1

POWSZECHNA HISTORIA PAŃSTWA I PRAWA-skrypt z podręcznika Michała Szczanieckiego

I.DESPOTIE WSCHODNIE

Ośrodki geograficzne stanowiące kolebkę wielkich państw:
a)dolina Nilu (Egipt)
od IV tysiąclecia p.n.e.- 30r. p.n.e.- egzystencja państwa mimo wstrząsów najazdów- do podboju
Egiptu przez Rzym
b) dorzecze Eufratu i Tygrysu-(Mezopotamia)- ośrodek imperiów, które wielokrotnie zmieniały swą
nazwę i władców
III/IItys. p.n.e.- Mezopotamia przedmiotem rywalizacji ludów sumeryjskich i semickich
1850p.n.e.- na gruzach państwa Ur powstał Babilon (panowanie Hammurabiego)
1650p.n.e.- rządy Hettytów
1530p.n.e.- rządy Kasytów
VIIIw.p.n.e.- na terenie Babilonu powstało państwo aryjskie, później królestwo Medów a potem królestwo
chaldejskie
VIw.pn.e.- duże znaczenie państwa perskiego
330r.p.n.e.- Aleksander Macedoński podbija państwo perskie. Aleksander rządzi także Grecją, Egiptem
i Azją aż po Indus. Po jego śmierci Imperium rozpada się na monarchie hellenistyczne (księstwo
Macedonii, zachodnio- azjatyckie królestwo Selenkidów, Egipt pod rządami ptolomeuszy), które
następnie zostały podbite przez Rzym
Źródła prawa w despotiach rzymskich:
-setki tysięcy tablic zapisanych pismem klinowym- mają wielkie znaczenie dla poznania stosunków
społecznych i gospodarczych na Bliskim Wschodzie. Zapiski o treści prawniczej ilustrują praktykę
prawniczą, lecz nie zawierają ogólniejszych norm prawnych
-1901-odkrycie w Suzie spisu praw państwa babilońskiego z XVII w. p.n.e. Kodeksu Hammurabiego-
tekst jest wyryty na bazaltowej skale ok. 2 metrów (obecnie przechowywany w Luwrze). Liczy około 300
paragrafów, zawierających przepisy z dziedziny prawa procesowego, karnego i prywatnego (pomieszane).
Sformułowane są kazuistycznie. Przepisy prawa mają charakter klasowy. Szeroko znane są przepisy
normujące karę talionu (oko za oko ząb za ząb) i kary odzwierciedlające (ukradł- odciąć rękę). Brak w
nich jakiejkolwiek konstrukcji teoretycznej ani jakiegokolwiek systemu oraz logiki abstrakcyjnej.
-inspiracje Ksiąg Starego Testamentu- kultura prawnicza Izraelu- zwłaszcza 5-cio ksiąg Mojżeszowy
Cechy starożytnych despotii:
1.Rozciągały się głownie na wielkich przestrzeniach i miały charakter kontynentalny
2.Gospodarka opierała się na pracy niewolników
3.Monarcha miał despotyczna władzę (o charakterze teokratycznym- powiązane z religią). Jednostka była
całkowicie podporządkowana państwu
4.Państwo zarządzane centralistycznie przez urzędników podporządkowanych monarsze. Odległość
miedzy władzą centralną a organami lokalnymi utrudniały lub wykluczały trwałości centralizacji
państwowej (źródło słabości despotii i przyczyna częstego rozpadania się ich)

II.STAROZYTNE PAŃSTWA ŚRÓDZIEMNOMORSKIE

- związane bezpośrednio z gospodarką morską powstały najpierw u wschodnich wybrzeży Morza
Śródziemnego (Grecja, Azja Mała) a później u wybrzeży zachodnich (Włochy, Sycylia pd. Francja)
2000r. p.n.e.- kultura kreteńska (wyparta przez Achajów)
1100r. p.n.e-Dorowie panami Małej Azji i Gracji- początek cywilizacji greckiej
1. Sparta
XIw. p.n.e.- powstanie Sparty w wyniku podboju Peloponezu przez Dorów. Sparta była monarchią
rządzona przez dwóch królów (Likurg- stworzył podstawy arystokratycznego ustroju Sparty).
Handel zewnętrzny nie odgrywał zbyt wielkiej roli a podstawą gospodarki było rolnictwo w związku z
czym społeczeństwo dzieliło się na 3 klasy:



Spartiaci- Klasa panujące. Od 7 roku życia byli wychowywani w rygorach życia wojskowego.
Bronili kraju i brali udział w wojnie (charakter militarny państwa). Tylko oni mieli prawa
polityczne



Periojkowie- ludność miast zajmująca się głównie rzemiosłem i handlem. byli wolni ale nie mieli
praw politycznych. Było ich wielu dlatego eferowie mieli prawo pozbawienia życia bez sądu
dowolnej ilości periojków w wypadku najazdu wroga



helioci- ludność autochtoniczna podbita przez spartiatów, ale bez praw politycznych oraz
cywilnych- stanowili własność państwa. Krypteje- ekspedycje karne przeciw helotom podczas
których zabijano ich określona liczbę

Ustrój państwa- władza królewska zredukowana do funkcji kapłańskich. Organy arystokracji:
*Geruzja- 28 spartiatów po 60r. życia- decydowała o najważniejszych sprawach państwowych. W skład
jej wchodziły osoby wybrane przez Apellę
*Apella- organ o charakterze doradczym. Początkowo wszyscy spatiaci po 20 roku życia, później
kilkadziesiąt osób

2

*5 eforów- władza wykonawcza wybierana na 1 rok- większość uprawnień królewskich. Centralny zarząd
kraju.
2.Ateny- pierwotnie monarchia, nastepnie ustrój arystokratyczny, a potem demokratyczny.
Arystokracja rodowa (eupatrydzi) składała się z :
-9 archontów
-Areopag (organ kolegialny)- złożony z byłych archontów. decydował o najważniejszych sprawach i był
najwyższym trybunałem
VIIw. p.n.e.- tendencje demokratyzacji ustroju związane z grecką ewolucją gospodarczą i pieniężną.
Pojawiła się nowa kategoria społeczna- rodzaj burżuazji, plutokracji, złożonej z osób bogacących się na
handlu i produkcji przemysłowej. Nastąpiły długotrwałe walki miedzy rodową arystokracją ziemską a
klasami miejskimi. Nastąpiły liczne reformy. Ludność Aten dzieliła się na obywateli i
nieobywateli a po reformach:
-594p.n.e- reformy Solona- podział społeczeństwa na 4 klasy wg kryterium majątkowego
-507 i 506p.n.e.- reformy Kleistenesa- zniesienie dotychczasowego ustroju rodowego przez
wprowadzenie ( w miejsce 4 fyl rodowych) podziału kraju wedle terytorialnego kryterium (10 fyl
terytorialnych dzielących się na 100demów)
Nieobywatele:
*Metjojkowie- cudzoziemcy, nie mieli praw politycznych

*Niewolnicy- na ich pracy fizycznej opierała się ateńska gospodarka. Nie mieli żadnych praw. pan miał
nad nmi całkowitą władzę, lecz na karę śmierci mógł ich skazać tylko sąd
Instytucje ustroju demokratycznego:
a)Zgromadzenie Ludowe (Eklezja)- mieli w nim prawo uczestniczyć wszyscy obywatele. Zwoływano je 3
lub 4 razy w miesiącu. miała bardzo szerokie uprawnienia- władza ustawodawcza, nadzór nad władzą
wykonawczą. Demokracja miała formę bezpośrednią
b)Rada Pięciuset (Bule)- organ zarządu państwa. uczestniczyło w niej 500 członków powołanych na
drodze losowania spośród pełnoprawnych obywateli. Proponowała wnioski ustawodawcze dla Eklezji.
Sprawowała szeroka władzę wykonawczą.
c)urzędy wybierane były w drodze głosowania, lub losowania na 1 rok na Zgromadzeniu Ludowym
d)Sądownictwo ludowe (Heliai)- 6000 członków. dzielili się na 10 sekcji (dikasteriów), które
rozpatrywały sparawy w kompletach po 600 osób. W wyjątkowych przypadkach komplet zbierał się w
całym składzie
Cechy demokracji ateńskiej:
*władza suwerenna należała do ludu ateńskiego (w praktyce władza najczęściej znajdowała się w
rekach najbogatszych)
*demokracja bezpośrednia
*lud uzyskał suwerenne prawa sądowe- sądownictwo ludowe zapewniało poważną ochronę i było
gwarancją praw politycznych zdobytych przez lud.
3.Źródła prawa greckiego- pośrednie (tradycje przekazane przez pisarzy greckich). Dzieła Arystotelesa i
Platona- stworzenie pierwszego teoretycznego systemu władzy politycznej
4.Cechy charakterystyczne państw śródziemnomorskich:
-powiązanie z gospodarką morską, żegluga i handlem
-powiązanie z ośrodkami miejskimi oraz niewielki rozmiar greckich polis i rzymskich civitas
-różne formy zarządu państwa- organizacje państw dostosowane do małego terytorium
-prawa jednostki na wysokim miejscu
- grupy narodościowe obce etnicznie nie miały praw obywatelskich.
-państwa te opierały się na eksploatowaniu niewolników

III.RZYM W OKRESIE CESARSTWA

1.Rozwój formy państwa- okresy:
a)okres królewski (753-509p.n.e.)- stanowisko królów słabło w miarę rozwoju Zgromadzeń Ludowych i
Senatu, które rozszerzyły poza krąg arystokracji rodowej liczbę obywateli mających prawa polityczne i
wyzwoliły siły oraz tendencje republikańskie. Obywatele zostali podzieleni na klasy pod względem
majątkowym- klasy zamożniejsze uzyskały większe przywileje oraz większość w Zgromadzeniach
Ludowych
b)okres republikański (509-27r.p.n.e.)- początkowo uporczywe walki plebejuszy z patrycjuszami o
uzyskanie praw politycznych i o udział we władzy (zwycięstwo republiki arystokratycznej). Zgromadzenie
Ludowe w IIIw zostało wyparte przez Senat (reprezentujący arystokrację). Na czele urzędów stali 2
konsulowie. Urzędy były kolegialne (na dany urząd powoływano co najmniej dwie osoby), bezpłatne i
odpowiedzialne przed Zgromadzeniem Ludowym. Wszyscy urzędnicy mieli potestas (określony zakres
władzy) oraz imperium (min. uprawnienia wojskowe, szczególne uprawnienia sądowe, prawo zwoływania
Zgromadzeń Ludowych i Senatu. Hierarchia urzędowa:
*2 konsulów wybieranych na 1rok
*pretorzy- od 367r.p.n.e.- władza sądowa w sprawach cywilnych a w 242r.p.n.e.- powołano pretora dla
peregrynów. Powoływał sędziów

*cenzorowie- uzupełniali i rewidowali listy członków senatu

3

Dyktator- powoływano go w razie niepokojów zewnętrznych lub wewnętrznych. Można go było powołać
tylko na 6 miesięcy
Iw. p.n.e.- Sulla otrzymuje dyktaturę na czas nieokreślony
44r. p.n.e.- Juliusz Cezar otrzymuje dożywotnią dyktaturę
*trybuni ludowi- wprowadzeni w 494r. p.n.e.- ochrona interesów plebejuszy. Mieli bardzo doniosłe
uprawnienia. mieli prawo zwoływania zebrań plebejskich, później także Senatu, prawo sprzeciwu wobec
zarządzeń urzędników i wobec uchwał Senatu (jeżeli ich zdaniem zarządzenia były krzywdzące dla
interesu plebejuszy). byli nietykalni. Republika z czasem powiększyła objętość co wymagało dla jedności
państwa jego totalnej przebudowy- pierwotnie zarząd prowincji powierzano jako namiestnikom pretorom,
później konsulom lub pretorom- po ukończeniu ich kadencji jako prokonsulom albo propretorom
(stanowili oni czynnik grożący rozsadzeniem jedności państwa gdyż nie byli oni kontrolowani)
Iw.p.n.e.- Rzym przechodził kryzys polityczny i wojny o władzę- zw. Oktawiana- początek cesarstwa
c)Okres pryncypatu (27p.n.e.-248n.e.)- Oktawian posiadł szereg urzędów republikańskich i stał się
princepsem- zmierzał do uchwycenia władzy absolutnej
d)okres dominatu (248-476)- od panowania Dioklecjana i jego reform- zerwanie z rzymskimi urzędami
republikańskimi. Nieograniczona władza dla cesarzy.
395- podział cesarstwa na zachodnie i wschodnie (Konstantynopol, Bizancjum)
476- koniec istnienia zachodniego cesarstwa rzymskiego
2.Rozwój terytorialny Rzymskiego państwa. Fazy:
I.264-146p.n.e.- do okresu wojen punickich- tylko rzymskie civitas+ terytorium środkowych i
południowych Włoch.
II.od wojen punickich do Iw.p.n.e.- roszczenia o fenicką Kartaginę, nastepnie o państwa hellenistyczne
w Gracji (146p.n.e.), Małej Azji oraz Syrii
III.- od Iw.p.n.e.
30r.pn.e.- zajęcie Egiptu. Następnie zajęcie terenów Bliskiego Wschodu: Małej Azji, Syrii i kraje po
Eufrat a także kraje europejskie.
58-51-p.n.e.- Cezar podbija Galię
43p.n.e.- Zajęcie Wielkiej Brytanii i oparcie swojej granicy na Dunaju, oraz zajęcie Dacji (Rumunia)
3.Podstawy gospodarcze- duża zawartość gospodarcza i możliwość wszechstronnej oraz rozległej
wymiany produktów. Posiadało rozwiniętą produkcję rolną i znacznie rozbudowany przemysł a także
żeglugę i znakomite brukowane drogi.
IVw.- pogorszenie stanu gospodarki przez nadmierny ucisk fiskalny ze strony rzymskiego aparatu
państwowego. Stale pogłębiający się kryzys na rynku pracy (wywołany zmniejszeniem liczby
niewolników)
Postawa Rzymskiej gospodarki:
-wielkie latyfundia ziemskie- powstałe u schyłku republiki. Ich tworzeniu próbowano zapobiec przez
reformy podejmowane w II i Iw.p.n.e. (np. Grakchów- 1333p.n.e.) mające na celu zabezpieczenie drobnej
własności w rękach chłopów oraz jej pomnożenie przez odebranie ziemi najbogatszym właścicielom i
rozdanie ich chłopom- reformy bezskuteczne- latyfundia stały się podstawowym ośrodkiem
gospodarczym oraz podstawą rzymskiej klasy panującej.
IIIw.n.e- przemiany w systemie gospodarki latyfundialnej:
*mniejsza liczba niewolników- latyfundia szukają innych metod gospodarki- wydzielanie z części swych
gruntów działek nadawanych w uprawę tzw. kolonom, którzy zobowiązani byli do pewnych świadczeń na
rzecz panów
Servi cosati- niewolnicy osadzani na ziemi na podobnych zasadach co kolonii
*ograniczenie w ramach latyfundiów przemysłu rzemieślniczego na własne potrzeby- ograniczyło to rynek
zbytu miast.

*uzależnienie od właścicieli latyfundiów małych gospodarstw będących w posiadaniu wolnych chłopów.
Pogorszenie sytuacji chłopów przez olbrzymie podatki państwowe, wobec czego uciekali się chętnie pod
opiekę możnych w zamian za pewne świadczenia (patrocinium)- popadanie chłopów w zależność od
wielkiej własności.
-miasta- za pryncypatu znajdowały się jeszcze w pełnym rozkwicie- ośrodki handlu i przemysłu
rękodzielnego, zaopatrującego wieś i działającego na szerszą wymianę
IIIw- objawy kryzysu życia miejskiego przez min. Ucisk fiskalny i podporządkowanie kolegiów
rzemieślniczych państwu. Liczne miasta w celu ochrony otoczyły się systemem fortyfikacyjnym. Główną
przyczyną upadku życia miejskiego było zwichnięcie dotychczasowej równowagi gospodarczej między
mistem a wsią, stanowiącej podstawę pomyślności gospodarczej cesarstwa za pryncypatu.
4.Ustrój społeczny
A)kryterium wolności osobistej- wolni i niewolnicy. Jedynie wolni podlegali prawom, niewolnik był
rzeczą. Za czasów cesarstwa pojawiły się tendencje do złagodzenie najsurowszych zasad określających
położenia niewolników, w czym niemałą rolę odegrało chrześcijaństwo.
Półwolni- koloni byli dziedzicznie przywiązani do gleby- nie mieli prawa opuścić uprawianego gruntu, ale
pan także nie mógł wyrugować ich z gruntu

4

B)kryterium przynależnośći etnicznej- obywatele i nieobywatele (tylko w przypadku wolnych bo
niewolnicy jako stojący poza prawem byli równi)
Cives- Obywatele- tylko oni mieli pełnię praw.
Za republiki dzielono społeczeństwo na:



obywateli- mieszkańców samej kolebki państwa (Rzym i okolice)



Latyni- mieszkańcy Italii



peregryni- mieszkańcy podbitych prowincji

Iw.p.n.e.- zatarcie różnicy między obywatelami a Latynami.
IIIw.n.e.- peregryni uzyskali prawa obywateli rzymskich
212r- edykt Karakali- rozciągnięcie praw obywatelskich w zasadzie na wszystkich wolnych
mieszkańców cesarstwa.
C)kryterium nierówności społecznej- warstwy społeczne:
1)za królestwa i w pierwszych wiekach republiki głone znaczenie miał podział na arystokracje
rodową (patrycjuszy) i plebejuszy. Wyróżnienie trzech stanów na podstawie kryterium
majątkowego:
-stanu senatorskiego (ordo senatorius)- stanowił nadal szlachtę rodową, arystokrację
-stanu ekwitów (equites)
-stan plebejski
W ostatniej fazie cesarstwa źródła wyróżniają już tylko dwie grupy obywateli wedle ich
faktycznej pozycji społecznej i majątkowej:
-szlachetniejsi (honestiores)- latyfundyści, senatorzy, ekwitowie i znaczniejsi urzędnicy
-pośledniejsi (humiliores)- ubożsi mieszkańcy miast i wsi
Między szlachetniejszymi a pośledniejszymi istniały tylko drobne różnice prawne: humiliores podlegali
surowszym karom i uciążliwszym podatkom niż honestories

IV. RZYM W OKRESIE PRYNCYPATU

31r.p.n.e.- Oktawian pokonuje Marka Aureliusza pod Akcjum
27p.n.e.- Oktawian demonstracyjnie zrzekł się na rzecz ludu wszystkich uprawnień, które dotąd zostały
mu przyznane- w rezultacie otrzymał je z powrotem w zmienionej formie- senat przyznał mu szereg
funkcji i zaszczytnych tytułów, które stały się podstawą władzy cesarskiej. cesarz sam wykonywał szereg
funkcji które w okresie republiki rozdzielone były między kilku najwyższych urzędników. Miał nadrzędnie
stanowisko w stosunku do wszystkich organów państwowych.
Pryncypat- system monarchiczny w którym princeps przy pozornym zachowaniu systemu
republikańskiego sprawował osobiste rządy. Autorytet władcy podnosiły takie tytuły jak princeps
senatus, ojciec ojczyzny, August, Cezar, oraz określające zakres posiadanej władzy, sprawowane urzędy
republikańskie jako konsula, prokonsula, cenzora itp. Podstawę prawną władzy cesarskiej za
Oktawiana stanowiły formalnie przyznane mu przez Senat następujące uprawnienia:
*imperium prokonsularne- nieograniczona władza w prowincjach, w dowództwie nad całym wojskiem oraz
kierownictwo spraw zagranicznych
*władza trybuncka- (tribunicia potestas)- dysponował uprawnieniami dawnych trybunów. Władza
trybuncka dała mu nietykalność , prawo zaowływania Senatu i występowania z inicjatywą ustawodawczą
i prawo weta wobec wszystkich zarządzeń Senatu i wszystkich urzędników
*najwyższy kapłan (pontifex maksimus)- prawo wkraczania we wszystkie sprawy religijne i sprawowanie
zwierzchnictwa nad wszystkimi kapłanami
84r.n.e.- czasy Dioklecjana- władza dożywotnia w rękach cesarzy
I.w.n.e.- traktowanie przestępstwa obrazy cesarza jako ciężką zbrodnię (crimen laesae majestatis)- jej
dokonanie pociągało za sobą karę wygnania później karę śmierci i konfiskatę majątku. Wprowadzenie
boskiego kultu władcy, który stał się obowiązującą instytucją prawną. formalny wzrost roli Senatu w
związku z ograniczeniem znaczenie republikańskich Zgromadzeń Ludowych i faktycznym, przejęciem
przez Senat ich niektórych uprawnień (diarchia- dualizm władzy-szerokie funkcje ustawodawcze, sądowe
i administracyjne w rękach Senatu)
IIIw.- ustawodawstwo w całości przechodzi na cesarza
IIIw.- anarchia- wojsko powoływało i strącało cesarzy, przy czym formalnie podstawą objęcia władzy
przez cesarza była uchwała Senat

V. RZYM W OKRESIE DOMINATU

284-305- panowanie Dioklecjana- początek dominatu- jego reformy ustroju państwa: wprowadzenie
tytułu Dominus (nasz Pan i Bóg) w miejsce imperatora i Cezara. Wszystko co otaczało cesarza było
święte. Na głowie nosił diadem- wschodni symbol starożytny królewskości. Władza cesarza była w pełni
absolutna- całe ustawodawstwo, pełnia władzy sądowej, był naczelnym wodzem i najwyższym kapłanem.
Instytucje republikańskie zostały zniesione lub zredukowane do minimum.
1.Podziały imperium
286r- Dioklecjan dzieli się władzą z Maksymilianem, którego mianował Augustem – początek
podziału imperium na wschodnie i zachodnie

5

293r- Dioklecjan dobiera po jeszcze jednym cesarze do obu Augustów- powiększenie liczby cesarzów
do 4- początek tetrarchii (czwórrządów). Po osiągnięciu pewnego wieku Augustowie mieli ustępować
miejsca swoim cezarom, a ci jako Augustowie mieli sobie dobrać nowych cezarów jako przyszłych
następców. System ten funkcjonował sprawnie jedynie za czasów Dioklecjana
309r- walka o władzę między 3 Augustami i 3 cezarami- Konstantyn zdołał pozbyć się swoich rywali
i przywrócić pod swoim panowaniem jedność rozbitemu państwu. Przeniósł stolicę z Rzymu do
Konstantynopola
337- śmierć Konstantyna- ponowny podział na dwie części- cesarstwo wschodnie z Konstantynopolem i
zachodnie ze stolicą w Mediolanie lub Trewirze
476- upadek cesarstwa zachodniego
1453- zajęcie Konstantynopola przez Turków- upadek cesarstwa wschodniego
2.Zarząd centralny państwa- cesarstwo stworzyło administrację opartą na centralizmie i
biurokratyzmie, na planowym podziale administracyjnym kraju, na sieci hierarchicznie uzależnionych od
siebie urzędników- zapewniało to ciągłość organizacji państwowej, która zdolna była przetrwać głębokie
wstrząsy na szczeblu najwyższej władzy. administracja stała się służbą publiczną, uregulowaną prawnie
i mającą służyć użyteczności publicznej. Dioklecjan rozbudował i utrwalił nową organizację zarządu
państwa- przeprowadził podział na urzędy centralne i lokalne
-św. Konsystorz- najważniejszy organ centralny- charakter najwyższej rady cesarskiej i najwyższego
sądu. W jego skład wchodzili najwyżsi urzędnicy kierujący resortami zarządu państwa
-Komesi: comes stabuli (Koniuszy) i comes provincjarum (zarządca prowincji)- z nim była związana
szeroko rozbudowana kancelaria
3.Zarząd lokalny- za pryncypatu państwo dzieliło się na prowincje 9podrządem legatów, prezesów,
prefektów lub rektorów). Prowincje dzieliły się na okręgi- civitas. Następnie pomnożono liczbę prowincji
do około 100, którymi trudno było zarządzać centralnie w tak rozległym państwie. Dioklecjan wprowadził
podział państwa na diecezje z wikariuszami na czele (było ich 12), z których każda obejmowała po kilka
prowincji. W ten sposób powstał ustrój trójstopniowy. Konstantyn wprowadził dodatkowo 4 prefektury
jako organ nadrzędny nad diecezjami. Powstał system 4-stopniowy- prefektura- diecezja- prowincja –
okręg. Na czele prowincji stali urzędniczy- najczęściej prezesi lub sędziowie (iudex)- rezydowali oni w
stolicy zwanej metropolią 9civitas metropolis). Byli mianowani i odwoływani przez cesarza.
Okręg (civitas)- jednostka podstawowa zarządu lokalnego; miasto wraz z otaczającym go terytorium,
obejmującym inne miasta wsie i latyfundia
4.Sądownictwo- hierarchia sądowa za cesarstwa pokrywała się z hierarchicznym układem zarządu
lokalnego. Brak rozdziału między sądownictwem cywilnym i karnym. Kary były bardzo surowe i
wymierzane nierówno, zależnie od położenia społecznego podsądnego.
5.Skarbowość
IIIw- objawy kryzysu , upadek miast i handlu
301- Dioklecjan ogłasza cennik maksymalny określający najwyższe ceny wszelkich towarów i usług-
cennik nie osiągną celu i szybko został odwołany
Państwo rzymskie zorganizowało bardzo rozwinięty i stojący na wysokim poziomie techniki finansowej
system podatkowy- jednak był wadliwy gdyż:
*kwoty nie były dostosowane do możliwości płatniczych ludności
*repartycja podatku dokonywana była niesprawiedliwie
*ucisk fiskalny był jedną z głównych przyczyn rozpadu imperium zachodniorzymskiego
6.Wojskowość- republika rzymska stworzyła znakomitą armię lądową i marynarską, które zapewniały
Rzymowi panowanie nad światem. Za pryncypatu pojawił się kryzys systemu wojskowego, który pogłębił
się za dominatu
Iw.p.n.e.- armia przekształca się w zawodowych żołnierzy opłacanych żołdem i pełniących służbę w
ciągu 20 lat. Posiadanie poparcia ze strony armii lub jego brak zaczęło decydować o objęciu władzy lub
jej utracie
IVw.- limes (granice) zaczęły zawodzić wobec wzrastającej presji z zewnątrz- były często
przekraczane dlatego nalezało wzmocnić oddziały wojskowe wewnątrz kraju. Nowy system rekrutujący
oparto na dwóch środkach:
1)przymusowa służba kolonów
2)służba wojsk barbarzyńskich
Służba wojskowa wykonywana przez elementy etniczne obce, nie związane z tradycja rzymską nie mogła
uratować imperium przed kolejnymi najazdami. Aby zaradzić grożącemu niebezpieczeństwu:

*rozdział między władzą cywilną i wojskową
*magisri militae (dowódcy wojskowi) stanęli na czele armii a podlegali im dux (wodzowie)- powstanie
hierarchii wojskowej
7.Chrześcijaństwo- 3 etapy w położeniu prawnym chrześcijaństwa:
a)do wydania edyktu mediolańskiego przez cesarza Konstantyna w 313r- nietolerancja- cesarz
najwyższym Kapłanem i Bogiem. Liczne prześladowania do IVw.
b)edykt mediolański 313r- ogólna tolerancja i równouprawnienie wszystkich wyznań. Początek
zakazów praktykowania pogańskiego kultu

6

c)392- edykt cesarza Teodozjusza- pełna nietolerancja w stosunku do pogan
416- poganie odsunięci od urzędów
435- kult pogański zagrodzony karą śmierci
313- Kościół uzyskuje osobowość prawną. Stał się potęgą moralną i polityczną
375-398- cesarz Gracjan- zrzucił tytuł pontifex maximus
Vw. –cesarze przyjmują tytuł biskupów (pontifx). hierarchia kościelna była uważana za 3 obok
wojskowej i administracyjnej
Państwo zapewniło Kościołowi wysoką pozycję, stworzyło mu podstawy materialnej egzystencji, pomagało
w zwalczaniu pogaństwa i herezji
494-list papieża Galezego- sformułowanie o odrębności i wyższości władzy duchownej nad świecką. Z
upadkiem cesarstwa zachodniego Kościół uzyskał wolność
8. Początki organizacji Kościelnej- wzorowanej na organizacji państwa rzymskiego, w szczególności
podziale terytorialnym
Vw.- zwierzchnikiem Kościoła papież- biskup rzymski. Podlegali mu biskupi rezydujący w stolicach
okręgów (civitas). w stolicy biskupiej były katedry. Katedrom podlegały kapituły, złożone z kapłanów
zwanych kanonikami, które pomagały biskupowi w zarządzie jego okręgu, zwanego z czasem diecezją.
Nieco później powstała sieć kapłanów parafialnych, zarządzanych przez proboszczów i podległych
biskupom.
Iw- rozwinięcie form zjazdów kościelnych
Sobory- gromadziły biskupów całego Kościoła i decydowały o najważniejszych sprawach dogmatycznych
i innych.
Synody metropolitalne i diecezjalne gromadziły kler z terenu metropolii bądź diecezji
Klasztory- zaczęły się organizować dopiero od wystąpienia ś. Benedykta (od VIw. Monte Casino)

VI.ŹRÓDŁA PRAWA RZYMSKIEGO

-fontes iuris cognoscendi- źródła poznania treści prawa (opis źródeł historycznych- tych które dają
możność poznania prawa stosowanego w danym kraju i w danym czasie): ustawy, spisy prawa,
dokumenty praktyki prawnej, akta i wyroki sądowe itp.
-źródła prawa w sensie formalnym- badanie tego w jaki sposób powstało prawo (fontes iuris oriundi)
Rzymianie stworzyli pierwszy na świecie wyczerpujący, kompletny system prawny, w dziedzinie prawa
prywatnego osiągnęli największy kunszt. Początkowo było ściśle związane z religią. Normy prawa
mieszały się z normami religijnymi a do kapłanów należała interpretacja prawa.
Vw.p.n.e.- Ustawa XII tablic- zeświecczenie, laizacja prawa- normy prawne traktowane jako normy
świeckie, odrębne od norm religijnych, nadanie prawu charakteru racjonalnego. Rozwój prawa szedł w
kierunku upraszczania czynności prawnych, ku przywiązaniu większej wagi do treści norm prawnych niż
do zewnętrznej czynności prawnej. Duże znaczenie zwyczaju prawnego i prawa zwyczajowego, oraz
wysunięcie prawa stanowionego, jako głównego źródła powstania prawa. Początkowo prawu podlegali
tylko obywatele rzymscy. w miarę terytorialnego rozszerzenia się państwa i przyznania obywatelstwa
rzymskiego dalszym okręgom mieszkańców uważanych dotąd za cudzoziemców, rozszerzał się również
zakres osobowy stosowania prawa cywilnego. nastepnie nadano mu charakter powszechny. powstało
nowe prawo (ius gentium)- prawo ludów- system dostosowany do obrotu z cudzoziemcami. było to
częścią prawa rzymskiego prywatnego, która w zasadniczych pojęciach zgadzała się z prawnymi obcych
ludów. Stało się wyrazem tendencji rozwojowych prawa rzymskiego ku powszechności i stało się prawem
obowiązującym w całym światowym imperium rzymskim
212r- edykt Karakali- rozciągnięcie obywatelstwa na wszystkich mieszkańców imperium- zlanie się ius
gentium z ius civile
-W miarę rozrostu rzymskiej civitas, społeczeństwo rozwijające szerszą działalność gospodarczą i mające
różnorodne potrzeby wymagało przepisów prawnych liczniejszych i szczegółowych. Powstało ius
honorarium prawo pretorskie)
Źródła powstania prawa:
*w okresie monarchii- głównym źródłem prawa było prawo zwyczajowe obok pewnej działalności
ustawodawczej królewskiej
*republika- ustawodawstwo Zgromadzenia Ludowego, w dwóch ostatnich wiekach republiki prawo
zwyczajowe straciło na znaczeniu
*pryncypat- ustawodawstwo w rękach Senatu i cesarza- zahamowanie prawa pretorskiego. Powołanie
oficjalnej wykładni prawa
*dominat- ustawodawstwo w rękach cesarza. Ustawie przyznano charakter głównego źródła tworzenia
prawa
Ustawę (lex)wydawały za republiki Zgromadzenia Ludowe, na wniosek urzędnika, który był jej autorem.
Zgromadzenia wydawały z reguły ustawy szczegółowe. za pryncypatu ustawy były wydawane przez senat
i nosiły nazwę senatus consulta
IIw.- władza ustawodawcza w rękach cesarzy
1.Działalnośc prawotwórcza pretorów
307p.n.e.- utworzenie urzędu pretora- władza sądownicza
242p.n.e.- powołanie pretora dla cudzoziemców

