatera, bowiem lud

tebański nie zważając na zarzuty, sprzeciwia się wichrzycielom i przywraca zbawcy ojczyzny

należne mu honory i wolność.

Mimo podkreślenia przynależności gatunkowej utworu, już w samym tytule nie do

końca odpowiada modelowi tragedii. Pozwolił sobie na dużą swobodę w stosunku do źródeł

historycznych polegającą na wymieszaniu informacji z Neposa i Plutarcha. Podmieniał

bohaterów i fakty z obu tych źródeł, jednocześnie dodając swoje sprzeczne z historią.

5

Ponad

to Konarski nie zastosował się do reguły jedności miejsca. Autor utrzymuje akcję swojego

dzieła w Tebach, w granicach ojczystego miasta bohatera, ale niestety każdy z pięciu aktów

toczy się w innych miejscach. Tak na przykład akcja aktu trzeciego toczy się w ogrodzie,

natomiast akt czwarty już w więzieniu. Co więcej Konarski w obrębie aktu czwartego

wprowadza zmianę dekoracji (izba – więzienie). Nie spotykane jest również to, że utwór -

paradoksalnie w stosunku do gatunku – ma szczęśliwe zakończenie, optymistyczne. Dramat

kończy się politycznym zwycięstwem Epaminondasa. Świadczą o tym słowa Cymona: Co o

Epaminondzie lud mówi i radzi, | Oświadcza, kiedy posąg jego sam prowadzi. | Chce go na

Polu Marsa wspaniale poświęcić | I wieki przyszłe do dzieł podobnych zachęcić.

6

Takim

zakończeniem Konarski realizuje swój ideał polityczny, który był głównym założeniem

dramatu. Tragedia z pewnością odbiega od typowej postaci tragedii, głównie przez

optymistyczne zakończenie. Ale takiej właśnie tragedii, jednoznacznej, wymagał

zdecydowanie podporządkowany celom politycznym program i reforma Stanisława

Konarskiego. Autor tworząc to dzieło z pewnością wiedział co robi, nie wynikało to z jego

4

Nie trzymał się zasad tragedii klasycystycznej, nie tak jak inni twórcy tego okresu. Chociażby Wacław

Rzewuski, który w swojej tragedii pt. Władysław pod Warną, zachowuje wszelkie reguły tego gatunku. Utwór
liczy pięć aktów, zachowuje regułę trzech jedności, nigdy na scenie nie pojawia się więcej jak trzy postaci, itp.

5

Wiktor Hahn, Ksiądz St. Konarski jako reformator teatru szkolnego, Lwów 1923, s. 11.

6

Stanisław Konarski, Tragedja Epaminondy. W pięciu aktach, oprac. Wacław Kloss, Warszawa 1923, s. 73.

nieumiejętności tudzież ignorancji tylko z potrzeb ówczesnego społeczeństwa. Jego talent

przejawiał się właśnie tego typu kulturą i intuicją literacko-teatralną.

Tragedię Epaminondy można nazwać swoistym traktatem politycznym. Czytając ów

dzieło wydaje się nam, że spotykamy się z czystą publicystyką. Autor nie przeprowadza

konsekwentnie akcji, ani nie stwarza atmosfery napięcia. Ponad to analizując treść utworu,

możemy stwierdzić, iż zdecydowanie pokrywa się ona z wcześniejszym dziełem Konarskiego

wspomnianym wcześniej, a mianowicie O skutecznym rad sposobie. Tragedia Epaminondy

nie jest zwykłym przedstawieniem problemów walki politycznej, dzieło to określa co jest

dobre, a co złe. Zatem wkracza w środowisko moralności. Dzieło to ma za zadanie wywołać

konflikt między tradycją i przywiązaniem do kultury, a sumieniem obywatelskim. Konarski

nie tworzył tego dzieła po to by popularyzować język polski, tylko po to by sztuka ta dotarła

do każdego człowieka i wzbudziła u niego odpowiedzialność moralną. Pożytki płynące z

tragedii mają inny charakter niż utwory komediowe. Problematyka tego typu utworów

obejmuje sferę moralną, ukazuje konflikty natury duchowej człowieka.

Utwór ten można rozumieć również jako swojego rodzaju symbol Rzeczypospolitej.