7

Pretorzy przez prawo wydawania edyktów i dekretów mieli prawo wprowadzać, uzupełniać i poprawiać
ius civile. w praktyce pretor opierał brzmienie swego edyktu na tekście edyktu poprzednika- tak tworzyło
się ius honorarium
137- na zlecenie cesarza Hadriana wybitny prawnik rzymski Salvius Iulianys zebrał wszystkie
edykty pretorskie jako Edictum Salvianum
2.Działąność prawotwórcza prawników rzymskich- z chwilą powołania ich do oficjalnej wykładni
prawa. Nadali prawu charakter logicznego systemu i stworzyli nauki prawne oparte na tym systemie
I-IIIw.n.e.- działalność prawników takich jak: Gaius, Labeo, Papinianus, Paulus, Ulpianus.
Za pryncypatu niektórzy prawnicy uzyskali ius respondendi (prawo udzielania odpowiedzi)ex
auctoritate principis (pod autorytetem cesarskim). Opinie przez nich wydawane wiązały sędziego
3.Konstytucje cesarskie i kodyfikacje:
IVw.- prace kodyfikacyjne w celu ujednolicenia i uporządkowania prawa. opracowywanie zbiorów
konstytucji cesarskich oraz pism prawników rzymskich. powstanie Kodeksu Hermogeniańskiego i
Gregoriańskiego
439- wejście w życie Kodeksu Teodozjańskiego- zbioru oficjalnego 300konstytucji cesarskich od czasu
cesarza Konstantyna- podstawa znajomości prawa rzymskiego
VIw.- Justynian powołuje komisję pod przewodnictwem ministra jego dworu Tryboniana. Efekty:
*Kodeks (ogłoszony w 529r, wycofany i zastąpiony nowym w 534r.)-zbiór konstytucji będących w mocy.
Obejmuje 12 ksiąg
*Digesta albo Pandecta (ogłoszone w 533r)- zawierające wyłącznie wyciągi z pism prawników zestawione
w układzie rzeczowym. Obejmuje 50 ksiąg
*Instytucje (ogłoszone w 533r)- podręcznik prawa rzymskiego opartego na układzie dzieła Gaiusa
„Instytucje”
*Nowela- zbiory konstytucji wydanych przez Justyniana od czasów wprowadzenia Kodeksu
Corpus Iuris Civilis- kodyfikacja jaustyniańska- oparł się na niej rozwój nauki prawa rzymskiego i
kształtowała się europejska kultura prawna

VII.LUDY GERMAŃSKIE

1.Okres plemienny- przekazy Cezara (Iw.p.n.e.) i Tacyta (Iw.n.e.)- prymitywna gospodarka rolna, brak
zwartego osadnictwa. większość wolnej ludność dzieli się na biedniejszych i możniejsi (główszcyzna,
wergeld- kara należna za zabicie możniejszego). Niewolnicy (nieliczni)rekrutujący się z jeńców wojennych
Niewolnictwo patriarchalne- osiedlanie niewolnika na roli na warunkach podobnych do kolonatu
rzymskiego
Ludność półwolna (liti) rekrutowała się z ludności odbitego plemienia
-Ród- podstawowa jednostka organizacji społecznej składającej się z kilku rodzin pochodzących od
wspólnego przodka. Funkcje:

*religijna- kult wspólnych przodków
*gospodarcza- ród osiedlał się wspólnie na ziemi, która stanowiła początkowo jego wspólną rodową
własność
*ochrona jednostki i występowanie w jej obronie- ród sam dochodził krzywd na rodzie krzywdziciela
(zemsta rodowa, zastąpiona z czasem systemem kompozycyjnym- możliwość wykupienia się sprawcy
przed zemstą rodu opłatami – główszczyzną)
-Plemie- większa liczba rodów opierająca się na świadomości wspólnego przodka. Państwa plemienne nie
miały charakteru terytorialnego- opierały się na związku osób. Plemiona mogły dzielić się na pewną
liczbę tzw. pagi.
Wiec- zgromadzenie wszystkich ludzi wolnych, zdolnych do noszenia broni. Wiec decydował o:
a)wypowiedzeniu wojny lub zawarciu pokoju
b)sądził w najważniejszych sprawach

c)wybierał króla, a w plemionach nie mających króla wybierał na czas wojny wodza, oraz wybierał
naczelników pagi
-Drużyny- (trustis)- wojownicy utrzymywani i uzbrajani przez wodza
naczelnicy ziem- sprawowali sądownictwo- byli wybierani przez wiec
2.Państwa szczepowe (III i IVw- pojawienie się państw szczepowych0- powstałe [przez połączenie się
kilku plemion
Vw- nasilenie wędrówek ludów. Przesuwanie siedzib ku zachodowi i południu. osiedlanie się na terenie
cesarstwa rzymskiego w warunkach pokojowych lub wojennych
Rzymski wojskowy system kwaterunkowy- ludność musiała ustępować żołnierzom 1/3 domostw i
1/3gruntów z inwentarzem
476- upadek rzymskiej organizacji państwowej- na terenie zachodniego cesarstwa ostaje się i rozwija
sieć szczepowych państewek germańskich, które zagarnęły resztki dziedzictwa rzymskiego
3.Główne państwa szczepowe:
*Państwo Wizygotów
Vw.- osiedlenie się Wizygotów jako sprzymierzeńców na terenie zachodnio-południowej Francji
(Akwitania) i założyli tu pierwsze państwo tuluzańskie (stolica w Tuluzie)
419r- rozszerzenie granic państwa tutuzańskiego na wschód ż po Rodan, i w głąb Hiszpanii

8

711- koniec państwa Wizygockiego- podbój przez arabów
*Państwo Wandalów (IVw.- teren Węgier)
435-wyparci przez Wizygotów z Hiszpanii założyli nowe państwo sprzymierzone z Rzymem w północno-
zachodniej Afryce
534- Armia bizantyjska podbija Wandalów (koniec istnienia ich państwa0
*państwo Burgundów
IIw- Burgundowie opuszczają wyspę Bornholm i osiedlają się przelotnie nad Odrą
Vw.- założenie królestwa wormandzkiego nad renem jako sprzymierzeńcy Rzymu
443- wyparci znad Renu osiedlają się w alpejskiej Sabandii, nastepnie rozprzestrzenili się na teren
południowo wschodniej Francji ze stolicą w Lyonie
534- państwo burgundzkie wcielone do państwa franków
*państwo Franków

358- osiedlenie się Franków jako sprzymierzeńców Rzymu na terenie dzisiejszej Belgii
486- Klodwig- król franków zajmuje terytorium Francji aż po Loarę
507r.- Franiowie podbijają Wizygotów
534r- podbicie państwa burgundzkiego
V i VIw- podbicie germańskich szczepów Alamanów, Bawarów i Turyngów
774- przyłączenie do Franków państwa Longobardów
*państwo Ostrogrotów
493- Teodoryk zakłada je na terenie północnych Włoch ze stolicą w Rawennie
554- zlikwidowane przez armię bizantyjską
*państwo Longobardów- na terenie północnych Włoch
VIIIw- podbici przez franków ustąpili część terytorium, które stało się zalążkiem państwa Kościelnego
774- terytorium państwa longobardzkiego przyłączone do państwa franków
*państwo anglosaskie- osiedlone w Brytanii ludy Anglów i Sasów wyparły w Vw. miejscową ludność
celtycką i stworzyły organizację państwową
*ludy skandynawskie
-jedna z grup założyła w IXw. we Francji północnej Księstwo Normandii, pozostające w zależności lennej
od królów frankońskich
XIw.- Normandowie podbijają państwo anglosaskie i organizują państwo na Sycylii
-Wikingowie- zachód Europy
- Waregowie- wschód europy- w VIII i IX w. dotarli na teren Rosji i rzekami dopłynęli do bizantyjskich
wybrzeży Morza Czarnego

VIII. LUDY SŁOWIAŃSKIE

ostatnie 500-lecie p.n.e.- ludy słowiańskie zajmowały już znaczne obszary na terenie Europy
wschodniej i środkowej (między Odrą i Dnieprem)Liczne procesy migracyjne- ludy słowiańskie
przekroczyły na południu linię Karpat i Dunaju, a na zachodzie linię Odry. wyłoniły się 3 słowiańskie
grupy etniczne- wschodnia, zachodnia i południowa. W gospodarce słowiańskiej pierwszeństwo miało
rolnictwo i dominował osiadły tryb życia. Nastąpił rozkład ustroju wspólnoty pierwotnej. Następuje
rozwarstwienie:

*najbogatsi członkowie wspólnoty
*zubożali (niejednokrotnie zadłużeni u bogatych i niekiedy schodzili do rzędu niewolnych)
*niewolnicy- jeńcy wojenni
1.Ród- podstawowa jednostka organizacji społecznej
2.demokratyczna organizacja plemienna- oparta na wiecu , z książętami plemiennymi powoływanymi
przede wszystkim do sprawowania dowództwa wojskowego (demokracja wojenna)
3.V/VIw- powstanie państw szczepowych
4.koniec pierwszego 1000-lecia n.e.- powstanie szeregu państw o dość zaawansowanym poziomie
rozwoju (np. serbskie, bułgarskie, chorwackie, polskie)

Różnice między państwem rzymskim a panstwami szczepowymi:

*P.Rz.- oparte na systemie niewolnictwa, P.Sz- nie miały tego charakteru
*P.Rz- państwo terytorialne, P.Sz- patrymonialne
*funkcje P. Rz- ograniczały całe życie obywateli dlatego miały wysoko rozbudowany aparat państwowy;
P.Sz,- ograniczone do zapewnienia bezpieczeństwa na zewnątrz (wojsko) i pokoju wewnętrznego
(sądownictwo)
*odmienna koncepcja władzy monarszej- P.Rz- cesarz miał pełnię władzy; P.Sz- początkowo charakter
demokratyczny

IX. WPŁYW PAŃSTWA RZYMSKIEGO NA ROZWÓJ PRAWA W ŚREDNIOWIECZU.

Teorie:
a)romanistyczna: decydujący wpływ na powstanie i rozwój średniowiecznej kultury
zachodnioeuropejskiej wywarły tradycje starożytnego państwa rzymskiego
b)germanistyczna: wędrówki ludności spowodowały kompletne zniszczenie kultury rzymskiej i ludy
germańskie przystąpiły do budowy średniowiecznej kultury europejskiej całkiem od nowa.

9

Upadek świata starożytnego i kształtowanie się nowego porządku było wywołane istotnymi
przeobrażeniami społeczno- gospodarczymi. Wpływ tradycji rzymskiej czy germańskiej na późniejsze
znaczenie państwa miały znaczenie drugorzędne.

PAŃSTWO W EPOCE FEUDALIZMU

I. PAŃSTWO FRANKOŃSKIE- wchłaniało kolejno inne państwa szczepowe, objęło znaczny obszar

Europy Zachodniej

476- Frankowie w bitwie pod Soisson pokonali wodza rzymskiego Syagriusa i opanowali Francję
aż po Loarę
496- Klodwik przyjął wraz z 3000 wojownikami katolicyzm- spotkał się z szerokim poparciem ze
strony czynników kościelnych
507- Frankowie zajęli Akwitanię i wyparli Wizygotów za Pireneje
534- likwidacja i zagarniecie państwa burgundzkiego
774-wcielenie do państwa frankońskiego terenu dawnego państwa Longobardów
VIIIw- Karol Wielki podbija szczep Sasów rozszerzył zasięg swego państwa na północne i wschodnie
Niemcy- szczytowy rozwój terytorialny
800- Karol Wielki przyjmuje koronę cesarza rzymskiego z rąk papieża
do 751- panowanie dynastii Merowingów (m. in. Klodwik)
VIw- podział państwa między członków dynastii na 3 części: Neustrię, Burgundię i Austrazję
687- majordom austrazyjski Pepin z Heristalu przywrócił jedność państwa- stanął przed zagrożeniem
Arabów
732- bitwa pod Poitiers- Karol Martel (syn Pepina) odparł Arabów
751- Pepin Mały (syn Karola Martela) uzyskał koronę królewską- założyciel nowej dynastii Pepinidów
(Karolingów)
768-814- panowanie Karola Wielkiego- szczyt potęgi państwa Frankońskiego
IXw- początek rozpadu jedności państwa
843- traktat w Verdun- definitywny koniec jedności państwa. Podział na 3 częsci między Karola
Wielkiego:
*Karol Łysy otrzymał „Francję zachodnią” (po Mozę, Saonę i Rodan)

*Lotariusz „Francję średnią” (po Ren i Alpy) i północne Włochy
*Ludwik Niemiec- „Francję Wschodnią” (między Renem i Łebą)
do 987- Karolingowie panują we Francji zachodniej
do 911- Karolingowie panują we Francji wschodniej
IXw- początek własnych narodowych dziejów Francji i Niemiec
1.Gospodarka- brak równowagi między gospodarką rolną a przemysłową (miedzy wsią a miastem
*miasta- ośrodki zarządu kraju lub rezydencje biskupie- przestały istnieć jako ośrodki życia
gospodarczego
VII i VIIIw- zahamowanie wymiany handlowej przez Arabów miedzy Wschodem a Zachodem. Początek
tendencji odśrodkowych grożących rozbiciem państwa
2.Rozwój wielkiej własności ziemskiej:
a)król- największy właściciel ziemski- dawne domeny cesarskie i fiskalne, majątki władców podbitych
ludów, właściciel ziem pustych oraz majątków skonfiskowanych
b)własność kościelna- nadania monarchy i wielkich właścicieli oraz uboższej ludności, oraz narzucona
przez Pepina Małego dziesięcina
c)majątek świeckich możnowładców- powiększały się przez nadania królewskie, bezprawne zabory
oraz pochłanianie istniejącej jeszcze drobnej własności
3.Organizacja wielkiej własności (system dominalny)- każda włość dzieliła się na grunty użytkowane
przez chłopów
Mansi indominicati- grunty bezpośrednio użytkowane przez pana- zgrupowane wokół rezydencji pana
lub jego urzędnika (włodarza)zarządzającego włością, uprawiane były przez niewolników
Grunty użytkowe poprzez chłopów tworzyły drobne gospodarstwa- stopniowo likwidowano drobną
własność
4.Immunited- przywilej nadawany na rzecz wielkiego właściciela, w którym król wzbraniał swym
urzędnikom wkraczania- w zakresie określonym w przywileju- na dobra immunizowane dla pobierania
podatków lub wykonywania sądownictwa. Początkowo immunitety oddawały panom sądownictwo jedynie
w sprawach drobniejszych (causa miniores) i to tylko w stosunku do ludności niewolnej i półwolnej. Z
czasem wydawane były w stosunku do całej ludności i to również w sprawach ważnych (causae maiores).
nakładało to na panów konieczność organizowania własnego sądownictwa, które powierzano wójtom
(advocati). Na immunitecie zyskiwał tylko pan.
Własność ziemska zaczęła przybierać charakrer władztwa gruntowego poprzez zależność ludności
od wielkich właścicieli protegujące się w miarę wzrostu ich uprawnień publicznoprawnych. Były to
zjawiska typowe dla feudalizmu
5.Stosunki społeczne- rozwój wielkiej własności wywarł decydujący wpływ na rozwarstwienie społeczne
w państwie frankońskim:

10

*wolni- wszyscy ludzie byli w społeczeństwie pierwotnym wolni. W VIw wystepowały już kategorie
uprzywilejowane, które były chronione główszczyzną. Wyłoniła się grupa frankońskiej arystokracji, która
zlała się z arystokracja pochodzenia rzymskiego
Proceres, optimates- osoby żyjące w otoczeniu króla, hrabiowie, biskupi itp. W dobie karolińskiej
stanowili seniorów- dali początek późniejszej szlachcie
*półwolni i niewolni- różnica miedzy nimi ulęgała zatarciu. Liczba niewolników malała, gdyż stawali się
poddanymi w zamian za rentę feudalną
6.Wasalstwo i beneficium
Obok poddaństwa (typowego dla feudalizmu) wykształcił się ustrój lenny (dotyczy wzajemnych powiązań
pomiędzy feudałami oraz ich stosunku do monarchy), poszczególni feudałowie mieli określone miejsce w
hierarchii feudalnej jako wasale dzierżący od króla albo od innych seniorów ziemię w zamian za służbę
wojskową albo jako seniorzy w stosunku do własnych wasali. Ustrój lenny wywodzi się z dwóch
pierwotnie odrębnych instytucji rozwiniętych w państwie frankońskim mianowicie z wasalstwa i
bebeficium:
*stosunek wasalny był stosunkiem osobistym, Wolni oddawali się pod opiekę króla lub innych
możnych (seniorów) i zobowiązywali się wobec nich przysięgą do wiernej służby dożywotniej jako wasale.
Akt ten nosił nazwę komendacji. Pierwotnie zakres obowiązków jakie przyjmowali wasale w zamian za
opiekę seniorów nie był ściśle określony. Z czasem głównym obowiązkiem wasali stała się konna służba
rycerska na zawołanie seniora
847- królewski kapitularz z Mersen- nakazywał wszystkim wolnym wybrać sobie seniora, a wszystkich
seniorów zobowiązał do stania się wasalami królewskimi. W razie śmierci wasala komendację składali
jego dziedzice (stosunek wasalny przekształcił się w stosunek dziedziczny)
*system beneficjalny- stosunek rzeczowy miedzy feudałami. Początkowo było to nadanie przez króla
ziemi w dziedziczną i pełną własność. Za Karolingów rozumiano nadawanie rzeczy jedynie dożywotnio w
użytkowanie (własność [pozostawała przy nadawcy). Początkowo było dożywotnie. Było również darem i
nie nakładało na beneficjusza żadnych obowiązków. Stało się dziedziczne, gdyż utrwaliła się już dawniej
zasada przenoszenia komendacji wasalnych z ojca na syna

II. USTRÓJ PAŃSTWA

1. Charakter patrymonialny królestwa- dawna tradycja wojenna wyrażała się w działalności wieców i w
elekcyjności króla, którego zakres działania był bardzo ograniczony.
Lex Francorum- król Franków- tytulatura króla . który nie był królem Francji lecz ludu Franków. W
dobie Merowingów król miał obowiązki jedynie w stosunku do Franków, a inne ludy były tylko ludami
podbitymi. Po latach nastapiło zniesienie grup etnicznych. Za Karola Wielkiego władza królewska
rozciągała się na wszystkich poddanych
Państwo przybrało charakter monarchii patrymonialnej i utrzymało ten charakter do końca swego
istnienia.
2. Podział państwa- miedzy członków rodu królewskiego, a godność królewska stałą się dziedziczna
(zasadę dziedziczenia tronu wprowadził Klodwik). Całe królestwo po śmierci króla podlegało podziałowi
między jego potomków
VIIw- zjednoczenie państwa przez Karola Wielkiego
843- traktat w Verdun- koniec podziałów (poza działem Lotariusza)- monarchia przekształcona w
elekcję. elekcja tronu była wyrazem uzyskania wpływów w państwie przez możnowładztwo
3. Zakres władzy królewskiej- uzasadnienie koncepcji patrymonialnej- królowie dysponowali sprawami
państwowymi jak swoją własnością. Władza królewska ulęgała ograniczeniom , zależnie od układu sił
społecznych i autorytetu króla. Władza króla frankońskiego rozciągała się na następujące dziedziny:



sprawy wojny i pokoju, władza wojskowa służąca obronności kraju



czuwał nad pax regia (pokojem królewskim) broniącym wszystkich mieszkańców, jego naruszenie

było bardzo wysoko karane



zwierzchnictwo sądowe- sąd królewski był sądem właściwym dla wszystkich spraw, w konkurencji z

właściwością innych sądów w kraju (umożliwiło mu powołanie przed swój sąd wszystkich spraw, których
rozsądzeniem był zainteresowany)



władza wykonawcza- bannus- prawo do wydawania rozkazów (naruszenie bannus było wysoko

karane)



bliska współpraca państwa i Kościoła- władza świecka ingerowała w sprawy kościelne. Królowie

obsadzali biskupstwa i urzędy kościelne. zwoływali synody, ogłaszali uchwalone na nich przwa i
zapewniali wykonanie ich
4. Cesarstwo
800- Karol wielki przyjmuje koronę cesarska z rąk papieża. Cesarstwo było funkcją powierzoną mu
dla obrony chrześcijaństwa, zabezpieczenie pokoju i sprawiedliwości.
de gratia- królowie z Bożej łaski- tak tytułowali się królowie od czasów Karola- król jako reprezentant
Boga musi działać zgodnie z prawem Bożym. Karol Wielki i cesarz bizantyjski uznali istnienie dwóch
cesarstw- zachodniego i wschodniego

11

Teoria uniwersalistycznej władzy cesarskiej- szerzona za ostatnich Karolingów- w dziedzinie władzy
świeckiej władza zwierzania nad całym światem chrześcijańskim należy do cesarza
5. Organa centralne- wiec decydowało ważnych sprawach państwowych. Z czasem ich znaczenie zaczęło
malec. Ostatecznie ustalił się zwyczaj zwoływania ich co rok (miały one charakter przeglądów
wojskowych):
-Pole Marcowe- za Merowingów w marcu
-Pole Majowe- za Karolingów w maju
*Placita- mniej liczne kolegia- reprezentowana w nich była wyłącznie świecka i duchowna arystokracja.
Miały charakter doradczy. Z czasem ich znaczenie wzrastało
IXw- placita decydowały o sprawach państwowych. Były instytucja wyradzającą przewagę wpływów
możnowładców w państwie
*Palatium- dwór- obok straży przybocznej (drużyny) przebywały wybitne osobistości świeckie i
duchowne
Paladyni- urzędnicy łączący obsługę domową króla i wysokie funkcje administracyjne
*majordom- pierwszy urzędnik. Za Merowingów zagarnął wiele uprawnień królewskich i urząd ten stał
się dziedziczny i utrzymał sie aż do Pepina Małego
*seneszal- Karolingowie powierzali mu funkcje na dworze. dalsze urzędy: koniuszy, cześnik, palatyn i
inni
*Kanclerz- z reguły osoba duchowna, znająca sztukę pisania. Pierwszy sekretarz królewski, redaktor
wszystkich podpisanych przez króla pism i kapitularzy oraz ich ekspedycja
6. Zarząd lokalny:
a)hrabstwa- na czele stał urzędnik królewski hrabia (comes). Były to podstawowe okręgi zarządu
terytorialnego. Hrabia sprawował władzę administracyjną i wojskową. Hrabstwa dzieliły się na
wicehrabstwa z wicehrabiami na czele
b)margrabstwa (Marchie)- hrabstwa położone w sferach granicznych- zarządzający nimi margrabiowie
mieli poważniejsze niż inni uprawnienia- szczególnie wojskowe. Ich zakres władzy podobny był do
zakresu monarchy
c)wysąłnnicy królewscy (missi dominici)- cały kraj podzielono na pewna liczbę okręgów inspekcyjnych
w których wysłannicy królewscy wykonywali w regularnych odstępach czasu kontrolę
d)feudalizacja hrabstw- królowie frankońscy wynagradzali hrabiów beneficjami położonymi na terenie
hrabstwa, co prowadziło do dożywotniego powoływania hrabiów (zaczęli oni dążyć do przekazywania
hrabstw swoim potomkom co udało im się w 877r wymuszając od Karola Łysego stwierdzenia zasady
dziedziczenia urzędów i beneficjów)
7. Sądownictwo i proces



sądownictwo. Demokratyczny charakter sądów uległ w państwie frankońskim stopniowemu zatarciu .

Etapy:

-sądy sprawowało zgromadzenie ludowe, odbywające się na wzgórzu sądowym (Malberg) pod
przewodnictwem wybieranego urzędnika thunginusa
-za Merowingów thunginusa zastąpił hrabia. Przewodniczył zgromadzeniu i ogłaszał wyroki w otoczeniu
mężów (rachimburgów)- proponowali oni wyrok, który zgromadzenie mogło przyjąć lub odrzucić
-za Karolingów rachimburgów zastąpili ławnicy powoływani przez hrabiego na zgromadzeniu, jako jego
stali pomocnicy
-Karol Wielki- lud uczestniczył wyrokach sądowych głównych odbywanych pod przewodnictwem
hrabiego tylko 3 razy w roku
Sądownictwo królewskie- król mógł każdą sprawę ewokować przed swój sąd. Ponadto czuwał nad
sprawami inwestur kościelnych, wasali królewskich oraz nad takimi sprawami jak np. obraza majestatu,
złamanie królewskiego bannus



prawo karne- ściganie przestępstw nie należało pierwotnie do państwa lecz do poszkodowanego i jego

rodu w formie zemsty rodowej. Winny płacił kompozycję („główszczyznę)- karę pieniężną. Zaczęto tez
oddawać sprawy d sądu, który ustalał wysokość kary. Później wprowadzono także kary śmierci i kary
cielesne



proces- nie odróżniano spraw cywilnych od karnych. Miał charakter procesu skargowego

(akuzatoryjnego) postępowanie sądowe mogło być wdrożone tylko na podstawie skargi poszkodowanego



Postepowanie rugowe- miało na celu ściganie przestępstw szczególnie groźnych jak min. mężobójstwo,

podpalenie. Hrabia lub wysłannicy królewscy, przybywszy d jakiejś miejscowości wzywali grupę
mieszkańców jako rugowników, którzy pod przysięgą musieli zeznać, czy wiadomo im o jakichś
niewyjaśnionych przestępstwach. Nastepnie władza występowała w postępowaniu sądowym wobec osób
obwinionych przez rugowników. Jeżeli oskarżony się nie oczyścił z zarzutów [podlegał karze. Proces miał
charakter kontradyktoryjny, czyli sporny. Opierał się na zasadzie ustności i jawności. Był także
formalny(stosowanie form i formułek, których zaniedbanie mogło prowadzić stronę do przegrania
procesu). Postępowanie dowodowe nie poprzedzało zapadnięcia wyroku lecz było oddzielone od
właściwego przebiegu na rozprawie sądowej i następowało dopiero po wydaniu wyroku. Sąd mógł wydać
albo wyrok końcowy , bez postępowania dowodowego, w wypadku uznania przez pozwanego

12

postawionego mu zarzutu czy roszczenia za słuszne, albo też wydać wyrok końcowy i dowodowy w
przypadku zaprzeczenia przez pozwanego zarzutu czy roszczenia powoda. Treść wyroku proponował
jeden z uczestników sądu. Wniosek wyroku mógł zostać „naganiony’ przez jedną ze stron i każdego
uczestnika zgromadzenia sądowego. Nagana wyroku musiała zawierać zarzut świadomego złamania
prawa przez wnioskodawcę. O słuszności nagany decydował pojedynek między ganiącym wyrok a
wnioskodawcą. Wyrok sądowy rozstrzygał pierwotnie sprawę w sposób ostateczny. Instytucja apelacji
rozwinęła się dopiero w późniejszych wiekach wzorując się na procesie rzymskim



środki dowodowe- pierwsze miejsce zajmowała przysięga i sądy boże (ordalia). Świadkowie mieli małe

znaczenie. W czasach frankońskich moc dowodową zaczęły uzyskiwać dokumenty
Coniurantes- współprzysiężcy składali przysięgę co do jej wiarygodności.
Ordalia dzieliły sie na:
-dwustronne- pojedynej między stronami, a jego wynik decydował o tym, czy zarzut był słuszny czy nie
-jednostronne- sąd Boży- występował tylko obwiniony, którego poddawano określonej próbie
8. Wojskowość- opierała się na pospolitym ruszeniu wszystkich wolnych i system ten w zasadzie
utrzymywał się do czasów karolińskich
VIIw- rozwój lenna i ustroju lennego- dzierżawienie ziemi w zamian za obowiązek służby wojskowej
9. Skarbowość- królowie frankońscy zagarnęli majątki cesarskie i skarbowe rzymskie (główna podstawa
ich dochodów). Od Rzymu przejęli niektóre podatki pośrednie (np. cło) oraz świadczenia w naturze.
dodatkowo posiadali dochody z kar sądowych

III. ŹRÓDŁA PRAWA

1. Zasada osobowości prawa (na określonym terytorium stosuje się tylko jeden system prawny).
Wyznanie prawa (professio iuris) było równoznaczne z sądzeniem stosownie do tego prawa. W przypadku,
gdy strony wyznawały inne prawo to stosowano zasadę, że proces odbywa się wedle prawa pozwanego
Xw- źródła mówią o istnieniu i stosowaniu przez sądy różnorodnych praw osobowych
2. Źródła poznania prawa stosowane w państwie frankońskim:
*ustawodawstwo królewskie (kapitularze) 3 grupy:
-capitularia legibus addenda- kapitularze dodane do spisu prawa, stanowiły uzupełnienie do istniejącego
już spisów prawa
-capitularia missorum- kapitularze dla wysłanników królewskich- szczegółowe instrukcje dla
wysłanników królewskich
-capitularia per e scribenda- kapitularze właściwe- odnoszące się do terytorium całego państwa,
zawierały główne normy administracyjne i gospodarcze
*dokumenty praktyki- akty spisane dla poświadczenia dojścia do skutku jakiejś czynności prawnej
(zwane inaczej dyplomami). Odróżnia się dokumenty publiczne wykonane przez władzę państwową i
dokumenty prywatne
Kapitularze (kodeksy dyplomatyczne) sporządzone przez poszczególne klasztory
Formularze- zbiory wzorów do redagowania dokumentów
*spisy prawa rzymskiego (Leges Romanae barbarorum). Władcy germańscy respektując prawo
autochtonów zalecali ujmowanie na piśmie ich prawa. Zawierają one przepisy prawa rzymskiego:
-prawo rzymskie Burgundów- spisywany przez króla Burgundów, Gundobada, dla ludności rzymskiej
swego państwa w końcu Vw
-prawo rzymskie Wizygotów (Brewiarz Alaryka)- ogłoszony w 506r przez Alaryka II- streszczenie Kodeksu
Teodozjańskiego
-edykt Teodotyka- wydany w VIw dla ludności rzymskiej państwa Ostrogrotów
*spisy prawa germańskiego. Do zachowanych należą:
-lex Salica Francorum- Prawo Selickie- spis prawa zwyczajowego salickiego spisany w latach 507 i 511.
zachował się szereg rękopisów późniejszych,. które zawierają obok pierwotnego tekstu dodatkowe
wstawki, tak, że niełatwo jest odtworzyć pierwotny tekst oryginalny
-spisy prawa zwyczajowego Burgundów i Wizygotów

-prawo Longobardzkie- pierwszy spis z 643r był podstawą dalszego rozwoju prawa longobardzkiego
-lex Saxonum (prawo Sasów) oraz lex Frisionum (prawo szczepu fryzów) a także inne
IV. CHARAKTERYSTYKA PAŃSTWA FRANKOŃSKIEGO I JEGO ZNACZENIE DLA ROZWOJU
PAŃSTWA I PRAWA W EUROPIE ZACHODNIEJ- państwo w czasie swego istnienia przechodziło
stopniową ewolucję przejścia od państwa starożytnego do państwa epoki feudalizmu. państwo to stało
się pierwszym w Europie państwem feudalnym. Struktury feudalne uzyskały przewagę nad innymi, król
zachował jeszcze pewien autorytet i szerokie uprawniania, kwestionowane przez możnowładców
dążących do rozbicia jedności państwa. Charakter patrymonialny państwa oraz wykształcenie się w nim
podstaw ustroju lennego jako specyficznej dla krajów Europy zachodniej struktury, określającej stosunki
między królem a feudałami oraz wzajemne stosunki między feudałami
Znaczenie historyczne państwa frankońskiego- jako pierwsze w dziejach Europy państwo epoki
feudalizmu stworzyło podstawy rozwoju państw średniowiecznych, przede wszystkim tych, które
powstały na ego gruzach, Niektóre urządzenia państwa frankońskiego znalazły naśladownictwo również i
w dalszych państwach Europy (np. organizacja kurii królewskiej)

13

FRANCJA W OKRESIE ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO (X-XIIIW)

I. OBJĘCIE TRONU PRZEZ KAPETYNGÓW

IXw- rywalizacja między dynastią Robretynów a królewską dynastią Karlingów
987- Wygaśnięcie francuskiej gałęzi Karolingów. Hugon Kapet z rodu Robertynów na tronie- założyciel
dynastii Kapetyndów, która na tronie Francji utrzymała się do XICw.
XIVw- wygaśnięcie starszej linii Kapetyngów- pocxzatek panowania Walezjuszy
XVI- panowanie linii Burbonów
1830- panowanie linii książąt orleańskich

II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOŁECZNE

1.Rozwój gospodarczy
do XIw- zamknięta gospodarka w ramach wielkiej własności
od XIIw- znaczny wzrost gospodarczy spowodowany m.in. ruchami ludnościowymi wywołanymi
wojnami krzyżowymi (otwarcie wymiany z Bliskim Wschodem)
-rozwój miast włoskich wskutek handlu śródziemnomorskiego- Genewa, Piza, Wenecja- Francja na
szlaku wielkiej wymiany handlowej łączącej handel śródziemnomorski z handlem północnym.
Rozszerzanie się rynku wewnętrznego torowało drogę zjednoczeniu politycznemu Francji
2. Powstanie stanu szlacheckiego- szlachta wyłoniła się przeważnie z wasali , którzy w dobie
karolińskiej uzyskiwali beneficja w zamian za służbę wojskową. O przynależności do stanu szlacheckiego
decydowało urodzenie z ojca szlachcica (niekoniecznie posiadanie lenna) . początkowo można jeszcze
było zostać szlachcicem, przez pasowanie na rycerza albo po prostu przez nabycie lenna
1275- zasada ustalona przez króla- nabycie lenn przez nieszlachcica nie oznacza wejścia do
szlachty
XIIIw,- dostęp do stanu szlacheckiego stał się możliwy jedynie na podstawie specjalnego przywileju
monarchy (aktu nobilitacyjnego). szlachectwo stało się dziedziczne a szlachta zamkniętą grupą społeczną
mającą przywileje sądownicze, finansowe i szczególne położenie w prawie prywatnym. Odrębność
szlachta podkreślała przez przyjęcie własnego obyczaju i dziedzicznych herbów. Na czele znajdowali się
seniorzy oraz baronowie, poniżej panowie zamków (kasztelani)a ich wasalami byli rycerze na drobnych
lennach, dostatecznych do wykonywania zobowiązań rycerskich
3.Powstanie stanu duchownego- ze względu na celibat duchowieństwo nie tworzyło grupy zamkniętej.
Przywileje duchowieństwa:
-prawo do korzystania z beneficjów kościelnych (do uposażenia związanego z danym stanowiskiem
kościelnym)
-privilegium fori- osoby duchowne podlegały wyłącznie sądownictwu kościelnemu
-privilegium immunitatis- duchowieństwo było wolne od podatków

-duchowieństwo zwolnione ze służby wojskowej
4. Powstanie miast
XIw- skupiska prowadzące ożywioną działalność gospodarczą. Żywy ruch emancypacyjny miast , mający
na celu uniezależnienie się od władzy seniorów i powstanie samorządu, który by mógł lepiej zabezpieczyć
rozwój gospodarczy miasta (tzw. ruch komunalny). Ruch komunalny przybierał wielekroć charakter
rewolucyjnej walki przeciwko feudałom
XII/XIIIw- Francja pokryła się siecią miast mających własne prawa
Przez przywileje miasta otrzymały z reguły następujące uprawnienia:
-uzyskały osobowość prawną (prawo posiadania własnego majątku i zarządzania nim)
- mieszkańcy nabywali wolność osobistą (aby ja uzyskać należało mieszkać w mieście przez 1 rok i 1
dzień)
-władzę policyjną, sądową i wojskową w -zakresie określonym przez przywilej
Typy miast Francuskich:
a)miasta prewotalne- odznaczały się najmniejszym zakresem samorządu. Władzę w tych miastach
sprawował urzędnik, pan miasta, prewot. Przywileje zawierały gwarancje chroniące mieszkańców miasta
przed samowolą urzędników w dziedzinie administracji i sądownictwa. Sądownictwo sprawował prawo z
udziałem ławników spośród mieszczan. Występowały głównie we Francji północnej i w okolicach Paryża
b)miasta o ustroju komunalnym- posiadały rozległy samorząd. głównym organem było ogólne zebranie
obywateli, które miało władzę prawodawczą i zazwyczaj wybierało władze miejskie
c)miasta o ustroju konsularnym- duża swoboda. Powstawały głównie na południu Francji i wzorowały
się na ustroju miast włoskich, z którymi były związane stosunkami handlowymi
5.Glidie i cechy
Gildie (hanze)- organizacje kupieckie łączące kupców z większej ilości miast , wspólnie
zainteresowanych osiągnięciem jakiegoś wspólnego celu
Cech- zrzeszał osoby wykonujące ten sam zawód – mistrzów i czeladników oraz uczniów. Cech był
organizacja przymusowa i zamkniętą
Bractwa- organizowano je obok cechów. Miały silne zabarwienie religijne i zajmowały się opieką nad
sierotami, starcami, wdowami itp.

14

6. Powstanie stanu mieszczańskiego- stan dziedziczny, ale nie ściśle zamknięty, gdyż przynależność do
niego można było uzyskać przez mieszkanie w tym samym mieście przez 1 rok i 1 dzień albo przez
otrzymanie obywatelstwa od władz miejskich. 3 grupy ludności:
-bogaci kupcy i mistrzowie niektórych cechów- patrycjat miejski
-pospólstwo miejskie- reprezentowane przez cechy
-biedota miejska- o nieokreślonych źródłach utrzymania i sprawująca najbardziej podrzędne funkcje w
mieście
7. Ludność wiejska. Była to ludność poddańcza. Dzieliła się na :
-poddanych:
a)poddani osobiści- byli oni przywiązani do ziemi, której nie mogli opuścić i w przypadku zbiegostwa pan
miał prawo ścigać chłopa i żądać jego wydania; świadczyli specjalny podatek oraz byli obciążeni w
sposób dowolny świadczeniami na rzecz pana; nie mieli prawa występować w sądzie jako świadkowie;
musieli otrzymywać od panna zgodę na wstąpienie do duchowieństwa i w związek małżeński. Nie mogli
dysponować majątkiem na rzecz śmierci
b)poddani gruntowi- związani z panem stosunkiem zależności rzeczowej, wynikającej z posiadania gruntu
pańskiego
-chłopi czynszowi- świadczyli rentę feudalną w określonej wysokości. Nie byli ani przywiązani do ziemi
ani nie płacili opłat małżeńskich ani żadnych innych
1315- Ludwik X – uwolnił wszystkich poddanych w dobrach królewskich za specjalna opłatą i
wezwał panów do naśladowania swego przykładu

III.USTRÓJ PAŃSTWA

1.Struktura terytorialna monarchii. Francja przedstawiała się jako mozaika władztw senioralnych
półpaństw podgalających na podstawie umowy lennej nominalnemu zwierzchnikowi króla
Domena Królewska- teren należący bezpośrednio do króla, w którym wykonywał on władzę podobną do
tej jaką inni seniorowie sprawowali w swoich władztwach senioralnych
2.Podstawy władzy królewskiej. Dwa rodzaje uprawnień:
-na terenie swojej domeny- posiadał je i wykonywała jako książe Franków (dux Francorum)władzę
podobną do tej którą posiadali wielcy seniorzy w swoich władztwach
-jako król Francji (rex Francorum)- zwierzchnie uprawnienia na terenie całej Francji w stosunku do
władców, którzy uważali się za faktycznie suwerennych w swych seniorach
Podstawowe uprawnienia królów Francji:



król- najwyższy zwierzchnik lenny- stał na czele hierarchii lennej- podlegali mu wasale w jego

własnej domenie oraz wszyscy władcy senioralni



król- strażnik pokoju. Zwalczanie wojen prywatnych. Prawo prowadzenia wojen w okresie rozdrobnienia

feudalnego przysługiwało każdemu feudałowi. Wojny prywatne nieustannie toczyły się we wszystkich
okolicach i prowadziły do zdziczenia obyczajów i do stałego wyniszczania kraju
XIw- dwa sobory powszechne określiły środki łagodzące praktykę wojen prywatnych przez wprowadzenie
instytucji:



pokoju bożego (pax Dei)- chronił przed wojna osoby nie prowadzące wojny (duchownych,
oraczy, mnichów oraz drobne użyteczności publiczne jak kościoły, młyny itp.)



rozejm borzy (treuqa Dei)- zabraniał prowadzenia wojny w dni szczególnie uroczyste jak okres
adwentu , wielkiego postu, dni Wielkanocy itp. Później rozszerzono ten zakaz na niedziele,
nastepnie na soboty, czasem na piątki i czwartki

Violatores pacis- gwałciciele pokoju- poddawani ekskomunice kościelnej za naruszenie pokoju bożego i
rozejmu bożego



król- najwyższy sędzia- nominalnie król miał w tym zakresie wszelkie uprawnienia. Sąd królewski

był dla:
*spraw między wasalami oraz wasalami a królem- w ramach domeny oraz w ramach całego królestwa.
W miarę rozwoju domeny królewskiej wzrastał też autorytet króla, a jego sądownictwo uzyskało dostep
do sądzenia spraw z terenu władztw senioralnych. Do tego prowadziły przede wszystkim takie drogi
jak:



możliwość wkroczenia sądu królewskiego dla sądzenia spraw dla niego specjalnie
zastrzeżonych: obraza króla, fałszerstwo monety królewskich itp.



apelacja: w przypadku odmowy wymiaru sprawiedliwości przez właściwego sędziego; w
przypadku nagany wyroku- strona uważająca się za pokrzywdzoną mogła oskarżyć sędziego i
rażącą stronniczość i wyzwać go na pojedynek przed sąd seniora hierarchicznie wyższego. Wynik
pojedynku- a więc sąd boży decydował o tym, czy sędzia był, czy nie był winny niesprawiedliwości

Apelacja hierarchiczna- do sądów królewskich już w XIIIw wpływały coraz liczniej procesy wnoszone w
drodze apelacji, i to zarówno z terenów domeny jak i apelacje od wyroków wydawane we władztwach
senioralnych
3. Utrwalanie się dziedziczności tronu
987- elekcja Hugona Kapeta na króla- tron francuski staje się elekcyjny
Przyczyny, które wpłynęły na dziedziczenie tronu:

15

-zapoczątkowanie praktyki wyboru następcy za życia króla przez Hugona Kapeta
-system desygnacji utorował drogę do ustalenia zasady dziedziczności tronu, gdyż Kapetyngowie w
momencie zgonu pozostawiali z reguły następców w osobach dorosłych synów
-ustalenie zasady primogenitury
-elekcyjność tronu utrwaliła niepodzielność korony i wyobrażenie o władzy królewskiej jako władzy
publicznej a nie własności rodu
4.Organa centralne
I) Wielcy dygnitarze korony- ośrodkiem zarządu kraju był dwór królewski- grupa urzędników
nadwornych kierujących określonymi gałęziami zarządu państwa, a wywodzące się od dawnych
urzędników frankońskich. Pierwsze miejsce wśród nich zajmowali senszal (stał na czele wojska i miał
szerokie uprawnienia sądowe) i kanclerz (duchowny, stojący na czele kancelarii królewskiej, miał wpływ
na wszystkie sprawy państwowe wymagające pisemnego załatwienia). Nastepnie konstabl, cześnik i inni.
II) Kuria królewska- zwoływane liczniejsze Rady Narodowe (wszyscy wasale korony, których poparcia
król potrzebował). Kuria była potrzebna królowi w zarządzie państwa, którego agendy, zwłaszcza
sądownicze, powiększały się w miarę rozrostu domeny królewskiej
XIII\XIVw- z kurii wyłoniły się następujące organy: Ścisłą Rada Królewska, Parlament- jako organ
sądowniczy, Izba Obrachunkowa dla Spraw Skarbowych; Stany Generalne- jako zgromadzenie stanowe
5. Zarząd lokalny- w poszczególnych władztwach senioralnych rozwijał się autonomicznie i nieraz w ich
obrębie dokonywała się wcześnie niż w obrębie samej domeny królewskiej koncentracja władzy i
sprężysty zarząd lokalny
a)kasztelanowie, wicehrabowie (początkowo im powierzano zarząd domeny) i prewoci (urząd lokalny
wprowadzony na miejsce kasztelanów i wicehrabiów- powierzone im zostały przede wszystkim funkcje
skarbowe)
b)Baliwowie, baliwaty- inspektorzy do kontroli działalność prewotów. Początkowo byli urzędnikami
wędrownymi, wędrując zwykle we dwóch od jednego do drugiego okręgu prewotalnego. Baliwowie
odbywali uroczyste roki i zbierali zażalenia na prewotów.
Baliwaty- nowe jednostki zarządu lokalnego, składające się z kilku okręgów prewotalnych
Baliwowie i prewoci byli przedstawicielami króla i stosowali się do jego zarządzeń. Posiadali dość
szerokie uprawnienia w zakresie władzy sadowej, wojskowej i skarbowej:

-prewoci sprawowali sądownictwo pierwszej instancji w sprawach drobniejszych
-władza skarbowa baliwów i prewotów polegała na ściganiu wszelkich powinności należących się królowi
w jego domenie. były to wszelkie świadczenia składające się na rentę feudalną, dochody z lasów,
wszelkiego rodzaju cła , dochody z mennicy, z targów i jarmarków oraz tzw. tallagium- rodzaj pogłównego
świadczonego przez ludność poddańczą
- władza wojskowa prewotów i baliwów polegaął na gromadzeniu oddziałów dostarczanych przez wasali-
zgodnie z zasadami prawa lennego i warunkami określonymi w kontraktach lennych

IV. ŹRÓDŁA PRAWA

1.Podział Francji na kraje prawa zwyczajowego i kraje prawa pisanego
W każdym okręgu sądowym, w każdej seniorii powstawały odmienne prawa zwyczajowe- były bardzo
rozdrobnione i prowadziły do niepewności prawa (sąd musiał stwierdzić jaki zwyczaj prawny jest w
rzeczywistości na danym terenie stosowany
XIIIw- tendencje do spisywania prawa zwyczajowego oraz do ustalania jednolitego prawa w szerszych
ramach terytorialnych
XVw- ok 700 różnych praw zwyczajowych
2. Spisy prawa zwyczajowego (księgi prawa zwyczajowego)
1250- Wielka Księga Prawa Zwyczajowego Normandii- księga uznana za oficjalny spis zwyczajowego
prawa normandzkiego i z tego tytułu obowiązuje po dzień dzisiejszy na wyspach anglonormandzkich
1280- księga prawa zwyczajowego okręgowego Chermont Filipa de Beaumanoir- systematyczny
obraz średniowiecznego prawa zwyczajowego
3. Renesans nauki prawa rzymskiego
XIw- odrodzenie nauki prawa rzymskiego w związku z szerszym zapoznaniem się krajów Europy z
kodyfikacją justynisńską
Szkoła glostatorów- stworzona w Bolonii przez prawnika Irneriusza. Posługiwała się metodą
egzegetyczną. profesor czytał tekst prawa rzymskiego ze zbiorów justyniańskich. objaśniał poszczególne
wyrazy, nastepnie poszczególne ustepy i z kolei streszczał te objaśnienia w formie tzw. glosy, którą
wpisywał miedzy wierszami lub na marginesie ustepów
Szkoła postglosatorów w XIVw- komentatorzy. Twórca jej był Bartolus de Saxoferrato. Dążeniem
komentatorów było nie tylko odtworzenie prawa rzymskiego w jego autentycznej i pierwotnej formie ile
wynajdywanie w prawie rzymskim teorii, które by mogły odpowiadać potrzebom epoki
Wpływ nauki prawa rzymskiego na rozwój kultury prawnej Europy:
-nauka prawa rzymskiego stałą się jedna z dwóch (obok prawa kanonicznego) podstawą kształcenia
prawników na uniwersytetach
-nauka prawa rzymskiego wywarła poważny wpływ na kształtowanie się nowych pojęć o państwie, o

władzy państwowej i o zarządzie państwa

16

-rozwój nauki prawa rzymskiego wpłynął na kształtowanie się prawa cywilnego
Problem recepcji prawa rzymskiego- przyjęcie prawa rzymskiego jako ustawowo obowiązującego
oznaczałoby uznania przez króla zwierzchnictwa cesarskiego przez poddanie Francji ustawodawstwu
cesarskiemu. Dlatego też prawo rzymskie nie zostało recypowane na południu Francji jako obowiązujące
z woli ustawodawcy, lecz stosowano je jako jedno z praw zwyczajowych mających walor :spisanej racji”
4. Powstanie i rozwój prawa kanonicznego. Prawo kanoniczne i sądy kościelne wkraczały także w
dziedzinę stosunków między świeckimi. w szczególności sprawy dotyczące małżeństwa stały się domeną
prawa kanonicznego
Kanony- ustawy ustalane przez sobory i synody. Dekrety papieskie.
Dekrety Gracjana- XIIIw- systematyczne ujęcie całokształtu stosowanych przez Kościół przepisów z
próbą wysunięcia lub wyjaśnienia zachodzących między nimi sprzeczności. Stworzyły solidną podstawę
pod dalszy rozwój prawa kanonicznego, która rozwijała się odtąd podobnie jak prawo rzymskie- metodą
egzegetyczną
XIII i XIVw- powstanie następnych ksiąg które wraz z Dekretem Gracjana w XIVw określono nazwą
Corpus Iuris Canonici (po soborze trydenckim w 1582r został ogłoszony oficjalnie jako obowiązujący
zbiór prawa kanonicznego (codex Iuris Canonici)

V.CHARAKTERYSTYKA OKRESU

1. Okres rozdrobnienia feudalnego we Francji przypada na XI-XIIIw i mieści się w granicach od 987
(koronacja Hugona Kapeta) do 1302 (powołanie Stanów Generalnych)
2.Rozdrobnienie feudalne przechodziło swój okres szczytowy w XI i pierwszej połowie XIIw.
3.Od XIIIw zaczęły powstawać warunki do zjednoczenia państwa
4.Stopniowe powiększanie domeny królewskiej- wraz z którym wzrastał autorytet króla
5. Procesy integracyjne występowały w poszczególnych władztwach senioralnych. Dzięki temu korona
mogła włączyć je do domeny jako dzielnice wewnętrznie zjednoczone i dobrze zorganizowane

FRANCJA W OKRESIE MONARCII STANOWEJ (XIV-XVW)

1. Ramy terytorialne
1481- małżeństwo Karola VIII z dziedziczką Bretanii- połączenie księstwa Bretanii z koroną na przełomie
XV i XVI w
1349- w drodze kupna przypadło Francji księstwo Delfinatu
1360- Księstwo Burgundii wróciło do domeny królewskiej jako bezdziedziczne
1453- oddanie przez Anglię jej ostatnich większych posiadłości we Francji wskutek długoletnich wojen
francusko- angielskich
XVIw- penetracja na terytoria leżące między Mozą a renem, odtąd podległe cesarstwu
2. Główne wydarzebia historyczne
1302- Filip IV Piękny uwikłany w spór z papieżem Bonifacym VIII- odwołał się do opinii
uprzywilejowanych stanów, co dało początek działalności Stanów Generalnych. Powstanie we Francji
feudalnej monarchii stanowej
1328- wygaśnięcie dynastii Kapetyngów na Karolu IV- zaczątek długotrwałych wstrząsów. Filip VI
(następca) zakłada dynastię Walezjuszy. Sprawa sukcesji tronu stała się formalną przyczyną wybuchu
dawnego antagonizmu francusko-angielskiego.
1337-1453- wojna stuletnia- zakończona klęską Anglii (musieli zrezygnować z pretensji do tronu
angielskiego
XVw- powstanie księstwa Burgundii- kryzys Francji wywołany przez odśrodkowe tendencje arystokracji
feudalnej
1464- książe Burgundii sprzymierzył się z wielkimi feudałami francuskimi przeciw Ludwikowi XI i jego
polityce
1477- śmierć ostatniego księcia Burgundii Karola Śmiałego- Ludwik XI przyłączył księstwo Burgundii
do korony
1483- śmierci Ludwika XII
1484- ponowne zwołanie Stanów Generalnych

I. USTRÓJ PAŃSTWA

1. Zmiana charakteru władzy królewskiej
-władza królewska przestała się opierać na samych związkach lennych, domena królewska
straciła charakter majątku prywatnego, stała się dobrami publicznym, domeną korony
-władza królewska zaczęła docierać do całego społeczeństwa, król współdziałał z szerokimi kręgami
społeczeństwa, zorganizowanego w stany
2. legiści- wykształceni na uniwersytetach, na prawie rzymskim, zaczęli wprowadzać nowe
wydedukowane koncepcje państwa i władzy królewskiej
Stanowisko króla w monarchii:
*król najwyższym zwierzchnikiem lennym w królestwie i kontroluje wszystkie stosunki lenne pod
głowami swych bezpośrednich wasali

17

*król jest źródłem wszelkiej sprawiedliwości- zwierzchnictwo nad wszystkimi sądami w kraju-
wzmocnienie władzy królewskiej silnymi więzami zależności sądowej , wiążącą cała hierarchię lenną i
budującej w ten sposób podstawy władzy królewskiej
*król jest cesarzem w swoim królestwie- król francuski nie podlegał zwierzchnictwu uniwersalnego
cesarstwa i podobnie jak cesarz miał władzę suwerenną od nikogo niezależną, przyznanie królowi władzy
absolutnej
3. Następstwo tronu
-wykluczenie prawa kobiet- wyłączne dziedziczenie w linii męskiej
-teoria statutowa- dla uzasadnienia praw Karola VII do tronu (jego ojciec obłąkany Karol VI traktatem z
Troyes z 1420r wydał córkę za króla angielskiego Henryka V i zapewnił mu następstwo tronu z
wykluczeniem własnego syna Karola VII)- wedle niej traktat w Troyes był nieważny, bo król nie miał
prawa dysponować korona jak majątkiem prywatnym
-regencja- następca tronu (delfin) nawet małoletni stawał się królem przez sam fakt śmierci swego
poprzednika. Zasada : „Umarł król, niech żyje król”. Rządy opiekuńcze (regencję) przejmowała wówczas
królowa matka
4. Zasada niepodzielności domeny. Apanaże- określone części domeny. Od XV w. król nie mógł
dysponować domeną
5. Stany Generalne- reprezentacje społeczeństwa feudalnego podzielonego na stany. Skład ich nie miał
charakteru zjazdów feudalnych gdyż udział w nich brały także miasta. Uczestnikami zgromadzeń nie byli
poszczególni wasale, lecz głównie osoby reprezentujące interesy stanu, do którego należały.
Zgromadzenia te zdobywały uprawnienia, które im zapewniły udział we władzy państwowej i wpływ na
niektóre sprawy państwowe
1302- I zwołanie Stanów Generalnych przez Filipa Pięknego
1308- II zwołanie Stanów Generalnych przez Filipa Pięknego
Do uprawnień Stanów Generalnych należało:
-uchwalanie podatków, co często było równoznaczne z wyrażeniem zgody na prowadzenie wojny
-prawo przedstawienia zależności i postulatów dotyczących urządzeń państwowych
-prawo wyrażania zgody na alienację domeny i prawo wyboru króla w wypadku wygaśnięcia
dynastii
Skład i organizacja Stanów Generalnych. Mogły być zwoływane jedynie przez króla w miejscu i w
czasie przez niego wyznaczonym
XVw- wprowadzono system wyborczy. Baliwowie zwoływali szlachtę i duchowieństwo swoich okręgów na
specjalne zgromadzenia, które delegowały wybranych przez siebie deputowanych do Stanów
Generalnych, otrzymywali oni spisane dla siebie instrukcje , w których określone były ich przyszłe
działania i sposób ogłaszania. Instrukcje te miały charakter wiążący (głosować musieli zgodnie z
instrukcją, choćby to było sprzeczne z ich osobistym przekonaniem). Reprezentacja trzech stanów
tworzyła osobne trzy kolegia, które obradowały oddzielnie w poszczególnych stanach. Jednomyślność
wszystkich trzech stanów była niezbędna do podjęcia uchwały
6. Stany prowincjonalne (od XIVw)- zgromadzenia stanowe o podobnym charakterze do Stanów
Generalnych, lecz zwoływane jedynie w ramach określonych prowincji. Stany prowincjonalne utrzymały
się nawet do końca XVIII, ale w niektórych tylko prowincjach francuskich
7. Parlament (od XIIIw)- królewski sąd najwyższej instancji, właściwy dla wszystkich spraw zarówno
cywilnych jak i karnych oraz administracyjnych. dział przede wszystkim jako sąd apelacyjny od wyroków
niższych sądów królewskich. Od wyroków Parlamentu nie było apelacji, lecz mogły być one skasowane
przez Radę Królewską
XIVw- Parlament miał prawo rejestrowania ustaw królewskich
8.Wojskowość- system rycerskiej służy lennej został zastąpiony wojskami najemnymi- odziały
składające się z żołnierzy zawodowych pobierających żołd. W związku z tym musiano wprowadzić nowe
podatki
9.Skarbowość. Podatki wprowadzone przez Stany Generalne:
-Aide royale- podatek jednorazowy. Został uchwałą Stanów Generalnych z 1435r wprowadzony jako
podatek stały
-Taille- wprowadzony w 1439r jako podatek stały na utrzymanie wojska i wszedł w miejsce aide.
-gabelle- podatek od soli- związany z królewskim monopolem handlu solą. Sól musiała być oddawana do
magazynów królewskich i mogła być nabywana jedynie po cenach oznaczonych przez koronę
Izba obrachunkowa- wydzielona z kurii królewskiej. zajmowała się kontrolą niższych organów
skarbowych i sprawowała sądownictwo w sprawach skarbowych
Skarbnicy Francji- kontrola nad lokalnymi organizacjami skarbowymi
10. Zarząd lokalny- występowanie w zarządzie lokalnym, obok organów państwowych, organów
powoływanych przez stany. Kraj podzielony został na okręgi skarbowe, zwane elekcjami. każda elekcja
zajmowała obszar jednej diecezji kościelnej i podlegała 3 elektorom wybieranym z każdego z trzech
stanów przez Stany Generalne

II. ŹRÓDŁA PRAWA

18

1.Wzrost ustawodawstwa królewskiego- ustawy królewskie zdobywały uznanie na terenie całego
królestwa. Ordonanse królewskie przed ich podpisaniem musiały być zatwierdzone przez Parlament
2.Akcja spisywania praw zwyczajowych
XVw- myśl zredagowania oficjalnego zbioru prawa zwyczajowego
1454- ordonans wydany w Montil-les-Torus- nałozył na baliwów obowiązek dokonania spisów lokalnego
prawa- wspólnie z komisją złożoną z praktyków i przedstawicieli trzech stanów. Spuisy te musiały być z
kolei uzgodnione z komisją powoływaną przez Parlament
1497- uproszczone procedury zapewniają większe rezultaty praw kodyfikacyjnych

III. CHARAKTERYSTYKA OKRESU

1. Monarchia stanowa trwała od XIV do końca XVw (1302-1484)
2.Władza królewska ulegała znacznej konsolidacji jako władza publiczna
3.Głównym organem stanów było zgromadzenie stanowe, zwane Stanami Generalnymi oraz Stanami
Prowincjonalnymi
4.Państwo miało charakter monarchii stanowej. Istotnym rysem okresu było występowanie w ramach
zjednoczonej monarchii prawnie wyodrębnionych i zorganizowanych stanów uprzywilejowanych,
dążących do udziału we władzy państwowej
5.Dualizm władzy państwowej i stanowej wystąpił również na szczeblu lokalnym , w szcególności w
działąniu Stanów Prowincjonalnych i stanowej administracji finansowej

NIEMCY W OKRESIE MONARCHII WCZESNOFEUDALNEJ (X-POŁOWA XIIIW)

911-Książęta wybrali na króla Niemiec księcia szczepowego Franków, Konrada
919-936- książe saski Henryk I Ptasznik na tronie Niemiec- narzucił swój autorytet i zwierzchnictwo
książętom szczepowym
936-973- panowanie Ottona I Wielkiego- początek wschodniej ekspansji politycznej Niemiec na kraje
słowiańskie
962- Otton I koronowany w Rzymie na cesarza przez papieża
1180-zwycięstwo cesarza Fryderyka I z rodu Welfów-sukces władzy królewskiej i zmierzch potęgi księstw
szczepowych
Uniwersalizm cesarski panowanie nad całym światem chrześcijańskim- konflikt między tiarą a
koroną

I.STOSUNKI GOSPODARCZE

1.Rozwój gospodarczy- Niemcy- kraj rolniczy opierający się na wielkiej własności a w jej ramach na
drobnych gospodarstwach uprawianych przez feudalnie uzależnionych chłopów
XIIW- Ożywienie gospodarczej- pojawienie się szerszej gospodarki wymiennej, powstanie miast i
związany z tym rozwój handlu i przemysłu cechowego
2.Powstanie stanu szlacheckiego. Rycerstwo przekształciło się w stan dziedziczny- o przynależności do
stanu szlacheckiego decydowały narodziny z ojca rycerza
XIIw- zakaz wstępowania chłopów w stan rycerski
3.Książęta szczepowi terytorialni
a)od Xw. Na terytorium Niemiec, odrodziły się dawne księstwa szczepowe, nawiązujące do pierwotnego
germańskiego osadnictwa szczepowego. Należały do nich: księstwo saskie, alamańskie (szwabskie),
frankońskie, bawarskie oraz lotaryńskie. Na czele tych księstw stali książęta zwani hercogami (oni
wybierali króla niemieckiego i to z reguły z własnego grona)
1180-spór między dwiema dynastiami szczepowymi Hohenstaufów i Welfów -Henryk Lew skazany na
wygnanie. Likwidacja potęgi książąt szczepowych i reprezentowanych przez nich sił odśrodkowych
b)po upadku Henryka Lwa, ukształtowało się w Niemczech nowe pojęcie wyższej szlachty, którą tworzyli
odtąd książęta Rzeszy. Stan ten obejmował panów świeckich i duchownych, którzy dzierżyli lenno
bezpośrednio od króla i nie byli wasalami żadnego pana świeckiego
4.Ministeriałowie służebnicy-osoby rekrutujące się z ludności niewolnej, którym królowie i
możnowładcy powierzali funkcje w zarządzie seniorii. Pozostawali w ścisłej zależności od pana i dzięki
temu panowie mieli z nich większe korzyści niż z niezdyscyplinowanych wasali. Panowie wynagradzali
ich utrzymaniem na dworze, żołdem oraz nadawali ziemie w formie lenna, które określano jako lenno
służebne
Ministerialitet- kształtowanie się niższej szlachty z dołów społecznych
5.Ludność wiejska
Poddaństwo osobiste- pracowanie na dworze pana jako słudzy domowi, rzemieślnicy albo parobkowie
Poddaństwa gruntowe- poddany osiedlony na gospodarstwie był dziedzicznie przywiązany do
posiadanego gruntu i nie mógł go opuścić bez zgody pana
6.Rodzaje miast:
a)miasta cesarskie- dość liczne, zakładane przez królów niemieckich, którzy widzieli w nich siłę zdolną
do rozsadzenia potęgi książąt szczepowych. Czasem i miasta lokowane przez innych panów stawały się
później na mocy przywileju miastami cesarskimi. Miasta te podlegały bezpośrednio królowi. Wobec króla
zobowiązane były do ograniczonych świadczeń pieniężnych i wojskowych