W dziele tym ukryta jest walka o poprawę kraju jaką toczy Epaminondas – bohater dramatu.

Niejednokrotnie z resztą autor dramatu, ujawnia nam w tekście ukryty sens: […] Stałoby się z

Tebami, co teraz z Laceną | I co z podbitą przez nich stało się Messyną: | Gdyby się były

prawa skrzętnie zachowały, | Upadłyby już Teby, a prawaby stały. | Odniosłaby Ojczyzna z

swych praw zysk sowity! | Prawa nie są na zgubę Rzeczypospolitej; | Całość wrócona praw jej

nieco uchybiła; | Zawsze większa nad prawa jest potrzeby siła.

7

Dzięki takiemu zabiegowi

Konarski „wyprzedził” francuskie tragedie. Czerpiąc z nich jasność konstrukcyjną i

skoncentrowanie tematu, a eliminując z nich np. uczucia bliskie dziełom Corneille’a, albo

wolterowski pesymizm, pozbawił swoje dzieło autentycznego dramatyzmu, ale w zamian

nadał mu charakter motywujący i dający nadzieję przyszłym i współczesnym autorowi

pokoleniom.

Jeżeli chodzi o tragedie powstałe w dobie wczesnego Oświecenia, wydaje mi się, że ta

sztuka miała największe znaczenie. Nowe oblicze teatru reprezentowane na scenie pijarskiej

wywołało zainteresowanie zakonu jezuitów i zainspirowało ich do zmian. Tragedia

Epaminondy tak jak cały program szkolny Konarskiego został przyjęty jako punkt wyjścia

przez Komisję Edukacji Narodowej dla reformy oświaty w całej Rzeczpospolitej tamtych

czasów. Miało to duży wpływ na okres późnego Oświecenia, a nawet Romantyzmu. Poparcie,

7

Ibidem, s. 26-27.

którego udzielono pijarskiemu teatrowi nie wzięło się z bezinteresownej aprobaty

wyrafinowanego charakteru modernizującej się sceny szkolnej, tylko ze względu na

działalność pijarów polskich na scenie politycznej. Tak jak kolegia pijarskie uznano za wzór

szkoły zakonnej, tak i nowy teatr pijarski przeciwstawiano starej scenie konwiktowej.

Tak więc Stanisław Konarski miał wielki wpływ na rozwój ówczesnej Polski. On to

poprzez szkołę pijarską narzucił nowy tok rozumowania. Stał się wyznacznikiem kolejnych

epok. Dotarł praktycznie do każdej warstwy społecznej uświadamiając jej jaki powinien być

jej kierunek działań. Dla uczczenia chwały Stanisław August kazał wybić medal z napisem:

„Sapere auso”, co oznaczało Temu, który odważył się być mądrym, i wręczył go Stanisławowi

Konarskiemu w 1765 roku. Wydarzenie to skomentował w następujący sposób Wincenty

Skrzetuski: „Zmarł mąż nieśmiertelnej pamięci Stanisław Konarski. Pamięć jego istnienia i

zasług pozostanie w sercach wdzięcznych Polaków na wieki, dotrze także do narodów

obcych, dzięki wybitemu z polecenia króla Stanisława Augusta pięknemu złotemu medalowi

z jego wizerunkiem i napisem ‘Sapre auso’ dającym tak trafnie chwałę znakomitemu

mężowi”.

Bibliografia

1. Stanisław Konarski, O skutecznym rad sposobie i inne pisma polityczne, wyd. im.

Ossolińskich, Wrocław 2005.

2. Stanisław Pietraszko, Doktryna literacka polskiego klasycyzmu, wyd. im.

Ossolińskich, Warszawa 1966.

3. Zdzisław Libera, Oświecenie, Warszawa 1967.

4. Jerzy Snopek, Oświecenie – szkic do portretu epoki, Warszawa 1999.

5. Stanisław Konarski, Tragedja Epaminondy. W pięciu aktach, oprac. Wacław Kloss,

Warszawa 1923.

6. Stanisław śak, Ksiądz Stanisław Konarski : (pisarz - pedagog - polityk), Kielce 2001.

7. Wiktor Hahn, Ksiądz St. Konarski jako reformator teatru szkolnego, Lwów 1923.