19

b)miasta biskupie- dość rychło wyzwoliły się spod zwierzchnictwa biskupów i uzyskały prawa podobne
do miast cesarskich. Podporządkowane też zostały bezpośrednio królowi, z tym, że świadczenia ich na
rzecz Rzeszy były jeszcze niższe we właściwych miastach cesarskich. Od XIVw przyjęła się dla nich
nazwa wolnych miast Rzeszy
c)miasta krajowe- zakładane przez świeckich władców terytorialnych. Pozostawały one w większej lub
mniejszej zależności od swych panów. Niektóre z nich dochodziły do podobnie wysokiej pozycji jak
miasta Rzeszy, niektóre wysuwały się na czoło życia gospodarczego całej prowincji i przewyższały swoim
znaczeniem gospodarczym pobliskie miasta cesarskie
7.Społeczeństwo stanowe: szlachta, mieszczaństwo, chłopi. Odrębny stan stanowiło duchowieństwo.
Wyższa hierarchia duchowna, biskupi i opaci uzyskali w państwie stanowisko równorzędne z feudałami
świeckimi i razem z nimi tworzyli wspólną kategorię książąt Rzeszy

II.USTRÓJ PAŃSTWA

1.Królestwo niemieckie a cesarsktwo
962- Otton I koronowany przez papieża na cesarza. Przez kolejne 8 wieków godność króla niemieckiego
łączyła się z godnością cesarską. Królowie niemieccy koronowali się osobną niemiecką koroną królewską
w Akwizgranie (dawnej rezydencji Karola Wielkiego), osobno koronę cesarską w Rzymie. Między
cesarstwem i królestwem Niemiec istniał tylko rodzaj unii personalnej
-od koronacji Otona I uważano cesarstwo za cesarstwo rzymskie
XIIw- określano cesarstwo jako Święte Cesarstwo Rzymskie. Uczeni prawnicy głosili tezę, iż cesarstwo
średniowieczne stanowili kontynuację cesarstwa starożytnego- wzrost uniwersalistycznych aspiracji
cesarzy do podporządkowania sobie ludów i państw znajdujących się poza granicami Niemiec
XIIIw- opór władców chrześcijańskich w stosunku do aspiracji cesarzy niemieckich zmierzających do
podporządkowania sobie lub ograniczenia niezależności władców chrześcijańskich. „Król jest cesarzem w
swoim królestwie”- jest władcą od nikogo niezależnym i suwerennym i ma również suwerenną, równą
cesarskiej władzę wewnątrz swego królestwa
XIV i XVw- ostateczne wygaśnięcie uniwersalistycznych aspiracji cesarstwa
-do XIw- cesarze uważali się za zwierzchników Kościoła i pretendowali do prawa obsadzania tronu
papieskiego i do prawa składania papieży z urzędu. Od reform kluniackich (XI)- Kościół wyzwolił się
spod przewagi cesarskiej i uzyskał pewną samodzielność
XIIIw- groźny konflikt między papieżem Innocentym III a cesarzem Fryderykiem II, który skończył się
złożeniem cesarza z tronu i odsądzeniem od korony cesarskiej całej dynastii Hohensfaufów przez papieża
Innocentego IV w 1245r
XVw- cesarze niemieccy nazywani „cesarzami rzynskimi narodu niemieckiego”- wyrażało to rezygnację
królów niemieckich z dawnych uniwersalistycznych aspiracji, podkreślając to, że władza cesarska
ogranicza się już tylko do narodu niemieckiego
2.Władza królewska- przez długi czas utrzymywali silną władzę królewską- do końca XIIw zachowali w
Niemczech duży autorytet
Schyłek XIIw- oznacza początek właściwego załamania się władzy królewskiej
Król niemiecki był przedstawicielem państwa na zewnątrz, był naczelnym wodzem, najwyższym panem
lennym i najwyższym sędzią. Przez długi czas posiadał regalia (dobra koronne-prawo bicia monety,
pobierania ceł, nadawania praw targowych, regale górnicze itp.)- źródło poważniejszych dochodów
3.Upadek księstw szczepowych. Początki księstw terytorialnych
Xw- powstanie Królestwa Niemieckiego
XIIw- powstanie licznych księstw biskupich jako terytoriów bezpośrednio zawisłych od króla. W interesy
książąt szczepowych godziło zakładanie na obszarze całego państwa miast królewskich, bezpośrednio
zawisłych od cesarza. Akcja ta oznaczała równocześnie dalsze wyzbywania się przez królów posiadanych
jeszcze uprawnień, umniejszanie dóbr koronnych i dochodów z regaliów.
1180-likwidacja księstw szczepowych- monarchia odnosiła pełny sukces rozbijając główne siły
odśrodkowe, jakie reprezentowali książęta szczepowi. W rzeczywistości władza królewska stanęła wobec o
wiele liczniejszych, bezpośrednich wasali świeckich i duchownych, którzy przystąpili do walki o szersze
przywileje i większą niezależność
1220 i 1232- Fryderyk II udziela szerokich przywilejów- monarcha zrzekł się na rzecz książąt wielu
swych podstawowych uprawnień- zwłaszcza skarbowych
4.Następstwo tronu- monarchia do końca swojego istnienia (1806) była elekcyjna. Zasada: prawo do
tronu przysługuje synowi króla, elekcja dokonywała się tylko w obrębie rodu królewskiego. Jeśli król nie
pozostawił męskiego potomka dochodziło do rozdwojonych elekcji (2 królów) i do walk wewnętrznych, do
których mieszało się papiestwo zainteresowane, zwłaszcza w wypadku elekcji rozdwojonej, osobę króla
niemieckiego jako przyszłego cesarza. Wówczas koronacja papieska mogła decydować o zwycięstwie
jednego z kandydatów.
5.Przymus lenny- podlegali mu królowie niemieccy- musieli każde opróżnione lenno w ciągu 1roku dać
innemu wasalowi. Zasada ta sprzyjała rozdrobnieniu feudalnemu
6.Stosunek państwa do Kościoła. Biskupi i opaci posiadający olbrzymie dobra odgrywali w państwie
doniosłą rolę. Od koronacji Ottona I Kościół stał się narzędziem w ręku króla, który swobodnie obsadzał
urzędy biskupie oddanym sobie osobom.

20

XIw- tendencje w Kościele do przeprowadzania reformy
1122-konkordat wormacki- koniec długotrwałego sporu o inwestyturę. Konkordat rozwiązał sprawę w
sposób kompromisowy z korzyścią dla Kościoła:
a)prawo kościoła do obsadzania biskupstw przez wybory kanoniczne
b)konkordat oddzielił nadanie urzędu biskupiego od uposażenia biskupiego
c)dopiero po inwestyturze odbywała się konsekracja biskupa, król, który miał możliwość odmówienia
inwestytury elektowi, zachował więc pewien wpływ na obsadę biskupów
7.Zarząd centralny państwa
-zjazd nadworny (Hoftag)- charakter podobny do angielskiej czy francuskiej kurii królewskiej. Gdy
urzędnicy, wchodzący w skład zjazdu, stali się wasalami, zjazd nadworny nabrał charakteru zjazdu
bezpośrednich wasali królestwa. Rozstrzygały o najważniejszych sprawach
1180-w tych zjazdach uczestniczyli od tego roku wszyscy książęta terytorialni
Palacje- rozsiane po całym kraju ośrodki zarządu dóbr korony
-kanclerz, cześnik, marszałek itp.
8.Zarząd lokalny- ulegał stopniowemu zanikowi
Landwójt (wójt)- sprawował zarząd dóbr koronnych
Palatyni- urząd wprowadzony przez Ottona I- dla sprawowania nadzoru nad księstwami szczepowymi i
pilnowania interesów króla na ich terenie. Urząd ten także uległ feudalizacji

III.ŹRÓDŁA PRAWA

1.Prawo ziemskie
1220-1235- powstanie spisu zwyczajowego prawa niemieckiego pt. „Zwierciadło Saskie”- spis prywatny
dokonany przez rycerza saskiego Eike von Repkow. Zwierciadło ujednolica praktyki prawa na obszarach
Niemiec. Eike uznany za twórcę języka prawniczego Niemiec.
1356-Złota Bulla- zgodnie z postulatem Zwierciadła Saskiego- ustalenie listy książąt elektorów
1374-bulla papieska potępia niektóre artykuły Zwierciadła. Do tych 14 artykułów potępionych należy
m.in. artykuł, w którym Eike dopuszcza jako środek dowodowy ordalia (sądy boże), wbrew potępieniu
ordaliów przez sobór laterański w 1215r
2.Prawo miejskie- wykształciła się tylko pewna liczba odrębnych systemów prawnych. W niewielkim
prawie miejskim rozwinął się szereg instytucji prawnych, w szczególności związanych z obrotami
handlowym, które przyczyniły się do rozwoju nowożytnego porządku prawnego i to nie tylko w
Niemczech, ale również w innych krajach
3.Prawo lenne- normowało stosunki lenne wynikające z kontraktu lennego zawartego między wasalem a
seniorem
Prawo dworskie (Hofrecht)- normowało stosunki prawne chłopskiej ludności poddańczej. Źródła
poznania tego prawa są nieliczne
Prawo górnicze- rozwinęło się na terytorium Rzeszy bardzo wcześnie. Szczególne znaczenie miało prawo
górnicze spisane już w XIIIw. w czeskiej Ihlavie na Morawach

IV. CHARAKTERYSTYKA OKRESU

1.Charakter monarchii wczesnofeudalnej od X do XIIIw., cechującej się silną władzą królewską
dominującą nad siłami odśrodkowymi reprezentowanymi przez wielkich feudałów. Z okresy
rozgraniczone rokiem 1180:
a)główną rolę odgrywali książęta szczepowi i ich tendencje odśrodkowe. Przyczyny:
-wysoki autorytet króla niemieckiego przez jednoczesne bycie cesarzem rzymskim i reprezentowanie
programu panowania nad całym światem chrześcijańskim
-wielkie dobra królewskie oraz księstwa szczepowe w których sami byli władcami dziedzicznymi
-w walce z książętami szczepowymi królowie przeciwstawiali im nową, sobie poddaną arystokrację
feudalną, świecką i duchowną.
b)książęta terytorialni świeccy i duchowni podjęli walkę o większe uzależnienie się od królów
niemieckich. Przywileje Fryderyka II otworzyły bramę przed postępującym rozdrobnieniem feudalnym,
dlatego na połowie XIIIw. zamyka się okres monarchii wczesnofeudalnej

ROZDROBNIENIE FEUDALNE I KSZTAŁTOWANIE SIĘ MONARCHII STANOWYCH (OD POŁOWY

XIIIW DO KOŃCA XVW)

1254-1273- zamęt wewnętrzny i okres bezkrólewia w Niemczech. Niemcy w stanie rozdrobnienia i
anarchii. Wśród książąt najpierw maksymalne przywileje uzyskali elektorzy (ci książęta, którzy mieli
prawo wybierania króla)
XIIIw- miasta odgrywają poważną rolę polityczną, łącząc się w związki prowadzące własną politykę i
wojny
XIVw- księstwa terytorialne stworzyły sieć państewek zapewniających pewne bezpieczeństwo kraju
pogrążonego w anarchii feudalnej. Władza królewska uległa dalszym ograniczeniom
1273-wkroczenie na tron króla Rudolfa Habsburga
Od 1438- elektorzy wybierali z reguły na tron przedstawiciela rodu Habsburgów, panującego dziedzicznie
w Austrii

21

1740- do tego roku korona cesarska utrzymała się w dynastii Habsburgów by następnie przejść na
dynastię Habsbursko- Lotaryńską (1745-1806)
XVw- podejmowane przez cesarzy próby wzmocnienia władzy centralnej i reformy ustroju Rzeszy nie dały
rezultatu. Niemcy pozostały krajem niezjednoczonym

I. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOŁECZNE

1.Rozwój gospodarczy
XIII i XIVw- spotęgowanie wzrostu gospodarczego. Rozszerzyła się wymiana handlowa między
południem i północą. Wzrost gospodarczy Niemiec przyczynił się do dalszego rynku, ale nie zdołał
doprowadzić do powstania rynku ogólnonarodowego i do stworzenia podstawa gospodarczych
zjednoczenia Niemiec. W specyficznych warunkach geograficzno-gospodarczego położenia Niemiec,
rozwój sił wytwórczych i kształtowanie się większych rynków lokalnych posłużyły jedynie politycznemu
jednoczeniu się szeregu księstw terytorialnych. Proces jednoczenia zatrzymał się na tym etapie
2.Szlachta
XIIw- wyodrębniła się grupa wyższej szlachty (wszyscy książęta terytorialni, pozostający w bezpośredniej
zależności lennej od cesarza)
-rycerze- mimo, że pozostawali w bezpośredniej zależności od Rzeszy, nie mieli stanowiska książąt
terytorialnych
XVw- zrzeszanie się rycerzy w związek rycerstwa, występując przeciw książętom terytorialnym, a także i
przeciw miastom
XVIw- sytuacja prawna rycerzy została uregulowana jako wolnego rycerstwa Rzeszy
-szlachta krajowa (reszta szlachty) pozostawała w zależności od władców, na terytoriach których miała
swe lenna. Nie pozostawali w bezpośredniej zależności od króla. Często dzierżyli posiadłości, które
przekraczały rozmiarami drobniejsze księstwa terytorialne
3.Ludność wiejska
XIIw- poprawa położenia chłopów związana z rozwojem gospodarki pieniężnej. Redukcji uległy
uprawiane przez panów folwarki. Rozszerzyła się natomiast gospodarka czynszowa
Kolonizacja niemiecka- ruchy migracyjne polegające na masowym przenoszeniu się ludności chłopskiej z
zachodu na tereny bardziej dla niej atrakcyjne, położone na wschód od Łaby. Ruch ten przekroczył
grnice Niemiec
XIII i XIVw-poprawienie położenie chłopów w Niemczech północno-wschodnich stało się korzystniejsze
niż na południu i zachodzie
XV i XVIw- nastąpiło pogorszenie sytuacji chłopów w wyniku powstania na tych terenach gospodarki
folwarczno- pańszczyźnianej
4.Miasta i mieszczaństwo
XIIIw- miasta uzyskiwały pewną niezależność od pana miasta i rozbudowały własny samorząd
XIII i XIVw- wyzwolenie się miast spod władzy wójta a zarząd przyjęła władza miejska
XVw- kurczenie się samodzielności miast pod naciskiem władców terytorialnych, którzy zaczęli
podporządkowywać sobie miasta położone w obrębie ich władztw

II.USTRÓJ PAŃSTWA

A)RZESZA
1.Władza królewska- upadek władzy królewskiej w Niemczech i zmierzch uniwersalizmu cesarskiego
XIII\XIVw- ponowny konflikt o inwestyturę- powstanie nowych doktryn, z których jedne głosiły
przewagę władzy świeckiej, drugiej przewagę władzy duchownej nad świecką
-teoria kurialna-zwierzchnictwo nad władzę świecką przysługuje władzy duchownej
-teoria imperialna- równość obu władz świeckiej i duchownej, lub nawet przewagę władzy świeckiej
-teoria koncyliarna- zwierzchnictwo soboru
XVw-ruch soborowy
1414-1418-sobór w Konstancji- proklamował zwierzchnictwo soboru nad papieżem
XIVw- Henryk VII podjął ideę monarchii uniwersalnej
Od XVw- cesarstwo rzymskie było już tylko Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego
2.Następstwo tronu- początki zupełnej swobody w wyborze kandydata
1356-Złota Bulla cesarza Karola IV- unormowanie sprawy elekcji. Określała przede wszystkim skład
grona 7 elektorów (4 książęta świeccy oraz 3 duchowni).Skład elektorów utrzymywał się prawie bez
zmian do 1806. Po elekcji odbywała się najpierw koronacja na króla niemieckiego w Akwizgranie,
następnie król udawał się do Rzymu dla otrzymania korony i godności cesarskiej
XIVw- Rada Nadworna- w jej skład wchodzili radcy i sekretarze. Najważniejsze miejsce w Radzie mieli
kanclerz nadworny i ochmistrz, którzy przewodniczyli Radzie pod nieobecność króla
-Zjazd Nadworny- obok wszystkich książąt świeckich i duchownych także panowie będący
bezpośrednimi wasalami Rzeszy
XIIIw- zaczęto powoływać do Zjazdu przedstawicieli miast cesarskich, którym książęta przez długi czas
odmawiali równouprawnienia
XVw-Nowa nazwa Hoftagu-Sejm Rzeszy-oststeczne ustalenie składu. Uchwała Hoftagu była wymagana
w trzech sprawach:
-podjęcia przez króla wyprawy koronacyjnej do Rzymu

22

-powołania książąt Rzeszy na wyprawę wojenną, co wyraźnie ograniczało uprawnienia wobec
wasali jako ich zwierzchnika lennego
-nałożenia podatków ogólnopaństwowych, co faktycznie miało miejsce bardzo rzadko. Nie
stanowił on właściwej reprezentacji stanów
4.Sądownictwo
-pokoje ziemskie (landfrydy)- grupy osób tworzyły sprzysiężenia, zobowiązując się do przestrzegania
pewnych zasad, ograniczających sposób prowadzenia wojny (pokój boży i rozejm boży). Równocześnie z
ogłoszeniem landfrydów organizowano specjalne sądy pokoju ziemskiego dla sądzenia spraw o
naruszenie landfrydu
-landfrydy państwowe- dochodziły do skutku na Hoftagu. Najstarszy pokój państwowy został zawarty w
1103r.
-wieczysty landfryd wormandzki z 1495- wprowadził na zawsze zakaz wojny prywatnej. Teksty
landfrydów, ujmowane w formie ustaw, zawierały wiele przepisów z dziedziny prawa karnego

B)WŁAZTWA TERYTORIALNE

XVw- wielu książąt uzyskało na swych terytoriach władzę niemal suwerenną. Królom niemieckim
pozostały ostatecznie jedynie pewne honorowe atrybuty i raczej formalne, oparte na stosunku lennym
zwierzchnictwo lenne
Proces zjednoczenia zatrzymał się na szczeblu władztw terytorialnych
XIVw- konna armia lenna straciła swą wartość bojową ze względu na swe braki organizacyjne i
przestarzałą taktykę. Przymus lenny uniemożliwiał królom powiększenie dóbr królewskich przez
wcielenie do nich opróżnionych lenn
Regalia królewskie ograniczały książąt terytorialnych zabraniając im korzystania z określonych
uprawnień (jak np. bicie monety)
1220-I przywilej Fryderyka II- dla książąt duchownych
1232- II przywilej Fryderyka II- dla książąt Rzeszy
Obydwa te przywileje dotyczyły w szczególności sfery gospodarczej. Cesarz zrzekał się wykonywania
niektórych regaliów na obszarach księstw, prawa zakładania mist na ich terenie itd.
1356- Złota Bulla Karola IV- regulowała sprawy elekcji królewskiej oraz szczególne prawa przyznane
książętom elektorom, król zrzekał się na obszarze ich księstw wszystkich dotąd jeszcze posiadanych
regaliów. Następnie król uznał najwyższe sądownictwa elektorów, zakazując apelowania od sądów
elektorskich do sądów królewskich oraz znosząc królewskie prawo ewokacji. Wreszcie Złota Bulla
wprowadziła działalność godności elektorskiej w linii męskiej według zasad primogenitury oraz
niepodzielności terytoriów elektorskich. W ten sposób książęta elektorzy jako pierwsi spośród książąt
Rzeszy uzyskali rzeczywiste zwierzchnictwo terytorialne
1.Organa centralne- głównymi organami stanowymi były zgromadzenia stanowe zwane w
Niemczech sejmikami krajowymi, czyli Landtagami. Cechy szczególne:
-uchwały przedstawicieli poszczególnych stanów zapadły w Niemczech oddzielnie w odrębnych
kategoriach
-posłowie byli uważani za reprezentantów swojego stanu i swego kraju, byli związani
instrukcjami swoich wyborców
-wszędzie działalność Landtagów opierała sie na pewnego rodzaju umowach między księciami a
stronami, ujętych w formie przywilejów, w razie niedotrzymania umowy stronom przysługiwał
prawo oporu (prawo wypowiedzenia posłuszeństwa
-w skład Landtagu wchodzili przedstawiciele szlachty, duchowieństwa i mieszczaństwa>
reprezentacja chłopska należała do wyjątków
-uchwalanie podatków
-udział w zarządzie kraju i ustwodawstwie krajowym (prawo wyrażania zgody na prowadzenie wojny
i zawarcie pokoju, wpływ na obsadę głównych urzędów)
2.Związki miast (henza)- kilkadziesiąt miast związanych z handlem morskim na Morzu Północnym i na
Bałtyku. Miasta należące do Hanzy tworzyły 4 grupy (kwartały): westfalską (z kolonią), saską (z
Bunszwikiem), wedyjską (z Lubeką i miastami Pomorza Zachodniego), prusko-inflandzką (z Gdańskiem).
Hanza zapewniała wszędzie opiekę kupcom miast hanzeatyckich i organizowała dla obrony swych
interesów siły zbrojne. Prowadziła akcje polityczne i wojny tak, jak gdyby była samodzielnym państwem
XIVw- Hanza osiąga szczyt powodzenia
Przynależność do Hanzy była dobrowolna i każde miasto mogło swobodnie wystąpić z Hanzy
XVw-Hanza zaczęła chylić się ku upadkowi
XVIIw- koniec istnienia hanzy

III.ŹRÓDŁA PRAWA

-rozwój ustawodawstwa w księstwach terytorialnych- władcy wydawali ustawy przy udziale Landtagów
-przenikanie do Niemiec prawa rzymskiego i kanonicznego

IV.CHARAKTERYSTYKA OKRESU

1.Późne wystąpienie rozbicia feudalnego (XIIw- druga połowa)
2.Rozdrobnienie wystąpiło w okresie ogólnoeuropejskiego wzrostu sił wytwórczych i prawnego
wyodrębnienia się stanów społecznych

23

3. Na czele państwa stał elekcyjny król niemiecki, którego władza ulegała na terenie królestwa prawie
zupełnemu zanikowi. Miał on nominalne zwierzchnictwo nad bezpośrednio od niego zależnymi
duchownymi i świeckimi oraz nad niektórymi miastami
4.Proces zjednoczenia, wywołany rozwojem gospodarczym i społecznym, przyczynił się jedynie do
skonsolidowania państwowego w XIV i XVw wielu terytoriów Rzeszy. Procesy te nie zdołały jednak
doprowadzić do zjednoczenia Rzeszy jako całości. Wielcy feudałowie zaczęli uzyskiwać władztwo
terytorialne. Przestali być tylko wasalami wykonującymi władzę w swych lennach stali się władcami
terytorialnymi panującymi w terytoriach o znamionach samodzielnych państw.
5.Od XIII i XIVw powstała forma monarchii stanowej opartej na udziale stanów w zarządzie państwa
6. Głównym organem państwowym stał się Zjazd Nadworny (Hoftag), później zwany Sejmem Rzeszy
(Reichstag), który strukturą swą przypominał typowe dla monarchii stanowej zgromadzenia. Różnił się
od nich jednak zasadniczo charakterem- nie gromadził przedstawicieli stanów na zasadzie reprezentacji
stanowej, lecz władztw terytorialnych jako przedstawicieli terytoriów Rzeszy. Sejm Rzeszy ukształtował
się jako swoisty organ federacyjny

ANGLIA W OKRESIE MONARCHII WCZESNOFEUDALNEJ I MONARCHII STANOWEJ (XI-XVW)

1.Anglia w starożytności- zamieszkana pierwotnie przez ludy celtyckie, które dostały się pod panowanie
rzymskie
Iw.- Brytania prowincją rzymską (poza Szkocją
Vw- legiony rzymskie wycofały się z wyspy , pozostawiając ją własnemu losowi. Została podbita przez
ludy Sasów i Anglów, przybywające zza Morza Północnego, z terenów północnych Nieiec. Te ludy tworzyły
na terenie wyspy organizacje państwowe, z których wyłoni się później państwo anglosaskie
2.Pańswto anglosaskie i jego podbicie przez Normandów w 1066r. Państwo Anglosaskie powstało
jako państwo germańskie z językiem i urządzeniami germańskimi i spośród wszystkich państw Europy
zachodniej ono właśnie najmniej podlegało wpływom rzymskim
IXw- zjednoczenie państwa przez królów Wessexu. Król Alfred Wielki doprowadził w drugiej połowie
IXw do nadania pewnej jednolitości państwu anglosaskiemu.
XIw –początek- państwo anglosaskie zostało podbite przez króla duńskiego, Kanuta Wielkiego
1066- likwidacja państwa przez najazd księcia Normandii Wilhelma Zdobywcy- początek państwa
anglonormandzkiego
XIw – struktury feudalne w państwie anglosaskim daleko rozwinięte. Warstwą przodującą byli możni
właściciele ziemscy tenowie, dzierżący części swych posiadłości od króla. Korzystali z otrzymanych od
króla immunitetów.
Witengemot- zgromadzenie tenów z którymi król musiał się dzielić władzą. Podejmowali wraz z królem
najważniejsze decyzje
Państwo dzieliło się na hrabstwa, na których czele stali ealdormanowie, a te z kolei rozpadały się na
setnie. Główną ich kompetencją było sądownictwo
1066-ostatni król anglosaski, Edward Wyznawca, przekazał Wilhelmowi Zdobywcy swe królestwo w
spadku. Mozni wysunęli na teon swego kandydata Harolda i odbyła się bitwa pod Hastings gdzie
Wilhelm zwyciężył
3.Antagonizm angielski- francuski
1066-do XVw- królowie Anglii mieli na terenie Francji znaczne posiadłości, które stanowiły lenno królów
Francji
1154-1189-tron angielski przypadł w udziale jednemu wielkich seniorów francuskich hrabiemu Anjon
Henrykowi II (po wygaśnięciu dynastii normandzkiej), założyciel dynastii Plantagemetów. Konflikt z
Francją (posiadłości francuskie króla przekraczały wielkością posiadłości Angielskie). Etapy konfliktu:
-zmagania Henryka II oraz jego synów Ryszarda Lwie Serce oraz Jana bez Ziemi pod z Francją
1214- klęska Jana bez Ziemi pod Bouvines- Filip August ponosi ostateczne zwycięstwo
1215- Wileka Karta Wolności- ostry konflikt Jana bez Ziemi z baronami
-wojna stuletnia (1337-1453)- jedną z jej przyczyn były aspiracje króla Edwarda III i jego następców do
tronu francuskiego po wygaśnięciu linii Kapetyngów. Zmagania zakończyły się klęska Anglii i
opuszczeniem przez nią swych posiadłości francuskich (z wyjatkiem portu w Calais)
4.Ewolucja ustrojowa Anglii
XI-XVw- 2 okresy w dziejach Anglii:
a)silna władza królewska do końca XIIw.
Koniec XIIw- dramatyczny zatarg Henryka II z hierarchią kościelną na tle wydanych przezeń konstytucji
klarendońskich, które ograniczyły przywileje Kościoła i do obwinienia króla o zamordowanie arcybiskupa
Canterbury, Tomasza Becketa (1170r)
XIIw- panowanie Jana bez Ziemi- długotrwałe spory o władzę miedzy baronami a królem
1265- wykształcenie się Parlamentu
b)umocnienie autorytetu Parlamentu jako reprezentacji stanowej oraz rozwinięcie samorządu
lokalnego. Okres monarchii stanowej trwającej do XVw
XVw- wojna dwóch Róż

24

1485- zwycięstwo w wojnie Dwóch Róż rodziny Tudorów i powołanie na tron Henryka VII. Utrwalenie
monarchii absolutnej za panowania Tudorów

I.STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOŁECZNE

1060-podbój Anglii przez Wilhelma Zdobywcę- ostatnia obca inwazja na terenie wyspy. W średniowieczu
podstawą gospodarki Anglii było rolnictwo. Rozwinęła się szczególnie hodowla owiec (wełna angielska,
eksportowana do europejskich warsztatów sukienniczych)
XIIw- rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej
XIVw- głęboki kryzys gospodarczy. Epidemia czarnej śmierci wyniszczyła znaczną część ludności
XVw- wzrost gospodarczy. Pierwsze przesłanki kształtowania się kapitalizmu
1.Ustrój lenny angielski
1066- Wilhelm oparł swą władzę w organizowanym przez siebie państwie, na przyprowadzonych z sobą
rycerzach normandzkich, zapewnił im sprawowanie urzędów, funkcji państwowych i czynił na ich rzecz
nadania ziemskie. Odbyło się to kosztem tenów, którzy zostali zepchnięci na drugi plan
XIIw- zlanie klasy feudałów normandzkich z anglosaskimi. Podjęta przez nich walka przeciw władzy
królewskiej, napotkała opór nie tylko króla ale i warstw drobnorycerskich oraz miast
XIIIw- kształtowanie się ustroju stanowego z Parlamentem, w którym możni mieli dzielić się wpływami z
rycerstwem i miastami. Anglia nie doszła do stanu rozdrobnienia feudalnego
Cechy struktury lennej angielskiej:
-Wilhelm Zdobywca prowadził politykę rozdawnictwa lenn w ten sposób by nie doprowadzić do
wytworzenia się wielkich i zwartych kompleksów ziemskich w ręku pojedynczych feudałów
-królowie Anglii zapobiegali temu, by urzędy wiążały się z lennemi, co na kontynencie stanowiło
główną przyczynę rozpadu władzy centralnej, gdy urzędy wraz z ich lennym uposażeniem uległy
zawłaszczeniu, czyli feudalizacji, a dawni urzędnicy stawali się lennymi właścicielami swych hrabstw. Na
czele hrabstw stali dziedziczni hrabiowie (earls), mieli oni też z tego tytułu korzyści majątkowe, ale na
terenie hrabstw nie zagarnęli całej władzy państwowej, którą sprawowali tam urzędnicy królewscy,
szeryfowie
-1085-1086- księga sądu ostatecznego- spis ludności i gruntów całego królestwa
-w Anglii nie doszło do wielostopniowej hierarchii lennej, gdyż ograniczała sie do dwóch stopni:
wasali królewskich i wasale lenników królewskich
-królowie angielscy zdołali utrzymać zasadę zwierzchnictwa nad wszystkimi wasalami.
Posłuszeństwo wobec króla i określone świadczenia obowiązywały również członków hierarchii lennej
drugiego stopnia. Każdy wasal musiał stawić się ze swym oddziałem na wezwanie króla
-obok wojskowej służby lennej utrzymał się równolegle system pospolitego ruszenia,
zobowiązujący wszystkich wolnych do wystąpienia pod bronią na wezwanie króla
-tarczowe- opłaty w razie wojny nakładane na wasali pragnących uchylić się od stawiennictwa
wojskowego
-swobodna alientacja lenn- lenno mógł nabyć każdy, niezależnie od tego, czy był rycerzem, czy nie
2.Feudałowie
a)bezpośredni wasale korony- możnowładcy. Baronii. Podlegali feudalnemu sądowi równych im
bezpośrednich wasali korony (sądowi parów)
XIVw- królowie rozszerzali skład Izby Lordów, nadając osobnymi przywilejami dziedziczną godność
parów osobom, które dotąd prawa do zasiadania w Izbie Parów nie miały
b)wyższe duchowieństwo- arcybiskupi i biskupi i opaci wraz ze swymi wielkimi dobrami wchodzili w
skład hierarchii lennej
c)wasale pośledni korony
XIIIw- szlachta wspólnie z miastami prowadziła walkę przeciwko możnowładztwu- uzyskali prawo
obsadzenia niższej izby Parlamentu
3.Ludność wiejska. Kategorie ludności wiejskiej:
a)wolni chłopi- zwierzchnia własność ziemi należała do pana i jemu musieli oni świadczyć rentę
feudalną. Mieli prawo opuszczać ziemię i alienować ją
b)willani- pozostający w znacznie większej zależności od panów. Byli przywiązani do ziemi i podlegali
podobnym ograniczeniom jak osobiści poddani osobiści w Niemczech czy sefrs we Francji.
Manor (posiadłość pańska)- składała się z 3 rodzajów gruntów:
-uprawiane na własny rachunek , głównie pracę pańszczyźnianą chłopów
-gruntu dzierżone przez wolnych chłopów
-gruntu willańskie
XIIw- poważne rozluźnienie stosunków poddańczych. Wzrost gospodarki pieniężnej prowadził do
likwidacji pańszczyzny i renty naturalnej oraz do upowszechnienia się dogodniejszych dla chłopów
czynszów (renta pieniężna). Pojawiła się praca najemna (w bardzo trudnych warunkach)
XIVw- zbrojne powstanie chłopów pod wodzą Wata Tylera (1381)- zakończone klęską
XVw- utrzymały się jedynie świadczenia feudalne o charakterze ekonomicznym
XVIw- na miejsce dawnych sokementów i willanów na wsi angielskiej występować będą dwie kategorie
ludności chłopskiej: wolni posiadacze ziemscy, którzy płacili panu tylko niewielkiej opłaty oraz
dzierżawcy wieczyści gruntów pańskich

25

4.Mista i mieszczanie
1086- 80 miast skupiających 5% ludności Anglii (osiedla półrolnicze)
XIIw-pierwsze przywileje ludności poszczególnych miast
XIII\XIVw- nadania nadające miastom osobowość prawną
XIIIw- poważne znaczenie gospodarcze i polityczne niektórych miast
1265- przedstawiciele niektórych miast powołani zostali na sesję Wielkiej Rady
Mayor- stał na czele samorządu miejskiego. Reprezentował główną warstwę mieszczańską, która z reguły
sprawowała urzędy w mieście

II. USTRÓJ PAŃSTWA

1.Władza królewska
XIIw- państwo przyjęło charakter monarchii stanowej, co oznaczało ograniczenie władzy królewskiej.
Wilhelm Zdobywca ze względu na patrymonialne podstawy jego silnej władzy narzucił krajowi jako
najwyższy zwierzchnik lenny organizację lenną i to w takiej formie , by mogła ona zapewnić sprawną
organizację wojskową i by nie mogła osłabić władzy królewskiej. Powstał także stosunek
podporządkowania wszystkich poddanych królestwu. Cała ludność świadczyła królowi daninę. Władza
królewska miała zatem silną podstawę finansową:
a)wpływy z dóbr królewskich
b)dochody z regaliów
c)danina pieniężna składana przez całą ludność
d)dochody z lenn i tarczowe
Król był najwyższym strażnikiem pokoju w państwie
XIIw- królowie narzucili krajowi z powrotem swoje sądownictwo i wyeliminowali prawie zupełnie
działalność innych sądów
Od XIIIw- możnowładztwo uzyskiwało sukcesy w walce z królem. Rozwinął się parlament, który przejął
część władzy królewskiej jako reprezentacja wszystkich stanów
1215- Wielka Karta- sformułowano formalnie prawo oporu (określano warunki wypowiedzenia
posłuszeństwa królowi)
1327- detronizacja Edwarda II
1399- detronizacja Ryszarda II
2.Państwo a Kościół- głęboki konflikt
XIIw- wydanie przez króla Henryka II konstytucji klaredońskich ograniczających uprawnienia Kościoła,
wywołały gwałtowną opozycję kleru, co doprowadziło do zamordowania arcybiskupa Canterbury
Tomasza Becketa w 1170. Król musiał się ukorzyć i odwołać konstytucję
XIIIw- umocnienie stanowiska Kościoła
XIVw- ponowne osłabienie władzy Kościoła
3.Nastepstwo tronu- nie było wyraźnie uregulowana
1154- objęcie tronu przez Henryka II (po Kądzieli) umocnienie przez niego zasadę dziedziczności tronu,
która ostatecznie wyeliminowała elekcyjność. Przyjęto system dziedziczenia odpowiadający zasadom
sukcesji lennej (system kognatyczny). Jeżeli nie było męskiego potomka tron dziedziczyła córka
1301-następca tronu angielskiego nosił tytuł księcia Walii (wcielenie księstwa do Anglii)
1445-1485- wojna sukcesyjna dwóch Róż między pretendującymi do tronu dwiema gałęziami dynastii
Plantegenetów: Lancasterów (Czerwona Róża) i Tudorów (Biała Róża)
1485- objęcie tronu przez krewnego Lancasterów, Henryka Tutora jako Henryka VII
4. Rada królewska- tworzyli ją dygnitarze nadworni oraz bezpośredni wasale królewscy(kuria
królewska). Miała charakter doradczy, wykonywała też sądownictwo w sprawach między wasalami
korony jako sąd parów oraz w innych s[prawach, które docierały do sądu królewskiego w drodze apelacji.
Wyłoniła się Wielka Rada i mniej liczna Rada Zwyczajna. Z kurii wywodzą się następujące organa:
a)Exchequer- najwyższy organ skarbowy i działający w jego ramach Sąd Exchequeru
b)dwa sądy królewskie: Sąd Ławy Królewskiej (Kings Bench) i Sąd Spraw Pospolitych (Common pleas)
c)Izba Lordów jako wyższa izba Parlamentu oraz Sam Parlament
d)Rada Zwyczajna (Ściślejsza)
5.Wielka Karta Wolności z 1215r- 63 artykuły. Najważniejsze sprawy:
-Art. 39 dotyczy wolności osobistej, art 21 gwarantuje baronom, że będą sądzeni tylko przez iudicia
parium
-Atr.13 potwierdza przywileje miast, w szczególności „dawne wolności i swobody miasta Londynu”
-Art. 12 i 14- specjalne uprawnienia kurii królewskiej- dla nałożenia tarczowego i zasiłków lennych
konieczna jest zgoda ogólnej Rady Królestwa. W jej skład wchodzą tylko bezpośredni lennicy króla
-Art.61 określa sankcje dla przestrzegania postanowień Wielkiej Karty. Baronowie wybierali spośród
siebie komisję 25 baronów, którzy czuwali aby król przestrzegał przyjętych na siebie zobowiązań. W razie
ich złamania mieli prawo oporu
Wielka karta wolności była przywilejem dla baronów, wydanym w ich interesie i gwarantujący, ich
uprawnienia
6. Parlament- wywodzi się genetycznie z kurii królewskiej, w szczególności z Wielkiej Rady
1265- powstanie Parlamentu- Wielka Rada wystąpiła jako reprezentacja trzech stanów

26

*Parlament w XIV i XVw- kształtowanie się struktury Parlamentu. Skład:
a)Izba Wyższa (izba Lordów)- w jej skład wchodzili przedstawiciele Kościoła (arcybiskupi, biskupi i
opaci) oraz bezpośredni wasale króla
b)Izba Niższa (Izba Gmin)wyodrębniona w XIVw jako oddzielne kolegium; zasiadali w niej
przedstawiciele rycerstwa i uprzywilejowanych miast. Przewagę w niej mieli mieszczanie, ale funkcje
przewodniczącego Izby sprawował wybrany przez Izbę przedstawiciel rycerstwa
*Uprawnienia Parlamentu:
a)dziedzina sądownictwa- jako najwyższa instancja sądowa, do której można było w określonych
wypadkach skierować skargę odwoławczą, jako konstytucję lennego iudicium parium dla sadzenia
przestępstw popełnionych przez lordów
d)dziedzina finansów- uchwalanie podatków
c)dziedzina ustawodawstwa- miał bardzo daleko idące uprawnienia ustawodawcze. Król miał w
Parlamencie stanowisko równorzędne z Izbą Lordów i z Izbą Gmin. Nie podlegał Parlamentowi, który
posiadała zagwarantowaną szeroką sferę swobodnego działania i wysokie uprawnienia. Równolegle
między władzą monarszą a władzą Parlamentu, oraz decydował o miejscu odbycia Parlamentu
XIVw- Parlament obradował z reguły na terenie opactwa Westminsterskiego w Londynie
7. Cechy średniowiecznego Parlamentaryzmu Angielskiego
a)Parlament dzielił się na dwie izby. Prawa wyborcze czynne opierały się na cenzusie majątkowym, a nie
na przynależności stanowej
b)system dwuizbowy angielski zakładał podejmowanie przez Parlament uchwalał w drodze kolejnego
rozpatrywania spraw przez obie izby
c)król miał w Anglii stanowisko równorzędne z obu izbami
d)Instytucja angielska impeachment (oraz act of attainder) stanowiła formę kontroli Parlamentu nad
organami władzy królewskiej
e)średniowieczny Parlament wykształcił podstawy instytucji nietykalności poselskiej i reprezentacji
narodowej posłów, które to zasady należeć będą do podstawowych filarów parlamentaryzmu
8.Zarząd lokalny
-hrabstwa- zarządzane przez wasalów zwanych hrabiami (earl)- tytuł ten przenoszony był dziedzicznie.
Faktyczne władztwo miał wicehrabia (szeryf) wybierany przez króla (pobierał uposażenie pieniężne w
formie części dochodów ściąganych przezeń z hrabstwa)
XIIIw- osłabienie władzy szeryfa. Utrata władzy sądowej i wielu uprawnień administracyjnych
9.Samorząd lokalny- na danym terenie zadania publiczne wykonywane były przez organy
reprezentujące ludność danego terenu i przez nią wybrane, lub przez te organy, które wprawdzie się
formalnie nominowane przez władzę państwową, ale pod tym zasadniczym warunkiem, by osoby
nominowane pochodziły z danego terenu, by były w nim osiadłe i w ten sposób z nim związane
-samorząd miejski- charakter stanowy, gdyż o obsadzie organów miejskich decydował stan
mieszczański
-sędziowie pokoju – w każdym hrabstwie powoływano 8 sędziów pokoju (powoływał ich król) mieli
ograniczenia administracyjne i ostatecznie skupili w swym ręku władzę sądową w sprawach karnych
oraz prawie całą administrację hrabstwa
-sędziowie przysięgli- powoływani przez ludność
10.Sądownictwo
Na szczeblu centralnym funkcje sądowe wykazywane w imieniu króla głównie przez kurię królewską,
rozdzielone zostały między wyłonione przez nią organa w sposób następujący:
a)Izba Lordów – zachowała charakter najwyższej instancji odwoławczej oraz uprawnienia do sądzenia
lordów
b)Sąd Spraw Pospolitych- rozpatrywał przede wszystkim sprawy cywilne
c)Sąd Ławy Królewskiej- główne sprawy karne
d)Sąd Exchequeru- organ sądowy dla rozpatrywania skargi przeciw koronie w dziedzinie skarbowej
e)Sąd Kancelarski- stosowano postępowanie uproszczone, mniej formalne, niżby tego wymagało prawo
powszechne (common law), przy czym w wyrokowaniu kierowano się zasadą słuszności- equity
f)sądy delegowane- funkcje objazdowe i rozpatrywali sprawy sądowe w terenie
g)sądy kościelne- ich kompetencja ulegała stopniowemu ograniczeniu
11.Sady przysięgłych
XIIIw- owstanie instytucji sądów przysięgłych- była to instytucja procesowa, szczególną forma udziału
czynnika ludowego (niefachowych przedstawicieli społeczeństwa w wymiarze sprawiedliwości). Ewolucja
sądów [przysięgłych w Anglii trwała do XVIw. Współudział sędziów przysięgłych w wymiarze
sprawiedliwości mógł przybierać trojaką formę:
a)Wielką Ławę (23 przysięgłych)- badanie tego, czy w danej sprawie istnieje podstawa do nadania
dalszego biegu oskarżeniu. Albo umarzała sprawę, albo kierowała ją do Ławy orzekającej dla spraw
karnych w celu jej osądzenia. Decyzja zapadała zwykle większością głosów
b)Ława orzekająca dla spraw karnych- składała się z ławy przysięgłych i fachowych sędziów
nominowanych. Oddzieleniu uległo orzeczenie o winie od orzeczenia o wymiarze kary. Ława przysięgłych
orzekała o winie a sędziowie fachowi o karze

27

c)Ława dla spraw cywilnych. Przysięgli orzekali o stanie faktycznym, a sędziowie fachowi na podstawie
orzeczenia ławy przysięgłych stosowali w swej decyzji przepisy prawa

II. ŹRÓDŁA PRAWA

-konstytucje, assyz (assisae)- ustawy królewskie zwane później statutami
-tworzenie prawa ustawowego (statute law)- ustawodawstwo Parlamentu
-common law od XIIIw występowało jako jednolite, powszechne prawo w całym królestwie.
Ukształtowało się ono jako prawo powszechne pod wpływem orzecznictwa sądów królewskich. Sądy
królewskie doprowadziły do likwidacji lokalnych praw zwyczajowych. Decydujący wpływ na powstanie i
tworzenie się common law odgrywały precedensy (wyroki wydawane poprzednio w podobnej sprawie
przez sąd królewski)
od XVIw- stosowanie norm słuszności (equity) pozwalających na uzupełnienie i poprawienie common
law. Stosował je sąd kanclerski. Ukształtował się swoisty dualizm prawa angielskiego opierający się
równocześnie i na common law i na systemie equity
Źródła poznania prawa
-wyroki i akty sądów królewskich spisywane jako przedsięwzięcie prywatne. Od XIVw spisy dokonywane
przez opłaconych prawników nabrały charakteru urzędowego

IV.CHARAKTERYSTYKA OKRESU

1.W rozwoju państwa angielskiego XI-XVw można wyróżnić dwa okresy rozdzielone datą 1265-okres
monarchii wczesnofeudalnej i okres monarchii wczesnofeudalnej i okres monarchii stanowej
2.Brak okresu rozdrobnienia feudalnego
3.Długie utrzymanie przez króla angielskiego silnej władzy wynikało ze specyficznych warunków rozwoju
państwa, zorganizowanego w XIw przez najeźdźców normandzkich. Monarchia zorganizowała sprawny
zarząd lokalny, utrzymała w swym ręku sądownictwo, oparcie panowania na sprawnej organizacji
wojskowej i na dobrych finansach
4.W XIIIw monarchia zmagała się o władzę z baronami: Powstanie Parlamentu i przekształcenie się w
monarchię stanową
5. Charakter monarchii stanowej nadawał Anglii ustrój społeczny oparty na podziale na stany
6.Parlament angielski miał wiele cech specyficznych, różniących go od zgromadzeń stanowych na
kontynencie

PAŃSTWO KIJOWSKIE W OKRESIE MONARCHII WCZESNOFEUDALNEJ (X-XIW)

1.Powstanie państwa ruskiego
VIw- wg przekazów- Słowian wschodnich określa się mianem Antów- dzielą się oni na plemiona mające
wspólnych przodków, i że najważniejsze sprawy rozstrzygane są na wiecach
XVII i IXw- powstanie organizacji plemiennych wśród licznych plemion wschodni-słowiańskich
IXw- proces jednoczenia się tych plemion był już zaawansowany. Czynniki, które na to wpłynęły:
-dogodne ich położenie na ówczesnych ogólnoeuropejskich szlakach handlowych
-zagrożenie ze strony plemion obcych
IXw- scalenie dwóch najznaczniejszych państw ruskich powstałych dookoła Nowogrodu i Kijowa
879-912- Olek książe Nowogrodu władcą Rusi. Zawładnął Kijowem i rozszerzył panowanie na szereg
innych plemion- początek wielkiego państwa staroruskiego, feudalnego państwa kijowskiego
912-946- panowanie syna Olega- Ruryka Igora. Kolejni władcy nawiązywali bliskie stosunki handlowe z
Bizancjum, obronili państwo przed najazdami Pieczyngów i pobliskie państwo Chazarów
980-1015-panowanie syna Świętosława- Włodzimierz. Najwyższy rozwój państwa Kijowskiego
1015-1054-panowanie Jarosława- także wysoki rozwój państwa kijowskiego
988r- chrzest Włodzimierza i Rusi
1054- śmierć Jarosława. Dochodzi do podziału Rusi między jego synów z zachowaniem zwierzchnictwa w
rękach starszego, seniora
XIIw- przywrócenie jasności państwu po objęciu tronu wielkoksiążęcego w Kijowie przez Włodzimierza
Monomacha i jego syna Mściława.
1132- śmierć Mścisława- tendencje odśrodkowe wystąpiły ze spotęgowaną siłą. Ruś weszła w długi okres
rozdrobnienia feudalnego

I.STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOŁECZNE

1.Warunki gospodarcze- korzystne położenie gospodarcze
Xw- wielcy Książęta kijowscy zawierali kilkakrotnie układy handlowe z Bizancjum dla unormowania
wymiany między obu państwami
XIw- występowanie na wielkim szlaku objawów kryzysu wywołanych wzmocnionym naciskiem ludów
wschodnich, zarówno na Bizancjum jak i na Rusi
2. Ugruntowanie stosunków feudalnych
-okres profeudalny (przedfeudalny lub patrialchalno- feudalny) trwał na Rusi do Xw. Wtedy ugruntował
się feudalizm i początki monarchii feudalnej
3.Struktura społeczna:
a)wolni chłopi (smerdowie)- posiadali własne, samodzielne gospodarstwa. Zanikała w XIw, gdyż
uzależnili się od wielkiej własności (płacili panom rentę w formie odrobkowej lub naturalnej)

28

b)niewolni- zwani chłopami- rekrutowali się przede wszystkim z jeńców wojennych i byli sprzedawani na
rynkach zagranicznych. Później zaczęto ich osadzać na roli
c)chłopi poddani (izgoje, riadowicze).W rezultacie powstała dość jednolita kategoria chłopów poddanych,
określanych już w XIIw ogólnym mianem krestian
d)panowie feudalni (bojarowie) wywodzący się od dawnych wielmożów plemiennych lub od członków
drużyny książęcej obdarzonych książęcymi nadaniami ziemskimi. Opierali swą egzystencję na wielkiej
własności ziemskiej
cerkiew uzyskała dobra ziemskie i immunitety

II.USTRÓJ PAŃSTWA

1.Władza wielkoksiążęca- bardzo silne (najwyższy wódz, najwyższa władza sądowe, odministracyjna
oraz ustawodawcza)
Drużyna- rycerze przebywający u boku księcia, przez niego utrzymywani i uzbrajani. Z biegiem czasu
książęta zaczęli osadzać dróżników na ziemi w zamian za służbę wojskową
2.Następstwo tronu i podziały
Rywalizujące ze sobą zasady sukcesji tronu:
a)zasada senioratu (starsza)prawo do tronu dla najstarszego z rodu. Prowadziło to do walk, w których
walczyli za zwyczaj stryjowie
b)zasada ojcowizny- prawo do tronu tylko w linii prostej.
Czasem o tronie decydowała wolna elekcja
1132- zupełne rozbicie jedności Wielkiego Księstwa Kijowskiego
Jarosław podzielił państwo między 3 synów z zachowaniem zasady senioratu. W przeciągu 50 lat Kijów
20 razy zmieniał władcę
1097- zjazd w Lubeczu- kompromis między zwaśnionymi potomkami Jarosława (każdy z nich miał
dzierżyć należną mu ojcowiznę i zobowiązali się do wspólnego wystąpienia przeciw temu, kto by naruszył
ustalony stan)
1113- tron obejmuje Włodzimierz Monmach. Chwilowe wstrzymanie rozdrobnienia państwa za jego
panowania oraz panowania jego syna Mścisława
1132- Śmierć Mścisłąwa- książęta przestali uznawać zwierzchność Wielkiego Księstwa Kijowskiego i
stali się władcami niezawisłymi
3.Zarząd państwa
a)dwór książęcy- grupa urzędników sprawujących z ramienia księcia różne funkcje państwowe:
-dworski- urzędnik zarządzający całym gospodarstwem książęcym
-wojewoda- dowodził siłami zbrojnymi
-koniuszy; miecznik; cześnik
b)wiece- straciły możliwość rozwoju w państwie kijowskim , ale w niektórych księstwach utrzymały się
długo
c)zjazdy feudalne- zwoływane w wyjątkowo ważnych sprawach
Posadnicy (wołostiele)- urzędnicy książęcy rezydujący w grodach, zajmujący się zarządem lokalnym-
funkcje sądowe, wojskowe i skarbowe
Ciwunowie- pomocnicy posłanników i włostitieli

III. ŹRÓDŁA PRAWA

1.Układy rusko-bizantyjskie
XIw- wpływ ustawodawstwa książęcego na kształtowanie się prawa.
Xw- traktaty drogowe miedzy książętami kijowskimi a cesarzami bizantyjskimi. Znane są 4 z lat 907,
911, 944, 970. Dotyczyły ogólnych stosunków handlowych między Bizancjum a Rusią Kijowską.
2.Ruska Prawda- zbiór prawa powstały w XIw- najstarszy słowiański pomnik prawa. Spisany w języku
Ruskim. Zawiera przepisy wyłącznie z dziedziny prawa sądowego. Krótka Prawda (starsza redakcja)
zawiera główne przepisy z zakresu prawa karnego i procesu; a Obszerna Prawda (młodsza redakcja) –
przepisy z zakresu prawa zwyczajowego. Pokazuje w jaki sposób feudalne ustawodawstwo służyło
interesom feudałów i umocnieniu ich stanowiska

IV. CHARAKTERYSTYKA OKRESU

1.Wielkie Księstwo kijowskie od IX i Xw reprezentowało formę monarchii wczesnofeudalnej do XI i XIIw
(upadek autorytetu władcy wielkiego księstwa kijowskiego). Ruś wkracza na drogę rozdrobnienia
feudalnego
2. Ruska monarchia wczesnofeudalna po ugruntowaniu swej państwowości walczyć musiała z
wzrastającymi siłami odśrodkowymi. Siły te doprowadziły ostatecznie do upadku jedności państwa i do
rozdrobnienia
3.Państwo Kijowskie miało szczególne znaczenie dla dalszego rozwoju Rusi. Było ono pierwszym
państwem ogólnoruskim. Podział społeczeństwa ruskiego na językowe grupy narodowościowe,
wielkoruską, białoruską i ukraińską. Dokona się dopiero później, w długim okresie rozdrobnienia
feudalnego.

RUŚ W OKRESIE ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO

29

XIIw- 70 niezależnych Księstw i terytoriów na terenie dawnego państwa kijowskiego. Tendencje wśród
niektórych książąt do narzucenia swojej władzy innym
1223- książęta Ruscy pokonani przez najazd Tatarów w bitwie nad rzeką Kałką
1227- program planowej ekspansji na Ruś przez Chanat Kipczacki (Złotą Ordę)
1236-1242- wyprawy tatarskie. Podbicie przez Złotą Ordę prawie całego kraju i narzucenie
zwierzchnictwa książętom ruskim. Tatarzy narzucili na ziemie ruskie olbrzymie daniny i powinności
Od XIVw- tendencje integracyjne w różnych księstwach. Wzrost znaczenia niektórych księstw
przyjmujących nazwy Wielkich Księstw (uzależniały od siebie księstwa słabsze lub nawet doprowadzały
do ich likwidacji)
1326- wielki Książe morawski Iwan Kalita objął Wielkie Księstwo Włodzimierskie i otrzymał od chana
jarłyk- okres zjednoczenia ziem ruskich poprzez wielkich książąt morawskich
1380- Dymitr Doński (wnuk Kality) zadaje dotkliwą klęskę Tatarom w bitwie na Kuliowym Polu-
początek rozkładu Złotej Ordy
XVw- Odłączenie od Złotej Ordy Chanatu Krymskiego
1480- zrzucenie jarzma tatarskiego za Iwana III Srogiego

I.STOSUNKI GOSPODARCZE

1.Rozwój gospodarczy
XI/XIIw- objawy depresji gospodarczej
XIVw- poziom sił wytwórczych zaczął wzrastać. Odbudowano handel i rzemiosło w miastach, ożywiły się
szlaki handlowe wiążące ziemie ruskie z krajami sąsiednimi. Postęp w rolnictwie- system gospodarki
trójpolowej
XVw- pojawienie się obok renty naturalnej także renty pieniężnej. Rozszerzenie rynku wewnętrznego
(stworzyło to warunki gospodarcze do zjednoczenia państwa)
2.Feudałowie
XVw- 2 formy własności feudalnej
-wotoczyny- udział wszystkich warstw feudalnych. Należeli do nich bojarzy oraz tzw. Służebni książęta.
Służba bojarów miała charakter dobrowolny (mógł w każdej chwili zaprzestać służby u jednego księcia i
przejść na służbę do innego- tzw. Wolny odjazd)
-domiestije- ziemia nadawana w dożywotnie władanie w zamian za służbę na rzecz księcia
Miestniczestwo- formalne umiejscowienie poszczególnych rodów feudalnych, zależnie od ich
pochodzenia, na różnych szczeblach hierarchii. Przynależność do rodu stojącego na wyższym szczeblu tej
hierarchii dawała jego członkom również prawo do objęcia wyższego urzędu
3.Ludność wiejska
-Krestianoowie- warstwa chłopów poddanych. Dzielili się na starożilców, czarnyje ludi, srebrniacy,
nowoprichody itp.
-kabalni ludzie- bardzo bliscy położeniem niewolnym chłopom. Popadali w niewolę za długi
XIVw- lokalne powstanie chłopskie
Wychód- forma oporu chłopów- opuszcenie zajmowanego gruntu i przeniesienie się do innego księstwa
XVw- ustalono, że chłopom przysługuje tylko jeden w roku krótki termin wychodku tzw. Juriew dień
(tydzień przed i po dni św. Jerzego 26 listopada)
4. Miasta i mieszczanie
XIV-miasta przenoszą się z upadku po najazdach Tatarów
-kreml- część centralna miasta, otoczona murem i stanowiąca siedzibę księcia lub jego urzędników
-podgrodzie- osada zamieszkana przez ludność kupiecką i rzemieślniczą
Gości- uprzywilejowane warstwy ludności miejskiej (bogaci kupcy)

II.USTRÓJ PAŃSTWA

1.Rola wielkich książąt moskiewskich w zjednoczeniu państwa
XIVw- procesy integracyjne doprowadziły do wyłonienia się kilku wielkich księstw, które zdołały sobie
podporządkować mniejsze księstwa dzielnicowe
XIw- stosunki między wielkimi książętami a księstwami regulowane były umowami podobnymi do umów
lennych
XIV i XVw- wielcy książęta moskiewscy narzucają zwierzchnictwo innym wielkim księstwom. Uzyskali
także Wielkie Księstwo włodzimierskie wraz z tatarskim jarłykiem. Wasyl I przyłączył księstwo
niżnowogrodzkie
1474- Iwan III Srogi przyłączył Nowogród oraz księstwo rostowskie a w 1485r księstwo twerskie
1480- Iwan III podbija Tatarów i uniezależnia państwo od Złotej Ordy
XIVw- kraj tworzy warunki do kształtowania się ogólnonarodowego rynku i do zjednoczenia państwa.
Przeniesienie stolicy do Moskwy
Książe Całej Rusi- tytuł przyjęty przez Iwana Kalitę- podkreślanie jedności ziem ruskich na wspólnym
froncie przeciw tatarskiemu najeźdźcy
1472- Iwan III poślubia Zoe z dynastii Paleologów (bratanica ostatniego cesarza)- nawiązanie do
wielkich tradycji Bizancjum i zaczął się uważać za jego prawnego dziedzica. Przyjął herb bizantyjski i
tytuł cara. Zaczęto propagować teorię o Moskwie jako o „trzecim Rzymie”- po upadku cesarstwa
zachodniego miejsce jego zajęło Bizancjum tak po upadku Bizancjum na jego miejsce weszła Moskwa

30

2.Zarząd Wielkiego Księstwa Moskiewskiego
a)Duma Bojarska- stały organ doradczy przy wielkim księciu
b)Prikazy- organa centralne o stałym personelu powołane do załatwienia określonych spraw
państwowych.
3. Ustrój republik Nowogrodu i Pskowa
a)Nowogród- ważne centrum handlowe już w okresie poprzedzającym powstanie państwa kijowskiego i
przez długi wieki był jednym z głównych ośrodków handlowych w Europie
1136- Nowogrodzianie wypędzili ostatniego tu wnuka Monomacha- Wsiewołoda i na jego miejsce
powołali jednego z książąt czernichawskich. Odtąd ustaliła się zasada powoływania księcia
nowogriodzkiego w drodze elekcji
1478-Nowogród wcielony do państwa moskiewskiego
-patrycjat nowogrodzki-warstwa panująca (właściciele ziemscy, bojarzy oraz bogaci kupcy)
-wiec- formalnie najwyższy organ władzy- wszyscy mieszkańcy miasta
-Rada Panów- przejęła faktyczne rządy w Nowogrodzie- 300 os wraz z głównymi urzędnikami. Nadawała
republice nowogrodzikiej charakter arystokratyczny
-książe- dowódca wojskowy
-posadnik-właściwy organ wykonawczy republiki wybierany spośród bojarów. Pomagał mu tysięcznik
b)1348-z republiki nowogrodzkiej wyemancypowały się Psków, tworząc odrębną republikę feudalną
1510- Psków wcielony do państwa moskiewskielgo

III.CHARAKTERYSTYKA OKRESU

1.Długi okres rozdrobnienia feudalnego (od 1132 do końca XVw)
2. W XII i XIIIw nastąpił na Rusi zupełny zanik władzy centralnej. Od XIVw. Pojawiły się tendencje
integracyjne (powstanie kilku wielkich księstw). XVw.- zrzucenie jarzma tatarskiego i zjednoczenie ziem
3.W okresie rozdrobnienia powstały na Rusi dwie republiki miejskie: nowogrodzka i pskowska. Ustrój ich
kształtował się w sposób przypominający ustrój włoskich republik miejskich

ROSJA W OKRESIE MONARCHII STANOWEJ (XVW-DO POŁ XVIIW)

1.Rosja za ostatnich Rurykowiczów: Wasyla III (1505-1533), Iwana IV Groźnego (1533-1584) i Fiodra
(1584-1598). W Rosji rządy w XVIw. Objęli Rosjanie. Ośrodkiem dookoła którego dokonało się
zjednoczenie było Wielkie Księstwo Moskiewskie
XVIw.- do zjednoczonej monarchii włączone zostały: miejska republika pskowska, księstwo riacońzkie,
Chanat Kazański i Astrachański
XVIw- panowanie rosyjskiego sięgało już za Ural i za Ob od połowy XVIIw- po Morze Ochockie
1533-1584- panowanie Iwana Groźnego- car dla umocnienia swej władzy i rozbicia potęgi bojarów
znalazł główne oparcie w drobniejszej, przez siebie tworzonej i od siebie uzależnionej szlachcie oraz w
siłach miast i cerkwi. Pojawiła się nowa instytucja stanowa- sobór ziemski (przez blisko 100 lat odgrywał
wielką rolę)
2.Kryzys monarchii w początku XVIIw
1598- bezpotomna śmierć Fiodora (po śmierci jego młodszego zamordowanego brata Dymitra). Koniec
dynastii Rurykowiczów
1598-1613- walki o tron. Na tron został wybrany Borys Godnow
1605-Dymitr Samozwaniec przybyły z Polski poddaje się za Syna Iwana IV Groźnego. Śmierć Godonowa.
Dymitr na tronie.
1606- śmierć Dymitra. Tron w rękach kniazia Wasyla Szujskiego do 1610
1607-wybuch powstania chłopskiego, stłumionego przez władze carskie
1613- Sobór Ziemski- wybór na cara Michała Romanowa do 1917

I.STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOŁECZNE

1.Rozwój gospodarczy-postępy gospodarki pieniężnej. Możliwości rozwojowe Rosji hamowane brakiem
szerego dostępu do morza (brak rynku zagranicznego na zborze)
XVIw-postanie obszernych rynków lokalnych dookoła wielkich miast- przewrót gospodarczo-społeczny
na wsi (ekonomiczny upadek warstwy bojarów, rozwój gospodarki folwarczno- pańszczyźnianej i
związane z nią zaostrzone poddaństwo)
2.Bojarowie
XVIw- przemiany w położeniu rosyjskich feudałów. Reakcja bojarska zagrażająca utrzymaniu jedności
państwa. Dążenie drobnej i średniej szlachty do szukania przeciwko bojarom silnej władzy państwowej
-Iwan IV Groźny niszczy potęgę bojarów i zabiega o umocnienie ekonomicznej i politycznej pozycji
wśród oddanej mu szerszej warstwie szlacheckiej
1556-1572- uchwalenie przez Iwana IV Groźnego oprycznicy- określono część terytorium państwa, i to
najbardziej urodzajną z której wysiedlono przymusowo bojarów, by osiedlić ich w innych okręgach a
ziemie ich nadać dworianom w pomniestieje
-zacieranie różnic w ramach feudałów i kształtowanie się jednego uprzywilejowanego stanu
szlacheckiego- dworiaństwa (tworzyli trzon armii)

31

Pułki strzeleckie-stała, dożywotnia i dziedziczna służba w pułkach strzeleckich utworzonych przez
Iwana IV Groźnego. Mieszkali z rodzinami w osiedlach w pobliżu Moskwy i innych wielkich miast. Zostały
zlikwidowane przez Piotra I na rzecz regularnej armii
3. Ludność wiejska- pogorszenie sytuacji chłopów w XVI i XIIw. Nawrót renty odśrodkowej oraz
zaostrzeniu uległy przepisy określające przytwierdzenie chłopa do ziemi i nadające zależności chłopa od
pana charakter poddaństwa osobistego. Przytwierdzono do ziemi wszystkie kategorie chłopów. Liczne
powstania chłopskie (m.in. Iwana Bołotnikowa 1606-1607 i Stieńki Riazina 1657).
4. Miasta i mieszczaństwo
XVIIw- szczególny rozwój miast, które dominowały nad szerokimi rynkami lokalnymi. Luność miejska
nadal dzieliła się na liczne kategorie, zależne od stopnia zamożności

II.USTRÓJ PAŃSTWA

1.Władza carska- nieograniczone uprawienia, prawo życia i śmierci nad swymi poddanymi
2.Duma Bojarska (od XVw jako organ doradczy cara). Stopniowo zaczęła tracić charakter
arystoktaryczny (osoby tylko powołane przez cara wchozić zaczęły w jej skład- tzw. „bojarowie dumni”).
W jej skład wchodzili także urzędnicy zarządu centralnego (diakonowie). Liczba członków Dumy stale
wzrastała
3.Sobór Ziemski
1549-I raz powołany Sobór Ziemski
1568-II raz powołany Sobór Ziemski. Przewagę w nim mieli dworianie, udział wnim mieli także
mieszczanie. W skałd soboru ziemskiego wchodziły nastepujące grupy:
a)Duma Bojarska
b)Święty Sobór (najwyżsi dostojnicy duchowni)
c)przedstawiciele dworiaństwa, ludności miejskiej i strzelców
Sobór Ziemski zwoływał car, a w czasie bezkrólewia patriarcha lub Duma Bojarska
4.Prikazy (od XVw)-organa centralne powołane do zarządzania określonymi resortami zarządu
centralnego
5.Zarząd lokalny- przedstawiał na terenie Rosji dużą różnorodność. Kraj podzielono na ujezdy (powiaty),
w których władzę państwową sprawowali namiestnicy (urząd ten został zniesiony przez nadużycia).
Centralnym organem stanowym zaczęły w rosyjskiej monarchii stanowej odpowiadać organy stanowe
samorządu lokalnego
a)samorząd gubny- funkcje sąowe w zakresie ścigania i sądzenia rozbójników. Organem tego
samorządu była gubna izba, w skład której wchodzili, przysięgli oraz gubny diak. Wszyscy oni panowali z
wyboru, w których uczestniczyli także chłopi
b)samorząd ziemski- organy samorządowe, które miały nie tylko uprawnienia sądowe, ale również
skarbowe, gospodarcze i policyjne. Sądziły one tylko w sprawach mieszczan i ludności z tzw. czarnych
włości. Organem samorządu ziemskiego była ziemska izba (starosta ziemski, ziemski diak i przysięgli
wybierani przez ludności)

III. ŹRÓDŁA PRAWA

-Prawda Ruska
-ustawodawstwo carskie oraz soborów ziemskich i prikazów
-wyroki i orzeczenia Dumy Bojarskiej
Najważniejsze zbiory:
a)Subiednik z 1497r- prawo powszechne dla całego państwa
b)carski Subiednik z 1550r- poza przepisami o sądownictwie i procesie zamierzał wiele nowych przepisów
z zakresu prawa karnego i prywatnego
c)Sobornoje Ułożenije z 1649r- zredagowanie przez szczególną komisją, zostało uchwalone przez Sobór
Ziemski i zaraz potem ogłaszane drukiem

IV. CHARAKTERYSTYKA OKRESU

1.XVI i XVIIw- dylemat na temat czy Rosja była w tym czasie monarchią stanową, czy monarchią
absolutną (cechy jednej i drugiej). Brak właściwych monarchii absolutnej etapu rozwoju podstaw
gospodarczych i zarządu państwa opartego na centralizmie i biurokracji
2.XVIw- pojawienie się instytucji typowych dla monarchii stanowej: Duma Bojarska, Sobór Ziemski oraz
samorząd lokalny. Niepełna forma monarchii stanowej

FRANCJA W OKRESIE MONARCHII ABSOLUTNEJ

1.Monarchia absolutna i jej kryzys w XVIw
1461-1483- panowanie Ludwika XI- początek rządów absolutnych
1484-179-Rządy absolutne. Monarchia zachowała silną nie podlegającą niczyjej kontroli władzę z
podporządkowanymi sobie organami państwowymi. Kryzysy monarchii:
-druga połowa XVIw- w związku z reformacją- wewnętrzne wyznaniowe rozbicie społeczeństwa na dwa
obozy. Hugenoci (obóz strażników reformacji) przeciwstawili się katolikom. Obydwa obozy zmierzały do
obalenia monarchii i do zagarnięcia władzy
1562-1596-długie wojny religijne

32

1589- morderstwo Henryka III Walezjusza. Tron w rękach króla Henryka IV Burbona kosztem
wyrzeczenia się protestantyzmu- położył kres wojen
1598-edykt nantejski- zapewnił protestantom umiarkowaną tolerancję religijną
-kryzys monarchii w XVIIw i rządy Ludwika XIV
1624- kardynał A.J.Richelieu powołany do rządów stawia opór możnowładztwu chcącemu obalić
monarchię
1643-śmierć Ludwika XIII. Tron w rękach małoletniego Ludwika XIV, a rządy regencyjne przyjęła
królowa wdowa, Anna Austriaczka-powołała na kardynała J.Mazarina
1648-Parlament wystąpił jawnie przeciw rządowi (Fonda), zmusił króla do opuszczenia Paryża
1649-Parlament podporządkował się królowi
1652- Fonda ostatecznie zlikwidowana
1661- śmierć kardynała Mazariana. Rządy osobiste 22-letniego Ludwika XIV- monarchia za jego
panowania doszła do szczytowego rozwoju
-zmierzch i kryzys monarchii w XVIIIw
1789-wybuch rewolucji
XVIIIw-szybkie narastanie kapitalistycznych elementów w gospodarce, wzrost znaczenia mieszczaństwa,
nowe idee polityczne i ekonomiczne. Brak reform

I.STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOŁECZNE

A)STOSUNKI GOSPODARCZE

1.Akumulacja kapitałów u schyłku XVw- koncentracja środków produkcji w ręku pewnych jednostek
kosztem innych jednostek (znacznie liczniejszych) środków tych pozbawionych. Mogła prowadzić do
kapitalizmu jedynie wtedy, gdy uzyskane przez nią środki zostały zainteresowane w sposób
kapitalistyczny. Wówczas przybierała charakter akumulacji pierwotnej.
2.Merkantylim i polityka merkantylna
Merkantylizm-doktryna polityczna i na niej oparta polityka gospodarcza państwa, zmierzająca do
wzmocnienia siły gospodarczej państwa. Pojawił się najwcześniej w Hiszpanii i Portugalii. Doktryna
merkantylizmu przyczyniła się do podjęcia przez Francję merkantylnej polityki gospodarczej. Polityka ta
zmierzała do gromadzenia złota przez ograniczenie importu. Uważano, że można było to osiągnąć:
a)przez podniesienie własnej produkcji, które by wypierała towar obcy, a równocześnie nie mogła

wytwarzać na eksport
b)przez stosowanie odpowiedniej praktyki celnej, a więc głównie przez wprowadzenie wysokich ceł
importowych
c)przez skierowanie handlu na zamorskie szlaki kolonialne
Rozwijanie własnej produkcji osiągano przez popieranie i zakładanie większych przedsiębiorstw
przemysłowych, przez zakładanie manufaktur (zakładów, w których wielka liczba pracowników
pracowała często, na zasadzie najmu, pod kierunkiem przedsiębiorcy).
3.Fizjokratyzm-fizjokraci głosili prymat rolnictwa w życiu gospodarczym, tak, że pozornie można było w
nich widzieć obrońców feudalnej własności ziemskiej. Domagali się zniesienia wszelkich ograniczeń życia
gospodarczego, w szczególności ograniczenia cechów, własność i wolność opartą na własności uważali za
podporę porządku społecznego

B)STOSUNKI SPOŁECZNE

1.Nowy układ społeczny w monarchii absolutnej opierał się przede wszystkim na różnicach
majątkowych i nie pokrywał się z podziałem na stany
-duchowieństwo frankońskie, zagrożone w okresie Reformacji sekularyzacją dóbr kościelnych poszło
na pewną koncesję (mianowicie w końcu XVIw wyraziło zgodę na świadczenie na rzecz państwa pewnych
danin). Duchowieństwo dzieliło się na wyższe (biskupi, prałaci i opaci, rozporządzający dużym
uposażeniem ich urzędów), oraz na niższe duchowieństwo (żyjące niejednokrotnie w ramach
materialnych często bardzo niekorzystnych)
-szlachta utrzymała swe dominujące znaczenie i wpływ mimo zmiennych warunków. W strukturze tej
klasy wyróżniać się zaczęły dwie warstwy:
a)szlachta rodowa- rekrutowała się z dawnych rodów szlacheckich. Dzieliła się na szlachtę dworską
(arystokracja, potomkowie dawnych wielkich feudałów, książęta, margrabiowie, hrabiowie itd)

b)szlachta urzędnicza- osoby nobilitowane, głównie pochodzenia mieszczańskiego. Do nich należały
funkcje oficerskie, urząd sekretarza królewskiego, funkcje w Parlamencie i inne
-mieszczaństwo-bogaci kupcy, przemysłowy, rzemieślnicy, jak i czeladnicy cechowi, robotnicy
manufaktur oraz plebs miejski
Ograniczenie samorządu miast przez monarchię absolutną
XVIw- władza królewska coraz głębiej wkraczała w wewnętrzne sprawy zarządu miejskiego i w kontrolę
finansów miejskich
XVIIw- wprowadzenie prowincjonalnego urzędu intendenta, któremu miasta zostały w szerokim zakresie
podporządkowane
-ludność wiejska-chłopi do końca skrępowanie monarchii absolutnej przyniósł nowe formy
ekonomicznego wyzysku chłopa. Pojawiła się bardzo liczna kategoria chłopów bezrolnych

33

Sądownictwo nad chłopami, uzyskane w średniowieczu przez panów feudalnych, przetrwało okres
monarchii absolutnej, uległo ono jednak pewnemu złagodzeniu przez wprowadzenie zasady, że panowie
wykonują sądownictwo patrymonialne na mocy delegacji królewskiej

II.USTRÓJ PAŃSTWA

A)KRÓL I WŁADZA KRÓLEWSKA

1.Zakres władzy królewskiej
-król nie podlegał żadnym prawom, poza prawami boskimi, i niczyjej kontroli przed nikim nie był
też odpowiedzialny. Posiadał pełnię władzy i nie dzielił jej z nikim, ani z feudałami, jak w okrsie
rozdrobnienia, ani ze stanami czy ich organami, jak w monarchii stanowej. Podlegała pewnym
ograniczeniom zarówno prawnym, jak i faktycznym
-wszechstronność (omnipotencja) władzy ogarniająca wszystkie dziedziny życie społecznego. Podległe
mu było całe ustawodawstwo decydował o wojnie i pokoju, był naczelnym dowódcą
Policja- rozszerzenie działalności administracyjnej państwa na różne dziedziny nie objęte dotąd
działalnością państwa. Ta wszechstronność władzy prowadziła do nadania monarchii absolutnej
charakteru państwa politycznego
-centralizm i biurkratyzm-król wykonywał swą władzę przy pomocy szeroko rozbudowanego aparatu
państwowego podporządkowanego jego centralnej władzy. Król podejmował decyzje a jego organy
centralne miały tylko głos doradczy. Przyjmowały one formę rad zorganizowanych kolegialnie
Hierarcia biurokratyczna- system urzędów hierarchicznie podporządkowanych władzy centralnej. W
drodze dłuższej ewolucji urzędy, w szczególności sądowe i skarbowe, stały się własnością sprzedawalną i
dziedziczną urzędników. Tej grupie urzędów (offices) obsadzanych przez urzędników nieusuwalnych
(officers), monarchia przeciwstawiała nowe urzędy, swobodnie przez króla obsadzane na mocy
specyficznego nadania urzędnikom komisarycznym
2.Uzasadnienie władzy absolutnej
XVw-rozpowzechnianie się teorii, że państwo jest osobą prawną, że posiada organa wyrażające jego wolę.
W tym wieku także przyjął się szeroko pogląd, że wolę państwa wyraża ogół ludu, a monarcha jest tylko
jago organem pośrednim. Poglądy zaczęły się różnić przy próbach bliższego określenia tego, z czyjego
mandatu monarcha władzę posiada, czy pochodzi ona od Boga czy z woli i mandatu ludu, czy też
monarcha otrzymał ją rzeczywiście z łaski bożej i jest tylko przed Bogiem odpowiedzialny za jego
sprawowanie
Suwerenność (wg Bodinusa)- absolutna i odwieczna władza państwowa. Suwerenną władzę, która jest
niepodzielna i sprawować może albo monarcha, albo grupa obywateli (arystokracja), albo ogół obywateli
(demokracją) Bodinus za najlepszą formę ustroju uznał monarchię absolutną i zwalczał mieszane formy
rządu, a więc także współrządy stanów z królestwem. Władza monarchy w zasadzie nie podlegała
żadnym prawom, a ograniczona jest tylko prawem boskim, we Francji także prawami feudalnymi
monarchii.
XVIIIw- pojawiły się we Francji nowe doktryny polityczne, wyraźnie skierowane przeciw monarchii
absolutnej i jej deigracjalnemu uzasadnieniu. Wiążą się one z:
-koncepcja prawa natury jako prawa niezmiennego i wieczystego, stojącego nawet ponad prawem
boskim. Wg Hugona Grocjusza z prawa natury wynika to, że lud może przenieść na monarchę władzę
pełną, ale również może tę władzę przelać na monarchę w granicach określonych przez umowę. Z praw
natury wynika też istnienie podmiotowych praw jednostki, raw jej przyrodzonych
-ideologia antyfeudalna (kształtowana na gruncie praw natury):
a)wg Monteskiusza, który deklaruje się jako zwolennik wolności politycznej i przedstawia monarchię
umiarkowaną jako najlepszą formę państwa stworzył on teorię trójpodziału władzy
b)Jan Jakub Roussean- każdy ustrój społeczny jest wynikiem swobodnej umowy między ludźmi. Źródłem
władzy jest zatem cały lud. Lud ma suwerenność i nie może jej oddać monarsze ani nawet swojej
reprezentacji. Teoria ta kwestionowała nie tylko monarchię absolutną, ale cały ustrój feudalny oparty na
nierówności społecznej. Stała się ona podstawą rozwoju pojęć demokracji parlamentarnej, która właśnie
oprze się na idei suwerenności ludu
-teorie fizjokratów-opowiadały się przeciw podstawom gospodarki feudalnej i za wolnością gospodarczą.
Z surową krytyką feudalizmu wystąpił Gabriel Mably, który krytykował własność prywatną i nakreślił
obraz społeczeństwa komunistycznego
3.Prawa fundamentalne monarchii- prawa, których król nie mógł naruszyć, które stały ponad królem.
Działalność króla musiały być zgodne z prawami fundamentalnymi:
a)prawo następstwa tronu- nie mógł zmieniać zasad sukcesyjnych
b)prawo do niepozbywalności domeny królewskiej- nie mógł król ją swobodnie nią dysponować
c)król musi być katolikiem (zasada zaliczona do fundamentalnych nieco później)- władza królewska
jest niezawisła od władzy duchownej
Parlament stał na czele straży praw fundamentalnych, które stanowiły „Konstytucję monarchii
absolutnej”. Stanowić one miały normę nadrzędną w stosunku do innych ustaw
4.Prawa i aspiracje polityczne P|arlamentów

34

-prawa rejestracji ustaw- wykonywanie rejestracji, które w założeniu sposobem publikacji ustaw. Król
wysyłał wydane przez siebie ordonanse do Parlamentu, który rejestrował je w rejestrze (księdze)
ordonansów, udostępnionym osobom zainteresowanym ich brzmieniem
XIVw- Parlament jako królewski organ doradczy, w wypadku zastrzeżeń co do treści ordonansu,
przesyłał królowi swoje uwagi, tzw. remonstrancję. Król mógł zmusić Parlament do rejestracji.
Uprawnienia ustawodawcze Parlamentu to prawo weta zawieszającego wobec ustaw królewskich
XVIIw- Parlament odważył się na podjęcie walki z królem także i z tego względu, że jego członkowie
zajmowali swe stanowiska dziedzicznie i byli nieusuwalni. Parlament cieszył się olbrzymią popularnością
i wywierał wpływ na kształtowanie się opinii, z którą król musiał się liczyć. W drugiej połowie Parlamenty
stanęły w jawnej opozycji wobec króla i rządów kardynała Mazariana. Opór ich został przełamany a
Ludwik XIV zdołał je zmusić na 40 lat do milczenia (do zaniechania remonstrancji)
1770-walka króla z Parlamentem rozgorzała z całą siłą. Niechęć wobec monarchii była już wtedy tak
głęboka, że opinia publiczna stawała po stronie Parlamentu także i wtedy, kiedy Parlament, w myśl
zasady opozycji za wszelką cenę zwalczał rozsądne i postępowe reformy wnoszone przez króla
1787-zatagi króla z Parlamentem przyczyniły się do rewolucji

B)ORGANA CENTRALNE

1.Urzędy ministerialne. Zarząd centralny kraju wymagał powołania nowych organów obsadzonych
kompetentnymi i usuwalnymi urzędnikami oraz szczegółowego rozdziału ich kompetencji. Kształtowanie
się resortowych „ministerialnych” organów stanowiło wynik dłuższej i nieraz zawiłej ewolucji
a)kanclerz- XVw- rola kanclerza uległa ograniczeniu, ponieważ znaczna część jego funkcji została
rozdzielona między jego dawnych notariuszy podniesionych do godności sektetarzy stanu. Utrzymał
jednak w swym ręku pieczęć królewską a zatem i faktycznę kontrolę wszystkich aktów wychodzących z
kancelarii królewskiej. Był zwierzchnikiem wszystkich sądów, nadzorował funkcjonowanie wszystkich
rad królewskich, a sam przewodniczył Radzie Stanu, która zajmowała się sprawami sądowymi
b)sekretarz stanu- wywodził się ze skromnych notariuszy kancelarii królewskiej
XVw- 4 spośród nich zaczęło wyróżniać się jako sekretarze do spraw finansowych
XVIw- wzrost ich autorytetu i uniezależnienie się od kanclerza i bezpośrednie podporządkowanie ich
królowi z tytułu sekretarzy stanu. Po uzyskaniu dostępu do Rady Królewskiej urząd ich nabrała znamion
urzędy ministerialnego. Ewolucja podziału kompetencji:

-do końca XVIw- kryterium geograficzne- każdy z czterech sekretarzy otrzymał po jednym wycinku
geograficznym- według stron świata- obejmującym zarówno prowincje francuskie jak i odpowiednie kraje
zagraniczne
-od końca XVIw- kryterium rzeczowe- resorty wyróżnione w ten sposób, że całość spraw zagranicznych
powierzono jednemu z sekretarzy stanu, drugiemu sprawy wojny, trzeciemu resort marynarki,
czwartemu „dwór królewski”
c)centralny kontroler finansów
1665- na czele finansów stanął Calbert z nowym tytułem generalnego kontrolera finansów (sprawy
finansowe a także roboty publiczne, rolnictwo, handel oraz przemysł). Był więc prawdziwym ministrem
„gospodarki narodowej”, mającym możliwość realizowania ówczesnej polityki merkantylnej
d)Ministeriat: 6dygnitarzy- kanclerz, 4 sekretarzy, generalnego kontrolera finansów w XVIIIw zaczęto
określać mianem ministrów

-ministrowie nie tworzyli żadnego kolegium, które by przypominało późniejszą Radę Ministrów.
Współpracowali bezpośrednio królem, indywidualnie lub na posiedzeniu Rady Królewskiej
-ministrowie monarchii absolutnej nie mieli prawa do podejmowania w swoim imieniu decyzji- w
przeciwieństwie do nowożytnych ministrów, którzy są samodzielnymi i odpowiedniki kierownikami
swoich resortów. Decyzja należała zawsze do króla. Ministrowie byli więc jedynie doradcami
wykonawcami woli królewskiej

-byli odpowiedzialni tylko przed królem
2.Rady Królewskie- Rada Królewska oraz wszystkie organy państwowe, które były tylko organami
doradczymi i każdą ich decyzję król mógł zmienić
Rada Królewska wywodzi się z średniowiecznej kurii z biegiem czasu wykształciły się 4 sekcje Rady
Królewskiej. Do rad w XVIIIw należały:
a)Rada Stron Procesowych, czyli Rada Prywatna- bezpośrednia kontynuacja dawnej Rady
Królewskiej. Przewodniczył jej kanclerz a udział w niej brali 4 sekretarze stanu, arystokracji i 30 radców
reprezentujących wszystkie 3 stany. Miała charakter sądu kasacyjnego (mogła złamać, skasować, znieść
wyroki sądów najwyższej instancji w wypadku stwierdzenia naruszenia przez sąd prawa materialnego
lub uchybienia przepisom formalnym. Tworzyła prototyp sądu administracyjnego. Działała również jako
trybunał kompetencyjny w wypadku sporu o właściwość sądową między sądami najwyższej instancji
b)Rada Stanu (Rada Tajna)- najważniejsza rola. Przewodniczył w niej król, a w skład wchodziło zaledwie
kilka osób powołanych przez króla. Zajmowała się najważniejszymi sprawami państwowymi, a więc i
politykę zagraniczną oraz sprawami pokoju i wojny
c)Rada Depesz- obradowała pod przewodnictwem króla z udziałem wszystkich ministrów, członków
Rady Stanu i właściwych ministrów. Przedmiotem jej obrad były sprawy zarządu wewnętrznego

35

d)Rada Finansowa zajmowała się sprawami finansów państwowych. Główną rolę odgrywał w niej
generalny kontroler finansów
3.Stany Generalne
1484- ostatnie zwołanie Stanów Generalnych. Przez ponad 70 lat nie były powoływane
XVIw-zwołane 3-krotnie S.Generalne- ujawniły swoją bezsilność i wykazały niemożliwość porozumienia
między antagonistycznymi stanami.
1614-Stany Generalne powołane przez regentkę, królową Marię Medici, wykazały niemożliwość
pogodzenia absolutyzmu z działalnością Stanów. Zamilkły na 175 lat (do 1789r)
Stany Prowincjonalne przetrwały i utrzymały się do końca monarchii w niektórych prowincjach mimo
walki, jaką prowadzono z nimi a XVII i XVIIIw. Działały jako samorządowy organ lokalny, element
decentralizacji monarchii absolutnej
4.Zarząd lokalny- monarchia absolutna zmierzała do oparcia go na zasadach centralistycznych i
biurokratycznych
1)Baliwowie i gubernatorzy. Od XVw. baliwowie zaczęli tracić na znaczeniu a głównym organem
lokalnym stali się gubernatorzy (pierwotnie minanowani jako dowódcy wojskowi w prwincjach
granicznych, stali się z biegiem lat przedstawicielami króla w prowincji i z czasem przejęli rozległą
władzę. Rekrutowali się spośród arystokracji i zaczęli reprezentować siły grożące ponownym rozbiciem
jedności państwowej). Ludwik XIV ograniczył wpływ guberniatorów- urząd ten stał się mianowicie
pewnego rodzaju synekurą dla przedstawicieli arystokracji. Mianowani odtąd na 3 lata, przebywali
głównie na dworze królewskim, a na teren swych prowincji mogli udawać się tylko za pozwoleniem króla.
Ich uprawnienia administracyjne przejęli intendenci
2)Intendenci (wprowadzeni w XVIIw)- sprawowali władzę w okręgach generalnych stworzonych
pierwotnie tylko dla administracji skarbowej (30 okręgów). Nominowani przez króla w Radzie nie
podlegali niczyjej kontroli lokalnej i podporządkowani byli bezpośrednio Radzie Królewskiej

D)SKARBOWOŚĆ

XVw- dualizm władzy skarbowej- podstawę skarbowości stanowiły królewskie dochody, podatki
pośrednie oraz podatki bezpośrednie. Pobieranie podatków bezpośrednich wymagało dawniej zgody
Stanów Generalnych i one również przejmowały administrację. Na tej podstawie powstał system
dualistyczny, w którym królewską administrację skarbową reprezentowali 4 skarbnicy, administrację
stanową 4 generałowie i tzw. elekcje. Podstawowym więc celem polityki skarbowej stała się
likwidacja dualizmu w drodze:
a)dopuszczenia zasady swobodnego nakładania podatków przez króla
b)wprowadzenie jednolitej królewskiej administracji skarbowej
XVIw- powstanie instytucji skarbników generalnych, którzy postawieni zostali na czele 30 okręgów
generalnych

E)SĄDOWNICTWO-królowi przysługiwała pełnia władzy sądowej i że dopuszczalne jest tylko

sądownictwo królewskie. Prowadziło to do zmniejszenia lub ograniczenia sądów niekrólewskich:

a)sądownictwo patrymonialne od XVIw uległo znacznym ograniczeniom oraz poddane zostało kontroli
królewskiej. Senior musiał powoływać do jego sprawowania kompetentnego sędziego, a od wyroków sądu
patrymonialnego przysługiwała apelacja do królewskiego
b)sądownictwo kościelne- utrzymało się aż do rewolucji tylko w ramach bardzo ścieśnionych. Jego
właściwość ograniczyła się do wewnętrznych spraw duchowieństwa i do spraw małżeńskich
c)sądy miejskie- jedynie drobne sprawy porządkowe
1.Sądownictw królewskie delegowane. Hierarchia sądowa:
-sądy patrymonialne- od których można było, ale dopiero po przejściu wysokich instancji sądów
patrymonialnych, apelować do sądu prewotalnego
-sądy prewotalne- drobniejsze sprawy cywilne i karne nie zastrzeżone sądom baliwialnym
-sądy baliwialne- sądy odwoławcze od sądów prewotalnych oraz sądem I instancji dla spraw cywilnych i
karnych, dla których sąd prewotalny nie był kompetencyjny
-sądy prezydialne-działały jako sądy odwoławcze od sądów baliwialnych w sprawach prezydialnych
(sądziły w pierwszej i ostatniej instancji, w szczególności w sprawach o rozbój na drogach publicznych).
Sądy te miały na celu odciążenie Parlamentu
-Parlamenty- sądy najwyższej instancji
-istniały także sądy delegowane dla spraw specjlnych: całą hierarchia sądów skarbowych z Izbą
Obrachunkową i Izbą Podatkową na czele, sądy administracyjne dla spraw handlu morskiego, sądy leśne
dla sadzenia przestępstw leśnych, sądy konsularne dla spraw handlowych i inne.
2.Sądównictwo królewskie zastrzeżone. Król jako piastun całej władzy sądowej może odwołać mandat
udzielony sądowi do wykonywania delegowanej mu królewskiej władzy sądowej. Sadownictwo
zastrzeżone król wykonywał osobiście albo w radzie (orzekała Rada Stron, które postanowienia uchodziły
za wydane osobiście przez króla). Formy sądownictwa:
a)Placet- petycja, skierowana do króla o sprawiedliwość
b)listy opieczętowane- podpisane przez króla i opatrzone jago pieczęcią, służyły różnym celom. Pisma
zawierające rozkaz ograniczenia czyjejś wolności, skazanie na wygnanie lub nakaz odosobnienia w
jakimś klasztorze lub fortecy, najczęściej w paryskiej Bastylii

36

14 lipca 1789- zdobycie Bastylii
c)ewokacja-możliwość wywołania przez króla sprzed właściwego sądu sprawy znajdującej się w
jakimkolwiek stadium procesowym i przekazanie jej Radzie Stron lub innemu wskazanemu sądowi
d)listy „committimus”sądy komisarskie. Król poszczególne sprawy mógł dowolnie przekazywać
wskazanemu przez siebie sądowi. Mógł również wyznaczać dla rozstrzygania poszczególnych spraw
specjalnych sędziów i w ten sposób powoływać tzw. sąd komisarski
e)kasacja wyroku- uchylenie wyroku zapadłego w najwyższej instancji z powodu naruszenia przez sąd
prawa materialnego lub uchybienia przepisom formalnym
f)listy sądowe, w szczególności listy łaski, dotyczyły zmiany prawnie orzeczonej kary. Mogł orzekać o
zmianie, złagodzeniu lub zaostrzeniu kary, lub nawet jej zniesieniu.

III.ŻRÓDŁA PRAWA

1.Rozwój prawa zwyczajowego i wpływ prawa rzymskiego
XVIw-w nauce prawa rzymskiego dominowały szkoły postglostatorów, zorientowane na wykorzystanie
mądrości prawa rzymskiego dla potrzeb współczesnego
1527-1590- życie Francuza J. Cujas- prowadził badania czysto naukowe, dążąc do odkrycia prawdziwej
treści prawa rzymskiego
1454- król wydał zarządzenie nakazujące wszystkim baliwom dokonanie spisów prawa zwyczajowego w
ich okręgach sądowych. Akcja ta doprowadziła do poważnych rezultatów dopiero w XVIw
1580-dokonywanie redakcji prawa zwyczajowego Paryża- służyła jako wzór, na który chętnie
powoływano przy interpretowaniu lub uzupełnianiu luk w innych lokalnych prawach zwyczajowych.
1679- wprowadzono na uczelnię wykładów z „instytucji prawa zwyczajowego”
2.Ustawodawstawo królewskie- edykty, deklaracje, postanowienia Rady Królewskiej, ordonanse
właściwe
„Wielkie ordonase” zredagowane przez specjalnie powołaną Radę Sprawiedliwości:
a)ordonans o postępowaniu cywilnym z 1667r., który stanie się wzorem dla kodeksu procedury
cywilnej, wprowadzonego we Francji przez Napoleona w 1807r
b)ordonans o postępowaniu karnym z 1670r- nie zawierał postępowych rozwiązań w tej dziedzinie
c)ordonanse o handlu z 1673- normujący stosunki prawne kupców oraz czynniki handlowe,
zapoczątkował nowy dział prawa prywatnego- prawo handlowe

IV. CHARAKTERYSTYKA OKRESU

1.Od końca XVw do wybuchu rewolucji w 1789r- okres monarchii absolutnej we Francji, która stanowiła
najpełniejszą znaną realizację tej formy państwa. Tutaj najbogaciej rozwinęła się doktryna absolutyzmu i
najkonsekwentniej wprowadzone zostały centralistyczne i biurokratyczne rządy absolutne
2.Francuska monarchia absolutna stała się wzorem dla wielu innych państw absolutnych. Nie wkroczyła
ona jednak w etap absolutyzmu oświeconego. Nie zdobyła się w XVIIIw na przeprowadzenie reform, które
by mogły złagodzić przerosty feudalizmu, szczególnie rażące na tle francuskich stosunków społeczno-
gospodarczych w XVIIIw.

NIEMCY W WIEKACH XVI-XVIII

1.Księstwa, władztwa terytorialne:
a)właściwe świeckie księstwa Rzeszy. Było ich 64. Na czele tych terytoriów stali nie tylko władcy
mający tytuły książąt, ale znajdowali się też margrabiowie, palatyni, landgrafowie oraz jeden tylko król
mianowicie król czeski
b)księstwa biskupie. Było ich 38. Tereny, na których biskupi wykonywali władzę nie tylko duchowną
ale i świecką. Niektóre z czasem ulegały sekularyzacji
c)mniejsze terytoria świeckie i kościelne (ok. 141). Drobne obszary rozsiane po całym obszarze
Niemiec, opactwa i prelatury, jeżeli chodzi o posiadłości duchowne, hrabstwa, jeżeli chodzi o terytoria
świeckie
2.Miasta Rzeszy albo cesarskie- 294- jednostki posiadające status państwowy. Także posiadłości
wolnych rycerzy (ok. 1500). Byli oni wszyscy bezpośrednio zależni od cesarza (mieli bezpośredniość
państwową, jednak uprawnienia ich nie były porównywalne z uprawnieniami władców terytorialnych
3.Wzrost władzy książąt terytorialnych
XV i XVIw- próby reformowania państwa przez cesarza Maksymiliana I- nie dały żadnego trwałego
rezultatu poza powołaniem do życia Sądu Kameralnego Rzeszy w 1495 i podziałem Rzeszy na 10
obwodów w 1510, który miał znaczenie drugorzędne
XVI i XVIIw- wojny religijne, które podzieliły kraj na dwa obozy: protestancki i katolicki oraz
doprowadziły ostatecznie do oddziału Niemiec na państwo Katolickie i Protestanckie
1618-1648- ostatni etap wojny religijnej, tzw. wojna 30-latnia
1648-pokój westfalski, który usankcjonował dość poważne straty terytorialne Rzeszy, utrwalił podział
religijny państwa i przyznał państwom Rzeszy prawie pełną suwerenność
1701-Branderburgia przekształcona w królestwo pruskie

I.STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOŁECZNE

1.Stosunki gospodarcze

37

XVw- poważny rozwój gospodarczy oraz pojawiły się objawy kryzysu gospodarki feudalnej: wzrost
gospodarki towarowo- pieniężnej i proces akumulacji kapitałów, zmniejszenie dochodów z gospodarki
rolnej oraz związany z tym większy udział w dochodzie społecznym mieszczaństwa i zubożenie szlachty
XVIw- zahamowanie gospodarczego rozwoju Niemiec. O wzroście bogactwa zaczął decydować handel
oceaniczny
XVIIIw- wzrost znaczenia miast, stolic nowych monarchii absolutnych jak Wiednia w Austrii,
Monachium w Bawarii, Drezna w Saksonii, Berlina w Prusach
2.Szlachta-struktura wewnętrzna szlachty, właściwa średniowiecznemu ustroju lennemu, utrzymała się
do końca XVIIIw. 3 warstwy szlachty:
a)wyższa szlachta Rzeszy-władcy terytorialni posiadający terytoria bezpośrednio zależne od cesarza.
Mieli prawo do zasiadania w Sejmie Rzeszy. Wśród wyższej szlachty wyróżniały się 3 grupy: książęta
elektorzy (wchodzili w skład kolegium dokonującego wyboru cesarza); książęta władający na
rozleglejszych terytoriach Rzeszy, którzy zasiadali w Sejmie Rzeszy jako wiryliści (każde księstwo miało
prawo do jednego głosu); władcy na bezpośrednio od Rzeszy zależnych terytoriach, nie mających
formalnego tytułu księstw (zasiadali oni w Sejmie Rzeszy, lecz nie mieli indywidualnych głosów).
b)szlachta krajowa- szlachta osiadła w terytoriach, zależna od ich władców. Zachowywała prawie we
wszystkich krajach swe szerokie przywileje, własne sądownictwo nad chłopami, wyłączne prawo do
sprawowania niektórych urzędów i zajmowania stanowisk oficerskich w wojsku
c)wolne rycerstwo Rzeszy- liczni na zachodzie Niemiec rycerze, którzy nie poddali się żadnemu panu i
zachowali stosunek bezpośredniej zawisłości od cesarza
3.Duchowieństwo- biskupi i opaci panowali w swych terytoriach w sposób podobny jak władcy świeccy.
Wyższe funkcje duchowne sprawowały też niemal wyłącznie osoby pochodzenia arystokratycznego.
Wyższe duchowieństwo nie miało własnej reprezentacji w Sejmie Rzeszy, lecz jego przedstawiciele
wchodzili wraz z panami świeckimi do tych samych kolegiów i trzech arcybiskupów do kolegium książąt
elektorów, biskupi i opaci do kolegium książąt
4.Mieszczaństwo
XVIw- konflikt między biedotą miejską a patrycjatem o uzyskanie wpływów politycznych (o dostęp do
rady miejskiej). Przywileje miast, zakres ich samorządu ulegał stopniowemu ograniczeniu, w
szczególności, rządzonych absolutnie
5.Ludność wiejska
XVw- ucisk w stosunku do chłopów zaczął wzrastać. Szlachta rozwinęła wielką aktywność dla
podniesienia swych dochodów, stale malejących z powodu postępującej obniżki wartości pieniądza,
zatem i wartości pobieranych czynszów
1525-wybuch wojny chłopskiej- chłopi w dwunastu artykułach domagali się m.in. zniesienia
poddaństwa osobistego, ograniczenia pańszczyzny, zniesienia sądownictwa pańskiego oraz niektórych
powinności średniowiecznych, jak od umarszczyzny, zostało zniesione
XVIIIw- reformy przyjęte przez Prusy i Austrię:
-złagodzenie formy przypisania chłopa do ziemi, polegające na tym, że jedynie najstarszy syn, dziedzic
gruntu nie mógł odtąd opuścić gruntu gdy tymczasem inni synowie mogli swobodnie opuszczać wieś
-zniesienie prawa rugów (dowolnego usuwania chłopów z posiadanej przez nich ziemi)

-unormowanie rozmiarów pańszczyzny
-zakaz bicia chłopów
-poddanie sądownictwa pańskiego pod kontrolę sądownictwa państwowego

II.USTRÓJ

A)RZESZA

XVw- Cesarstwo nazywać się zaczęło Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego
XVIIw- Samuel Pufendorf określał Rzeszę jako „nieregularne ciało podobne do potwora”
XVI i XVIIw- Rzesza wychodzi z okresu rozdrobnienia feudalnego. Struktura lenna utrzymała się nadal i
nadal prawo lenne regulowało niektóre stosunki między cesarzem a książętami terytorialnymi,
mianowicie sprawy związane z inwesturą lenna. Pojawiło się pojęcie państwa jako rzeczy publicznej,
osoby prawnej. Rzesza stała się związkiem państwowym o bardzo luźnej organizacji wewnętrznej
1.Władza cesarska- cesarz nie miał faktycznie prawie żadnej władzy osobistej. Nawet te nieliczne
uprawnienia , które przysługiwały jeszcze Rzeszy, cesarz musiał dzielić, ze stanami Rzeszy, w
szczególności z Sejmem Rzeszy. Pozostały mu uprawnienia polityczne o znaczeniu drugorzędnym:
reprezentowanie państwa na zewnątrz, prawo zwoływania Sejmu Rzeszy, inicjatywa ustawodawcza i
zatwierdzenie ustaw Sejmu itp.
1519- wprowadzenie kapitulacji wyborczych- akt, który każdy nowo wybrany cesarz musiał zaprzysięgać
i w którym określone były warunki, jakich cesarz zobowiązywał się dotrzymać
2.Organa Rzeszy
1512-podział Rzeszy na 10 obwodów
1495- powołanie do życia Sądu Kameralnego Rzeszy
3.Sejm Rzeszy- powstał przez zlikwidowanie dawnego zjazdu nadwornego. W jego skład wchodzili
zwierzchnicy terytorialni Rzeszy i przedstawiciele miast Rzeszy, co nadawało mu charakter organu
federalistycznego

38

XVI i XVIIw- rozbudowanie uprawnień Sejmu kosztem władzy cesarskiej: ustawodawstwo w sprawach
Rzeszy, decyzje o wojnie i pokoju, zawieranie traktatów międzynarodowych, uchwały podatkowe, sprawy
rekrutacji wojska itd.
Deputacja- Komisja wybrana przez Sejm funkcjonująca w okresie przerw miedzy sesjami.
1663-Sejm przekształcił się w Sejm nieustający z siedzibą w Ratysbnie. W skład Sejmu wchodzili 3
kolegia (wniosek uchwalony przez wszystkie 3 kolegia stawał się ustawą po zatwierdzeniu przez
cesarza):
-książąt elektórów
-książąt Rzeszy
-kolegium miasta
Wszystkie ustawy uchwalone w ciągu 1 sesji głoszono jako reces cesarski
4.Sąd Kameralny Rzeszy- powołany w 1495. Kompetencje Sądu Kameralnego:
a)jako sąd pierwszej instancji
b)jako sąd odwoławczy- apelacje w sprawach cywilnych od wyroków sądowych władców terytorialnych,
jeśli wartość przedmiotu sporu przekraczało 400 talarów Cesarz nie miał prawie żadnego wpływu na
działalność Sądu Kameralnego Rzeszy; powoływał przewodniczącego sądu i wszystkich 4
przewodniczących senatów sądowych, ale obsada stanowisk, ale obada stanowisk ascesorów w liczbie
16-50 należała prawie wyłącznie do stanów
5.Stosunek państwa do wyznań
1529- oficjalne potępienie nauki Lutra i Reformacji przez Kościół
1555-pokój augsburski- I zatarg protestantów z katolikami. „Czyj kraj , tego religia” -władca terytorialny
miał prawo wyboru religii, którą mógł narzucić poddanym
Parytet- zasada równowagi między protestantami a katolikami
„Odejście na strony”- protestanci i katolicy obradowali w poszczególnych kolegiach oddzielnie
Od XVIw- dwie grupy państw w Niemczech
-kraje protestanckie- kościół reformowany i jego nowe organa zostały w pełni podporządkowane
państwu. Kult protestancki stał się ważną podporą państwa. Powstały kościoły krajowe
-kraje katolickie- władcy terytorialni dochodzili do zapewnienia sobie decydującego wpływu na obsadę
biskupów. Biskupstwa stały się w ten sposób secundogeniturami, co wpływało na powiększenie zarówno
dochodów jak i wpływów politycznych dynastii. Nadzór państwa prowadził do zupełnego
podporządkowania mu Kościoła.
XVIIIw- rygorystyczna nietolerancja wobec innych wyznań niż wyznanie państwa zaczęła łagodnieć

B) TERYTORIA RZESZY

XVIw- wiele terutoriów Rzeszy przybrało charakter samodzielnych państw o charakterze :
1)publicznoprawnym- zastąpienie dawnych zasad prywatnoprawnych dziedziczenia połączonego przez
dziedziczenie spadku między synów, przez właściwe publicznoprawne następstwo tronu
2)suwerennych na zewnątrz
1648-pokój westfalski- szczytowe osiągnięcie władców terytorialnych na ich drodze do zwierzchnictwa
terytorialnego- przyznanie im suwerenności i prawa prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej
3)suwerenne wewnętrznie- miały charakter wielkich włości feudalnych, nikomu, poza fikcyjnym
zwierzchnictwem cesarzy, nie podporządkowanych
XVII i XVIIIw- dwie grupy państw Niemieckich:
a)monarchie stanowe- ustrój rozwinięty w średniowieczu, oparty na dualizmie, podziale zwierzchnictwa
państwowego między władców i stany reprezentowane przez Landtag
b)monarchia absolutna- księstwa biskupie, których rząd opierał się na wzorach monarchii absolutnych

C)MONARCHIA BRANDERBURSKO- PRUSKA

XIIw- założenie Monarchii Branderbusrkiej
XVII- Hohenzollernowie objęli 3 niemieckie terytoria nad Renem: księstw Kliwii; hrabstwo Mark i
Ravensberg
1648-objęcie przez Hohenzollernów po pokoju westfalskim 3 księstw biskupich: Minden, Halberstad i
Magdeburg oraz części wschodniej Pomorza Zachodniego
1618- Panowanie Hohenzollernów w Prusach Książęcych jako wasale korony polskiej a w 1657 jako
suwerenni książęta
1740-zagarnięcie Śląska
XIXw- połączenie się ww. w jednolite państwo
1701- koronacja margrabiego Branderburgii na króla Prus
XVIIw- utrwalenie rządów absolutnych w Branderburgii za Fryderyka Wilhelma
1.Organa centralne- aparat państwowy zbudowany na centralizmie i biurokratyzmie. Organy kolegialne
za Fryderyka Wilhelna (zwane ministerstwem)
a)Generalne Dyrektorium- 5 Departamentów na czele z ministrami. Sprawy administracji wewnętrznej
i finanse
b)Ministerstwo Sprawiedliwości- pod kierunkiem kanclerza i kilku ministrów zajmowało się sprawami
sądownictwa i wyznań

39

Tajna Rada Stanu- tworzona przez ministrów 3 organów- nie miała wielkiego znaczenia i z czasem
przestała się zbierać
2.Organa lokalne
XVIIIw-centralistyczna organizacja zarządu lokalnego. Na całe państwo rozciągnięto podział na
prowincje (Departamenty Kamer), poddane organom kolegialnym. Były ściśle podporządkowane
Generalnemu Dyrektorium. Departamenty podzielone zostały na powiaty
3.Absolutyzm oświecony- pojawił się w drugiej połowie XVIIIw. Przeprowadzone reformy, mające na
celu ograniczyć najbardziej rażące przerosty feudalnego ustroju: ograniczenia poddaństwa na wsi,
ograniczenie monopolu cechów i otwarcie pola dla wolności przemysłowej, zniesienie nietolerancji
religijnej, rozszerzenie działalności na oświatę i kulturę itp.
Monarcha był pierwszym sługą państwa i zadaniem jego była służba dobru ogółu. Kierował się racją
stanu. Racjonalizacja absolutyzmu za Fryderyka II osiągnęła poziom szczytowy i poddała kontroli
policyjnej wszystkie poczynania dynastii tworząc pierwsze państwo policyjne

D)MONARCHIA HABSBURGÓW

1.Powstanie monarchii Habsburgów
XVIw- połączenie niemieckich księstw alpejskich (Austria Dolna i Górna wraz ze Syrią, Karyntią, Krainą
i Tyrolem) z monarchią królestw czeskiego i węgierskiego, poprzednio należące do Jagiellonów
1713- Sankcja Pragmatyczna- uregulowanie zasady dziedziczenia tronu. Cała monarchia habsburska
stanowiła niepodzielną całość, dziedziczną w linii męskiej w porządku primogenitury
1740- monarchia przeszła na Marię Teresę, która zaślubiła Franciszka, ks. Lotaryńskiego i założyła
panującą w Austrii do 1918r dynastię Habsbursko- Lotaryńską
2.Organa centralne
XVIw- pojawienie się rządów absolutnych w krajach austriackich
1620- przełamanie długotrwałego oporu sejmików czeskich przeniesione pod Białą Górą
XVIIIw- okres absolutyzmu oświeconego związany z panowaniem Marii Teresy oraz jej następcy, Józefa II
Zarząd centralny opierał się na organach kolegialnych. Ostatecznie utrzymały się następujące
organa:
a)Kancelaria Stanu- z kanclerzem na czele- sprawy zagraniczne
b)Zjednoczona Kancelaria Nadworna- zarząd spraw wewnętrznych, z wyłączeniem spraw skarbowych
i sądowych
c)Najwyższa Izba Sprawiedliwości, która była najwyższym sądem
3.Organa lokalne
XVIIIw- wprowadzono jednolitą, centralistyczną organizacją administracji lokalnej. Organy:
a)Gubernie z nominowanymi przez monarchę gubernatorami na czele. Podlegały zjednoczonej kancelarii

nadwornej
b)Gubernie dzieliły się na cyrkuły, ze starostami obwodowymi na czele. Sprawowali oni nadzór nad
miastami i dominiami
c)Dominia-utworzone w 1784r. Gromady wiejskie podlegały zwierzchności pana. Miały pewne formy
samorządu, z wójtem na czele
d)Miasta-dość szerokim samorządem z wybieralnymi organami, wydziałem miejskim, magistratem i

burmistrzami
4.Charakterystyka monarchii habsburskiej
XVIIIw- zapanował absolutyzm oświecony. Nastąpiła drobiazgowa integracja państwa w sferę
wyznaniową, ostry kurs polityki germanistycznej w formie rygorystycznego narzucenia języka
niemieckiego w urzędach i szkołach na wielojęzycznym obszarze państwa

III.ZRÓDŁA PRAWA

XV i XVIw- recepcja prawa rzymskiego w Niemczech- uznanie jego mocy obowiązującej jako prawa
stosowanego w sądownictwie. Prawo rzymskie miało mieć w stosunku do prawa zwyczajowego charakter
posiłkowy czyli subsydiarny. Prawo zwyczajowe zostało wyparte na zachodzie Niemiec. Recepcja nie
dotyczyła całokształtu prawa prywatnego rzymskiego. Objęła natomiast częściowo inne systemy prawa.
Formalnie recypowane prawo powszechne obejmowało 3 elementy:
a)Prawo rzymskie, lecz tylko części Corpus Iuris Civile, które były przeglosowane, skomentowane i
nauczane na uniwersytetach
b)Prawo kanoniczne w zakresie norm prawa prywatnego
c)Libri Feudorum- zbiór prawa lennego, zredagowany w XIIw. we Włoszech i włączony do Corpus Iuris
Civilis
1.Carolina- ustawa została ogłoszona przez cesarza Karola V w 1532r. Doprowadziła ona do pewnego
ujednolicenia prawa karnego w Niemczech. Carolina miała również jedynie charakter posiłkowy w
stosunku do praw partykularnych, bowiem zamieszczona w niej tzw. klauzula salwatoryjna precyzowała,
że Karolina wchodzi w życie na terenie całej Rzeszy, jednak bez naruszenia mocy poszczególnych praw
terytorialnych
XVIw- wprowadzenie Caroliny- postęp w dziedzinie prawa karnego materialnego i procesu karnego.
Carolina zawierała przepisy z zakresu prawa karnego materialnego i prawa karnego formalnego
(procesu), które potraktowały szerzej”

40

-prawo karne materialne- o przestępstwie decyduje wina sprawcy; wprowadzała kary publiczne, wśród
nich okrutne , kwalifikowane kary śmierci, traktowane jako środek odstraszający innych od popełnienia
przestępstwa, dopuszczała stosowanie analogii w odniesieniu do przestępstw w niej nie przewidzianych,
co otwierało pole do samowoli sądu.
-proces- zapewnienie pierwszeństwa przed tradycyjnym postępowaniem skargowym postępowaniu
inkwizycyjnemu
-postępowanie skargowe- rozpoczęcie procesu zależało od woli strony.
W procesie karnym wyszczególniły się cechy:
a)proces wdrażał sędzia z urzędu, na podstawie informacji, przeciw osobie posądzonej o czyn występny
b)sędzia łączył w sobie funkcje prowadzącego dochodzenie, oskarżyciela i niemal zawsze brał udział w
wydaniu wyroku
c)w procesie inkwizycyjnym rozwinął się system dowodów formalnych, przepisy prawa określiły z góry

jaką wartość mają poszczególne środki dowodowe, a za najlepszy dowód uznano przyznanie się do
popełnionego czynu przez oskarżonego. Istniało prawo stosowania tortur
d)postępowanie było pisemne i w zasadzie tajne
2.Kodyfikacje XVIIIw
XVII i XVIIIw- tendencje do tworzenia nowoczesnych kodyfikacji- ustaw, które by normowały jakąś
większą dziedzinę prawa, uchylając równocześnie moc obowiązującą dawnych norm
3.Kodyfikacje prawa cywilnego
1756- kodeks cywilny bawarski- kodyfikacje opierały się na dawnych prawach
1794- powstanie Landrechtu pruskiego- prawo cywilne oraz przepisy z zakresu prawa państwowego,
karnego, administracyjnego i. in. Nie obejmowały jednak procedury sądowej
1900- wejście w życie Niemieckiego Kodeksu Cywilnego
4.Kodyfikacja prawa karnego
1764- traktat „O przestępstwach i karach”- domagał się zniesienia kar dowolnych i nie przewidzianych
prawem, zniesienia karty śmierci i tortur, tajności procesu
1786- wprowadzenie w życie kodeksu karnego Wielkiego Księstwa Toskańskiego
Austria- wydanie 3 kodeksów karnych:
-1768- Maria Teresa wydała Terezjanę

-1787-Józef II wydał Jóżefinę- zerwanie z wprowadzoną przez Carolinę zasadą analogii
-1803—nowy kodeks karny zwany od cesarza Franciszka II Franciscaną- przywrócił karę śmierci,
złagodził kary pozbawienia wolności

IV. CHARAKTERYSTYKA OKRESU

1.Niemcy aż do upadku I Rzeszy w 1806r nie uległy zjednoczeniu. W miarę zanikania władzy cesarskiej
liczne terytoria niemieckie przekształciły się w nowe wory państwowe niemal o pełnej suwerenności
2.Cesarz nie miał prawie żadnej władzy, a godność jego była raczej symbolem istnienia jedności Rzeszy.
Jedynymi organami Rzeszy o pewnym znaczeniu był Sejm Rzeszy i Sąd Kameralny Rzeszy
3.W większości terytoriów Rzeszy rozwijały się formy życia państwowego. Wiele z nich miało charakter
monarchii stanowych opartych na podziale władzy między monarchę a reprezentacje stanowe i inne
organa
4. W większości państw wykształciły się z biegiem czasu formy monarchii absolutnej. Wśród nich główne
miejsce zajęły Monarchia Habsburska i Królestwo Pruskie
XVIIIw- rozwinięcie się absolutyzmu oświeconego i wykształcenie się formy państwa policyjnego.

ANGLIA W OKRESIE MONARCHII ABSOLUTNEJ (OD XVI DO POŁOWY XVIIW)

1485- objęcie tronu przez Tudorów
XVIw- wielki rozkwit gospodarczy w Anglii. Początek rządów absolutnych.
1509-1547- rządy Henryka VIII- zerwanie Anglii z Rzymem. Król stanął na czele angielskiego kościoła
narodowego, który zapewnił mu pełne poparcie
1558-1603- rządy Elżbiety I- cieszącej się dużą popularnością. Sukcesy:
-1588- rozbicie floty hiszpańskiej u wybrzeży Anglii (tzw. Wielka Armada). Pozbycie się najgroźniejszego
rywala w Handlu oceanicznym – Hiszpanii
1603-Stuarci na tronie Anglii- początek zmagań między królewskim absolutyzmem a Parlamentaryzmem
1603-1688- rewolucyjne przemiany zakończone katastrofą monarchii
1640-1648- I rewolucja- Karol I został zaprowadzony na szafot i spowodował ukonstytuowanie się
Republiki (1649-1660)

I.STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOŁECZNE

1.Początki kapitalizmu
XVI i XVIIw- szlachta wprowadzając nowy system eksploatacji ziemi, sama przyczyniła się do
przyśpieszenia rozwoju kapitalizmu, również w przemyśle i handlu:
*rozwój kapitalizmu w rolnictwie
XVw- Anglia zaczęła sama przerabiać wełnę a jej przemysł sukienniczy wkrótce zajął czołowe miejsce w
Europie

41

XVIw- szlachta wzbogaciła się przez uzyskanie sekularyzowanych dóbr klasztornych, rozdawanych bądź
sprzedawanych przez Henryka III
Grodzenia- akcja zagarnięcia przez szlachtę gruntów gminnych i chłopskich dla scalenia ich w większe
powierzchnię, z kolei zmieniane na pastwiska
XVIIw- zniknięcie wielu wsi angielskich, które zamienione zostały na pastwiska- zyskiwała na tym
szlachta i gospodarka krajowa
XVII i XVIIIw- Anglia zajęła w europie przodujące miejsce w produkcji rolnej. Przemiany na wsi
angielskiej i rozwój stosunków kapitalistycznych w rolnictwie miały doniosłe znaczenie:
a)zapewniły zwiększenie wydajności rolnictwa, wzbogaciły szlachtę i kierowały jej zainteresowania ku
kapitalistycznym inwestycjom produkcyjnym
b)nie doprowadziły do skurczenia się rynku wiejskiego
c)zmniejszenie zapotrzebowania na siłę roboczą; wielka liczba ludności wiejskiej została bez dachu nad

głową, nastąpił jej masowy napływ do miast, a to z kolei umożliwiło rozbudowę przemysłu
kapitalistycznego. Powstała nowa warstwa społeczna- proletariatu
*rozwój kapitalizmu w przemyśle
XVw- powstanie przemysłu sukienniczego. Organizacja przemysłu opierała się na manufakturach.
powstały nowe ośrodki przemysłowe. Manufaktury handlowe przez cechy (i ich monopole) powstawały
często poza miastami, w ośrodkach wiejskich
XVIw- przemysł stosował formy wyzysku zatrudnionych
1503- Elżbieta I reguluje statut o terminatorach- m. in. „krwawe ustawodawstwo”- przewidywało karanie
włóczęgów chłostą aż do upływu krwi, a włócczęgów schwytanych po raz 3 karano śmiercią jako
złoczyńców i wrogów społecznych
*kapitalizm w handlu. Merkantylizm w Anglii szeroko rozwinęła Elżbieta I, m. in. przez pobieranie i
udzielanie przywilejów nowo powstającym kompaniom handlowym
1588- Anglia objęła panowanie nad morzami

II. USTRÓJ PAŃSTWA

1.Władza królewska i Parlament
XVI i XVIIw- W Parlamencie w Izbie Lordów obok grupy możnowładców zasiadali przedstawiciele nowej,
przez króla kreowanej arystokracji i nominowani przez niego biskupi. W Izbie Gmin zasiadali
przedstawiciele średniej szlachty i mieszczaństwa
1539- ustawa Act of Proclamation- uchwała Parlamentu uprawniała króla do wydawania w szerokim
zakresie proklamacji, czyli rozporządzeń, które miały mieć moc obowiązującą na równi z ustawami
uchwalanymi przez Parlament. Nieograniczona władza królewska nabrała znamion legalności

III. CHARAKTERYSYKA OKRESU

1.Monarchia absolutne w Anglii (1485-1640) powstała w oparciu o silny sojusz Króla z mieszczaństwem
i drobną szlachtą. Przez cały czas utrzymywał się parlament
2.Rozwijające się stosunki kapitalistyczne w przemyśle handlu i rolnictwie czyniły w XVIw znaczne
postępy także na skutek polityki gospodarczej prowadzonej przez monarchię
3.W XVIIw warstwy poczuły się na tyle silne by objąć kontrolę nad władzą królewską i ubiegać się o
udział we władzy (mieszczaństwo i średnia szlachta)
4.Okres panowania Stuartów (1603-1648) stanowi zarówno końcowy etap królewskich rządów
absolutnych, jak i początkowy etap okresu przemian wewnętrznych, zakończony II rewolucja w 1688r

ROSJA W OKRESIE MONARCHII ABSOLUTNEJ (OD POŁOWY XVIIW DO XVIII)

XVIIIw- umocnienie międzynarodowej potęgi politycznej Rosji. Przeprowadzenie głębokich reform
1682-1725-panowania Piotra I- przebudowa ustroju gospodarczego i społecznego, wreszcie reforma bądź
powołanie do życia nowego aparatu państwowego
1700-1721- wojna północna- klęska Szwecji. Szeroki dostęp Rosji do Bałtyku
1762-1769-panowanie Katarzyny II- wzrost potęgi państwa rosyjskiego. Wygrana z Turcją zapewniła
Rosji dostęp do Morza Czarnego

I.STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOŁECZNE

1.Reformu gospodarcze Piotra I:
-przez zdobycie na Szwecji zajmowanych przez nią prowincji nadbałtyckich. Podniesienie eksportu płodów
rolnych umożliwiło stworzenie przemysłu
- przez skoncentrowanie olbrzymiego wysiłku na budowie manufaktur, doprowadził do powstania
przemysłu rosyjskiego

-reformy społeczne pociągnęły za sobą podniesienie stanu mieszczańskiego, który mógł zakładać
manufaktury i kierować nimi, rozwijać handel a także wejść do kadry urzędniczej
-pełne wykorzystanie szlachty do służby państwu. Nadawało to monarchii charakter „urzędniczo-
szlachecki”
2.Szlachta
XVIIIw-zatarcie różnicy między bojarami a dworianami
1714- Piotr I zniósł również różnicę między pomistiami a wotocznami

42

1722-Tabela o rangach- określała warunki nabycia przez nieszlachcica szlachectwa osobistego lub
dziedzicznego
Służba państwowa- Piotr I nałożył na szlachtę ciężki obowiązek odbywania jej od 15 roku życie
dożywotnio. System ten zapewnił Piotrowi organizację stałej armii i trzymanie szlachty w ryzach
1775- Katarzyna II stłumiła powstanie Pugaczowa- potwierdzenie i rozszerzenie przywilejów szlachty.
Szlachta korzystała z przywilejów w sądzie, w służbie państwowej, przywileje podatkowe. Przywilej
Katarzyny II stworzył rodzaj samorządu szlacheckiego
3.Mieszczaństwo
-Kupcy otrzymali znaczne przywileje w związku z zakładaniem manufaktur i przedsiębiorstw, uzyskiwali
pożyczki, zwolnienia podatkowe i korzystne zamówienia dostaw dla państwa oraz prawo nabycia
porządków ziemskich
4.Ludność wiejska
a)chłopi pańszczyźniani- ich położenie gospodarcze i prawne btyło najgorsze
b)chłopi państwowi- liczba ich stale malała na skutek przechodzenia licznych dóbr państwowych w ręce
szlachty
c)chłopi possesyjni- siła robocza w manufakturach

II. USTRÓJ PAŃSTWA

1.Władza cesarska
1721- ogłoszenie cara Piotra I cesarzem Wszech Rosji
1797- Paweł I wprowadza dziedziczność tronu na zasadzie primogenitury z pierwszeństwem w linii
męskiej
2.Organancentralne zbudowane na centralizmie i biurokratyzmie
a)Senat Rządzący utworzony w 1711r- organ doradczy cesarza i sprawował zastępczo rządy w czasie
nieobecności cesarza
1722-zostaął zorganizowana przy senacie prokuratura z generał- prokuratorem na czele
b)kolegia- w liczbie 10- póżniej ich liczba wzroła. Podział kompetencji między nimi opierał suię na
kryterium rzeczowym (np. kolegium do spraw zagranicznych, wojskowych itp.)
3.Zarząd lokalny
a)kraj dzielił się na gubernie na czele gubernatorami podlegającymi bezpośrednio senatowi. Mieli
uprawnienia administracyjne, skarbowe, a także wojskowe i sądowe
b)Gubernie dzieliły się na prowincje z wojewodami na czele. Podlegali gubernatorom
c)dystrykty na czele z ziemskimi komisarzami
Kilka guberni łączono w większe okręgi, poddane władzy generał-gubernatorów, którzy podlegali
bezpośrednio cesarzowi
Isprawnicy- stali na czele powiatów. Byli wybierani przez szlachtę
4.Wojskowość- Piotr I oparł wojskowość na powszechnym obowiązku służby wojskowej. Obowiązek ten
narzucony został szlachcie, która obsadzała kadry oficerskie

III.CHARAKTERYSTYKA OKRESU

1.Druga połowa XVIIw- okres kształtowania się monarchii absolutnej w Rosji
2.Rządy absolutne utrwalił Piotr I- przeprowadził gruntowne reformy gospodarcze i społeczne, które
doprowadziły do umocnienia pozycji szlachty i wyższych warstw ludności miejskiej, przy skrajnym
upośledzeniu ludności chłopskiej. Stworzył aparat państwowy oparty na centralizmie i biurokratyzmie
3.XVIIIw- rosyjską monarchię absolutną określa się jako monarchię urzędniczo-szlachecką
4. Rosyjska monarchia absolutna przetrwała nawet okres likwidacji feudalizmu na wsi (1861-1864)i
utrwaliła się formalnie do XXw

PAŃSTWO W EPOCE KAPITALIZMU

ANGLIA W XVII I XVIIIW

1.Rozwój stosunków gospodarczych i społecznych
XVIw- Anglia wkracza na drogi kapitalizmu
XVIIIw- Anglia pierwszym na świecie krajem wielkiego kapitału i przemysłu fabrycznego na większą
skalę
-na rozwój stosunków rolnych duży wpływ wywarła rewolucja, która wywołała znaczną zmianę
struktury własności ziemskiej. Konfiskata dóbr królewskich oraz resztek własności kościelnych i polityka
antychłopska prowadziły do koncentrowania się wielkiej własności ziemskiej w ręku szlachty i burżuazji
nabywającej wystawiane na sprzedaż dobra oraz do skurczenia się wolnej własności chłopskiej dalszego
odpływu sproletaryzowanej ludności wiejskiej do miast
-w dziedzinie przemysłu Anglia wysunęła się na czoło krajów europejskich
XVIIIw- rewolucja przemysłowa w Anglii- mechanizacja produkcji, z zastosowaniem maszyn o napędzie
parowym i udoskonalenie komunikacji
-handel angielski czerpał olbrzymie zyski z importu towarów zamorskich
XVIIIw- sojuysz między koalicjami mieszczaństwa ze średnią szlachtą ziemską i wielkimi właścicielami i
uzyskanie władzy w państwie w formie rządów parlamentarnych
2.Kolonie

43

XVII i XVIIIw- ekspansja terytorialna Anglii, rozszerzenie i umocnienie się jej panowania zarówno na
terenie wysp brytyjskich
a)w Szkocji- od czasów Wilhelma Zdobywcy stała się lennem królów angielskich
XVIw- Stuarci na tronie Szkocji- Szkocja uznana za niezawisłe królestwo
1603-Stuarci na tronie Anglii- unia personalna między Anglią a Szkocją
1707-unia realna. Królowie przybrali tytuł królów Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii
b)w Irlandii
XIIw- Irlandia podbita przez Anglię- długowieczne walki ludu irlandzkiego przeciw rządom osadzonych w
Irlandii angielskich baronów
XVIw- Irlandia traktowana była przez Anglię tak jak inne kolonie i podlegała podobnemu wyzyskowi
kolonialnemu
VIIIw- wystąpił zorganizowany ruch narodowy Irlandczyków, dążący do autonomii swego kraju
1776-W.B. zniosła niektóre ograniczenia Irlandii
1782- W.B. musiała uznać niezależność Parlamentu Irlandzkiego jako organu ustawodawczego, a
irlandzką Izbę Lordów za najwyższą władzę sądową
1783-1800- Irlandia i W.B tworzyły 2 niezależne królestwa pod wspólną koroną
1800- zawarcie unii Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii z Irlandią, mającej znamiona unii realnej
c)rozbudowa kolonii zamorskich

-w kierunku zachodnim, ku wybrzeżom Ameryki Północnej i wyspom na morzu Karaibskim wypierając
stamtąd Hiszpanów, oraz szereg kolonii na wschodnim wybrzeżu Ameryki Północnej
1776- oderwanie się kolonii i powstanie Stanów Zjednoczonych
1763- Francja zrezygnowała na rzecz Anglii ze swych posiadłości w Kanadzie
-w kierunku Indii
1600- powstanie Kompanii Wschodnio- Indyjskiej zorganizowanej przez kupców londyńskich
1858-rozwiązanie kompanii
1854-ustawa wprowadziła daleko idące podporządkowanie administracji Indii organom państwowym

I. PRZEMIANY USTROJOWE W XVIIW

A)PANOWANIE STUARTÓW (1603-1648)- etap końcowy monarchii absolutnej

XVIw-koniec wieku- ujawniły się sprzeczności między swawolą absolutnego władcy a dążeniem
mieszczaństwa i gentry do uniezależnienia się i przyjęcia udziału we władzy. Mieszczaństwo
sprzymierzone z drobną szlachtą podjęło walkę z królem oraz popierającą go częścią arystokracji-
chodziło o przywrócenie i wzmocnienie praw Parlamentu, o odebranie proklamacjom królewskim
charakteru samoistnych aktów prawnych, chodziło następnie o pozbawienie króla prawa do nakładania
podatków i dowolnego udzielania monopoli bez zgody Parlamentu. oraz o odebranie królowi sądownictwa
wykonywanego przez Sąd Izby Gwiaździstej i Sąd Wysokiej Komisji, czy przez inne rady królewskie
1628- król Karol I uchwalił petycję prawa- określała przede wszystkim wysokość podatków i opłat,
zabraniała również samowolnego więzienia kogokolwiek bez podstawy prawnej
1640-1653- obrady Długiego Parlamentu (formalnie rozwiązał się dopiero w 1660r)
1641- Parlament uchwalił szereg ustaw, mających na celu ograniczenie samowoli królewskiej i
umocnienie pozycji parlamentu. Do nich należą:
-król nie mógł rozwiązać ani odroczyć Parlamentu, bez zgody samego Parlamentu, i to nie
wcześniej niż po upływie 50 dni od jego zebrania się
-ustawa o trzechleciu- Parlament musi być zwołany nie później niż w terminie trzech lat od ostatniej
sesji rozwiązanego Parlamentu. Gdyby król terminu tego nie dotrzymał, obowiązek zwołania Parlamentu
spada na kanclerza bądź na inne osoby przewidziane ustawą
-ustawa o zniesieniu Sądu Izby Gwiaździstej
-ustawa o zniesieniu Sądu Wysokiej Komisji

B)OKRES REPUBLIKI (1648-1660)- angielska gospodarka feudalna zamieniła się w kapitalistyczną

*1649-1653- okres formalnej współpracy Cromwella z Długim Parlamentem
1648- przewagę w walce uzyskały tendencje independentów, przeciwstawiające się prezbiteriańskim
dążeniom do ugody z królem. Armia w grudniu usunęła z Izby Gmin posłów prezbiteriańskich
1649-przekształcony Parlament powołuje Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości. który wydał wyrok
skazujący króla na śmierć przez ścięcie. Rada Stanu objęła rządy
19 maja 1649-akt Parlamentu stworzył podstawę prawną ustroju republikańskiego. Akt ten
proklamował Anglię republiką i wolnym państwem
1653- Cromwell (trzymający władzę)dokonał przy pomocy sił zbrojnych otwartego zamachu stanu i
rozpędził Kadłubowy Parlament
*lata 1653-1660
1653- ogłoszenie aktu zwanego Instrumentem Rządzenia- jedyna w dziejach Anglii Konstytucja spisana.
Władza wykonawcza miała należeć do Lorda Protektora, którym był Cromwell, i do Rady Stanu
składającej się z członków mianowanych dożywotnio przez Lorda Protektora spośród kandydatów
przedstawionych mu przez Parlament i Radę Stanu
1658- Cromwell po wyznaczeniu swojego syna Ryszarda zmarł. Ryszard poczuł się niezdolnym do
opanowania sytuacji, zrzekł się swej godności a prace przejęli generałowie

44

1660-zebrał się po raz ostatni Długi Parlament, w składzie pierwotnym, zawierającym zarówno posłów
którzy zasiadali w Parlamencie Kadłubowym jak i posłów usuniętych z Długiego Parlamentu w 1648r

C)OKRES RESTAURACJI STUARTÓW (1660-1688)

1.Rządy Karola II (1660-1685)- przywrócenie monarchii. Przywrócony został dwuizbowy Parlament z
Izbą Lordów, reprezentującą arystokrację i Izbą Gmin reprezentującą mieszczaństwo i gentry
1679-ustawa Habeas Corus Act- zabezpieczenie nietykalności osobistej jednostki przed samowolnym
uwięzieniem przez organa państwowe
2.Rządy Jakuba II (1685-1688)-druga „chwalebna”rewolucja- król będąc gorliwym katolikiem, zdradzał
w swej polityce wewnętrznej i zagranicznej sympatię do Kościoła i krajów katolickich
1688- Wilhelm Orański (zięć Jakuba II)jako protestancki krewny króla znalazł poparcie i zajął miejsce
Jakuba (króry zbiegł do Francji)- tzw. „chwalebna rewolucja”- ostateczny kres prób odrodzenia
absolutyzmu

II.POWSTANIE RZĄDÓW PARLAMENTARNYCH I GABINETOWYCH (1689-1832)

A)USTRÓJ ANGLII NA PRZEŁOMIE XVII I XVIIIW

1.Rządy dynastii orańskiej i hanoweskiej
1688-tron w rękach Wilhelma III Orańskiego i Marii II
XVIIIw- era gregoriańska w Anglii
XIXw- era wiktoriańska
2.Bill of rights (Bill o prawach) z 1689r- wylicza w 13 punktach nadużycia władzy dokonywane przez
Jakuba II i Karola II, a następnie określa odpowiednio do każdego punktu nowe zasady prawne, które by
mogły na przyszłość zapobiec podobnym nadużyciom. W szczególności:
-uznał za nielegalne wykonywanie przez króla prawa suspensy bez zgody Parlamentu i potępił
nadużywanie przez króla prawa dyspensy
-odmówił królowi prawa nakładania jakichkolwiek podatków bez zgody Parlamentu
-sformułował ogólnie postulat częstego zwoływania Parlamentu
1694- ustawa o tym że kadencja Parlamentu nie może przekraczać 3 lat
1716-przedłużenie kadencji Parlamentu o 7 lat
3.Ustawa sukcesyjna z 1701:
-określała zasady sukcesji tronu i przewidywała ewentualną sukcesję dynastii hanowerskiej

-podkreślała wyraźnie, że monarcha związany jest prawem, co miało zapobiec możliwości odrodzenia
absolutnej, czy nie związanej prawem władzy królewskiej
-stworzyła podstawy niezawisłości sędziowskiej, określając, że sędzia może być usunięty z urzędu
jedynie na żądanie obu izb Parlamentu
-w sposób pośredni przyjęła zasadę konstytucyjnej odpowiedzialności ministrów za króla- ustawa

odebrała królowi prawo ułaskawienia ministra oskarżonego bądź zasądzonego w drodze procedury
impeachment
4.Charakterystyka przemian ustrojowych. Zmiany ustrojowe dokonane w XVIIw
*król podlega prawu
*wykształcenie się zasady, że Izba Gmin jest reprezentacją całego narodu (każdy posej
reprezentuje nie tyle swój stan, czy okręg wyborczy, co cały naród)
*ustawy: petycja prawa, Habeas Corpus Act, Bill of rights, Ustawa Sukcesyjna

B)POWSTANIE RZĄDÓW PARLAMENTARNYCH

1.Odpowiedzialność prawna a odpowiedzialność polityczna ministrów.
Ministrowie ponosili jedynie odpowiedzialność prawną, czyli konstytucyjną za swą działalność. Mogli być
w drodze impeachment oskarżeni jedynie przez Izbę Gmin o naruszenie prawa i sądzeni przez Izbę
Lordów.
XVIIIw- przyjęcie zasady odpowiedzialności politycznej, czyli parlamentarnej ministrów
2. Powstanie gabinetu. Zasada nieodpowiedzialności króla
1714-tron objęli księcia hanowerscy Jerzy I i potem Jerzy II (nie orientowali się w sprawach angielskich i
nie znali nawet języka angielskiego)- nie uczestniczyli na posiedzeniach gabinetu i pozostawiali swobodę
w rządzeniu państwem ministrom powoływanym z partii mających większość w Izbie Gmin. Pierwszy
Lord Skarbu, zwany odtąd pierwszym ministrem (premierem) obejmował przewodnictwo gabinetu.
Parlament wykorzystywał tę okoliczność dla uniezależnienia gabinetu od króla i podporządkowanie go
sobie
XVIIIw- nadanie zasadzie nieodpowiedzialności króla głębszego znaczenia- faktyczne przesunięcie władzy
z króla na ministrów. Dawniej król rządził, a ministrowie byli jego doradcami, obecnie władzę przejęli
faktycznie odpowiedzialni ministrowie, a nieodpowiedzialny król mający prawnie władzę, nie mógł
rozkazywać dowolnie przez siebie powoływanym ministrom, lecz mógł im tylko radzić
3.Odpowiedzialbność solidarna, czyli gabinetowa ministrów (od XVIIIw)- cały gabinet brał
odpowiedzialność za postępowanie każdego z ministrów pociągało za sobą ustąpienie całego gabinetu
4.Mechanizm rządów Parlamentarnych- w ostatecznej postaci skrystalizował się dopiero na
przełomie XVIII i XIXw:
-działalność każdego rządu rozwijać się mogła tylko w oparciu o większość parlamentarną. W
przypadku braku tej większości Izba Gmin mogła w każdej chwili uchwalić tzw. wotum nieufności-

45

stanowiło formę sprawowania przez Parlament kontrolinad działalnością polityczną odpowiedzialnych
politycznie ministrów
-król powoływał na premiera osobę zdolną do skupienia większości parlamentarnej, a więc
przywódcę (leadera) partii, która miała tę większość, a on z kolei przedstawiał królowi skład
całego gabinetu. Praktyka taka jest stosowana po dzień dzisiejszy
-prawo rozwiązania Izby Gmin- przysługiwało królowi- także w wypadku uchwalenia wotum
nieufności dla rządu
-każdy rząd jako wyłoniony z większości parlamentarnej, liczyć mógł na ogół na poparcie Izby
Gmin przez okres całej kadencji. która do 1911r trwała aż 7 lat
-każde nowe wybory groziły przesunięciem się większości do drugiej partii, a zatem perspektywą
ustąpienia dotychczasowego rządu i powołania nowego gabinetu, reprezentującego zwycięską partię
Prawo sankcji wobec uchwał Parlamentu- należało do prerogatywy królewskiej- król miał zawsze prawo
do odmówienia sankcji

III.KONSTYTUCJA ANGIELSKA

Konstytucja- ustawa, w której sformułowane są podstawowe zasady prawne organizacji państwowej
oraz prawa obywatelskie i która stanowi w stosunku do innych ustaw normę nadrzędną. Konstytucja
angielska nie ma tej formy.
Konstytucja w sensie materialnym- system odstawowych urządzeń społeczno- gospodarczych i
politycznych, które charakteryzują daną organizację państwową (konstytucja niepisana)
Konstytucja w sensie formalnym- ustawa zasadnicza w sensie formalnym, węższym, oznacza ustawę
zasadniczą, nadrzędną w hierarchii ustaw, uchwaloną, nowelizowaną i uchylaną w specjalnym trybie,
nazywaną także „konstytucją pisaną”
1.Materialny charakter konstytucji angielskiej- zwyczaje ustaw, rozporządzenia, praktyka i
różnorodne zwyczaje prawne, wśród których Anglicy rozróżniają właściwe prawne normy konstytucyjne i
tzw. konwenanse oraz maksymy. Konstytucja angielska odznacza się szczególną giętkością. Normy
konstytucyjne nie mają w Anglii charakteru nadrzędnego w stosunku do innych ustaw. Każda ustawa
jest zgodna z Konstytucją. Konstytucja angielska nie powstała w drodze ustaw jako wyraz woli
ustawodawcy lecz wyłoniła się zwyczajowo z panującego w Anglii prawa
2.Wpływ wzoru konstytucji angielskiej na inne kraje
a)Monteskiusz oparł swoją teorię podziału władzy na wzorach angielskich
b)John Locke- oparł się na urządzeniach angielskich po drugiej rewolucji z 1688r
c)suwerenność Parlamentu
Wzory angielskie odznaczają się najbardziej w kształtowaniu parlamentaryzmu w XIXX i XXw.
Nauka trafnie ujmowała zasady parlamentaryzmu, recypowane w całości lub w części przez
państwa nowożytne, w następujących punktach:
-zasada reprezentacji narodowej
-system dwuizbowy
-odpowiedzialność prawna ministrów
-rządy parlamentarne (odpowiedzialność polityczna ministrów)
-rządy gabinetowe- odpowiedzialność solidarna ministrów
3.Potrzeba reformy ustrojowej w XIXw- po dokonanych przez rewolucję okazało się, że Anglia
pozostawała pod wieloma względami w tyle za innymi państwami. Na tym tle zrodziła się potrzeba
głębokich reform wewnętrznych, które zapoczątkuje dopiero reforma wyborcza z 1832r

POWSTANIE STANÓW ZJEDNOCZONYCH AMERYKI I ICH ONSTYUCJA Z 1781R.

XVIw- Ameryka Północna terenem ekspansji Hiszpanii, Francji, Holandii i Anglii
XVIII-liczba kolonii wyniosła 13. W koloniach północnych obok rolnictwa zaczął rozwijać się przemysł,
istniał także ożywiony handel, powstały też ośrodki miejskie. Na północy przeważały drobne
gospodarstwa uprawiane przez osadników angielskich, na południu latyfundia ziemskie w rękach
wielkich właścicieli. Na czele każdej kolonii stał gubernator przy którym istniały rady i zgromadzenia
ogólne. O wszystkich sprawach kolonii decydował rząd angielski lub Parlament, nie pytając o zgodę
kolonii. Apelacje od wyroków sądowych szły do Londynu
1775-1783- Wojna o niepodległość
1773-spór herbaciany- jako wyraz bojkotu towarów brytyjskich wyrzucono w Bostonie ładunek herbaty
indyjskiej do morza
1774-zebranie się w Filadelfii I Kongresu Kontyntalnego- przedstawiciele 12 kolonii- kongres wystosował
do króla uchwałę w której domagał się odwołania ustaw brytyjskich naruszających interesy kolonii oraz
zorganizował bojkot towarów angielskich aż do wycofania tych ustaw
1775-pierwsze zbrojne wystąpienie (w Massachusetts)
1775 (maj)- II Kongres (Filadelfia)- uzgodniono stanowisko i wyjaśniono dlaczego kolonie chwyciły za
broń. J.Waszyngton wodzem
1776-Deklaracja Niepodległości
1777-Uchwalenie Artykułów Konfederacji i Wieczystej Unii między stanami
1781-Zwycięstwo Waszyngtona pod Yorktown

46

1783-traktat pokojowy- W Brytania uznała „wolność i niezawisłość” 13 stanów, tworzących
St.Zjednoczone

I.STANY ZJEDNOCZONE JAKO KONFEDERACJA

1776-Deklaracja niepodległości- gł. Autor Tomasz Jefferson- głosiła niepodległość wszystkich stanów
jako wolnych od posłuszeństwa wobec korony angielskiej. Proklamowała równe prawo wszystkich ludzi
do życia, wolności i dążeń do szczęścia
1781-zebranie się Kongresu Konfederacji Wieczystej Unii 13 Stanów, która przyjęła nazwę
Zjednoczonych Stanów Ameryki. Przyjęto Artykuły Konfederacji- określają charakter Stanów
Zjednoczonych jako luźnego związku państw. Konfederacja ta nie miała stałego organu wykonawczego.
Jedynym wspólnym organem uchwałodawczym był Kongres, w którym każdy stan miał jeden głos.

II.KONSTYTUCJA FEDERALNA Z 1787R-pierwsza konstytucja pisana (pierwsza konstytucja w sensie

formalnym)-ustawie konstytucyjnej został nadany charakter szczególny- konstytucja była normą

nadrzędną:

-wszystkie ustawy muszą być z nią zgodne
-rewizja-czyli nowelizacja konstytucji- jedyny sposób zmienienia konstytucji- nadało to jej charakter
konstytucji sztywnej
Wedle konstytucji zakres spraw wspólnych należących do federacji to(charakter konstytucji jako
konstytucji federalnej):

a)sprawy zagraniczne oraz siły zbrojne, lądowe, morskie i wszelkie sprawy z siłami zbrojnymi związane
b)sprawy naturalizacji (obywatelstwa), emigracji i imigracji
c)sprawy handlu zagranicznego i międzystanowego, sprawy celne, waluta, poczta
d)sprawy skarbowe związane z zasadami wspólnotowymi
1.Realizacja zasady trójpodziału władzy
A)władza ustawodawcza- Kongres złożony z 2 izb:
a)Senat-senatorzy wybierani na 6 lat przez ciała ustawodawcze poszczególnych stanów, po 2 senatorów z
każdego stanu, przy czym co 2 lata ustępowała 1\3 Senatorów. Przewodnictwo w Senacie sprawował
wiceprezydent Stanów Zjednoczonych
b)Izba Reprezentantów- posłowie wybierani bezpośrednio przez ludność na 2 lata w stosunku jeden
poseł na 30 tys. mieszkańców. W Izbie Reprezentantów przewodniczył wybierany przez posłów speaker.
Prezydentowi przysługiwało prawo weta zawieszającego
Zasadę hamowania władzy wykonawczej przez władzę ustawodawczą konstytucja starała się
realizować w drodze:
-prawa impeachment- przysługuje Izbie Reprezentantów i polega na możliwości pociągnięcia do
odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta, wiceprezydenta, sędziów ora wyższych urzędników
federalnych- za zdradę stanu, przekupstwo itp.
-przyznanie prawa Senatowi udzielenia zgody większością 2\3 głosów na traktaty
międzynarodowe zawierane przez prezydenta i zwykłą większością- nominacje ambasadorów,
konsulów, sędziów Federalnego Sądu Najwyższego i innych urzędników federalnych
B)Władza wykonawcza- prezydent wybierany na 4 lata w głosowaniu dwustopniowym. Ma w swoim
ręku pełnię władzy wykonawczej w zakresie spraw wspólnych federacji. Sprawuje ją niepodzielnie. Jest
również najwyższym wodzem armii i floty
C)władza sądowa- Najwyższy Sąd Federalny oraz niższe sądy federalne, owoływane przez Kongres. Są
kompetentne tylko w określonych przez konstytucję sprawach
2.Gwarancje praw obywatelskich
1789-1791- wprowadzenie do Konstytucji 10 nowel (Bill of rights), które gwarantowały wolność
sumienia, słowa i prasy, prawo swobodnego gromadzenia się obywateli. Zabezpieczona została własność
przydatna i ochrona oskarżonego w procesie karnym
3.Wpływ konstytucji St. Zjednoczonych na rozwój konstytucjonalizmu światowego- stanowiła wzór
jako pierwsza spisana Konstytucja oparta na zasadzie suwerenności ludu i podziału władzy

FRANCJA W DOBIE REWOLUCJI I DYKTATURY NAPOLEOŃSKIEJ (1789-1814)

1.Przyczyny rewolucji francuskiej
-XVII\XVIIIw- kryzys społeczny i polityczny- narastanie kapitalistycznych sił wytwórczych pozostających
w stale potęgującej się sprzeczności z federalnymi stosunkami produkcyjnymi i z całą opartą na nich
strukturą państwa
-XVIIIw- pisma postępowych pisarzy francuskich wiążące się z filozofią racjonalistyczną i doktryną
prawa natury- człowiek jest stworzony po to by był szczęśliwy i do szczęścia ma prawo. Osiągnie on je
wtedy gdy przestrzegać się będzie praw naturalnych, praw przyrodzonych każdego człowieka. Stosunek
między rządzonymi a rządzącymi powinien opierać się na umowie społecznej
-stworzenie przez Monteskiusza teorii podziału władzy jako systemu, który ma zabezpieczyć prawa
naturalne człowieka do wolności
-filozofia Rousseau- koncepcja umowy społecznej- suwerenność w państwie należy do ludu. Lud ma
prawo do bezpośredniego udziału w rządzie, powinien bezpośrednio sprawować władzę ustawodawczą i
bezpośrednio wybierać władzę wykonawczą i ma prawo też ją obalić

47

-szkoła fizjokratów-głosiła wolność gospodarczą i była przeciwko jakimkolwiek ograniczeniom prawa
własności
2.Kryzys monarchii absolutnej (1770-1789)
1778-załamanie się całej gospodarki (wywołany gwałtownym spadkiem cen)- dochody zaczęły maleć a
podatki rosnąć
1786-szczytowe nasilenie kryzysu- mnożenie się bankructw, wzrastanie bezrobocia, spadek produkcji
przemysłowej o 50%. Rolnictwo przechodziło lata katastrofalnego nieurodzaju.- Zaostrzenie konfliktów
społecznych.
1789-zwołanie przez króla Stanów Generalnych- początek rewolucji we Francji. Okresy:

I.OKRES MONARCHII OGRANICZONEJ (1789-1792)

A)KONSTYTUANA

5 maja 1789- St. Generalne- bezpośrednie następstwo- starego zatargu króla z Parlamentem. Opozycja
Parlamentów spotęgowała się w związku z przedstawionymi im do rejestracji ustawami królewskimi,
które nakładały nowe podatki i ciężary na ludność. Król zwołał Stany pod presją Parlamentów król
zgodził się na innowację w formie przyznania stanowi trzeciemu (mieszczaństwu) podwójnej liczby
posłów. Przedstawiciele wszystkich stanów przybyli do Paryża z zadaniami (instrukcjami) swych
wyborców, którzy domagali się gruntownych zmian ustrojowych
1.Powstanie I Konstytuanty i jej prace
Stany Generalne ogłosiły się Zgromadzeniem Narodowym a 6 lipca 1789 Konstytuantą- postanowiono, że
nie może ona zostać rozwiązana ani rozwiązać się sama zanim nie uchwali nowej Konstytucji.
Uchwalono, że każdy poseł jest reprezentantem całego narodu, a nie tylko swojego stanu, że posłowie są
nietykalni i że nie mogą być pociągani do odpowiedzialności politycznej
143 lipca 1789- lud zdobywa Bastylię na wieść o planie usunięcia Konstytuanty przez króla. Bastylia
była symbolem despotyzmu królewskiego. Początek rewolucji
W sierpniu 1789r Konstytuanta podjęła pierwsze zasadnicze uchwały:
I)Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela:
a)zasady ogólne dotyczące organizacji politycznej państwa- przyjęcie zasady suwerenności ludu. Prawo
może przyjść do skutku tylko jako akt woli powszechnej. Zaczerpnięto od Monteskiusza teorię podziału
władzy

b)sformułowanie praw osobistych człowieka (praw obywatelskich)-wymienia katalog praw naturalnych,
niezbywalnych i świętych:
-równość wobec prawa-niwelacja różnic i przywilejów stanowych, równy dostęp do urzędów, równe dla
wszystkich sądy, równość ciężarów podatkowych
-wolność sumienia- odcięcie się od nietolerancji religijnej, wolność wyrażania przekonań w słowie i piśmie
-wolność gospodarcza- nienaruszalność prawa własności prywatnej
1791-Uchwalona ustawa Loi Le Chapelier- formalnie zabroniła zrzeszeń mających na celu
przeprowadzenie rewolucji
Deklaracja wprowadziła do życia państwowego nieznane dotąd pojęcia podmiotowych praw publicznych i
stworzyła dla nich gwarancję Konstytucyjną. Wykształcił się pogląd, że rację bytu każdej organizacji
politycznej stanowi właśnie ochrona nienaruszalnych i naturalnych praw człowieka
II)Uchwały w sprawie likwidacji feudalizmu (reforma rolna)
4 sierpnia 1789-zniesienie przywilejów szlachty oraz powinności feudalnych chłopów wobec panów.
Konstytuanta wprowadziła kryterium mające rozróżnić feudalne prawa właścicieli, narzucone chłopom
-feudalizm dominujący- prawa związane z poddaństwem, sądownictwo patrymonialne, pańszczyzny i
monopole dworskie
-feudalizm kontraktujący- prawo do poboru czynszów i podobnych świadczeń od chłopów
Na podstawie tego rozróżnienia zwolniono chłopów bez odszkodowania dla panów ze świadczeń
należących do sfery feudalizmu dominującego. Natomiast w stosunku do feudalizmu kontraktującego
chłopom przyznano jedynie prawo ich wykupu
1792-zadekretowano, że chłopi będą obowiązani do świadczenia czynszów tam gdzie panowie potrafią
udowodnić prawo do ich pobierania, i to za pomocą dokumentu stwierdzającego istnienia pierwotnego
kontraktu
1793- dekret Konwentu- zniesienie wszelkich praw feudalnych bez odszkodowania
III)Reformy zarządu terytorialnego
-nowy podział administracyjny- podzielono Francję na 83 departamenty. Tworzono je od właściwości
fizjograficznych terenu (np. od nazw rzek, gór) a żadna nazwa nie nawiązywała do historycznej nazwy
prowincji. Wprowadzono 4-stopniowy podział administracyjny. Departamenty dzieliły się na dystrykty,
dystrykty na kantony, a kantony składały się z gmin wiejskich i miejskich. Zniesiono wszystkie
przywileje na których od średniowiecza opierał się ustrój miast i wprowadzono jednolity w całym kraju
ustroju gmin wiejskich i miejskich
-powierzenie całej administracji obieralnym samorządowym organom
IV)Reformy sądownictwa:
1.Konstytuanta zniosła wszystkie dotychczasowe sądy i zastąpiła je nową organizacją.
Wprowadzono równe dla wszystkich sądownictwo powszechne i karnych. Dla spraw cywilnych

48

wprowadzono sądownictwo dwustopniowe, sądy pokoju i trybunały dystryktu, od których apelacja mogła
iść do trybunału innego dystryktu. Dla lżejszych spraw karnych istniały 3 instancje: sądy policji
municypalnej, sąd policji poprawczej i trybunał dystryktu. Dla cięższych spraw karnych śledztwo i
dochodzenie wstępne prowadził sędzia pokoju, który z kolei przekazywały sprawę do trybunału dystryktu
a ten wraz z ławą przysięgłych wdrażał proces. Powołano do życia sąd kasacyjny, który nie rozpatrywał
meritum zaskarżonego wyroku lecz w razie stwierdzenia naruszenia prawa lub procedury mógł
zaskarżony wyrok uchylić i odesłać sprawę do innego trybunału dla ponownego jej rozpatrzenia
2.Sądownictwu nadano charakter ludowy (ława przysięgłych oraz obsadzenie wszystkich stanowisk
sędziowskich w drodze wyborów)
3.Zapewnienie niezawisłości sądownictwa poprzez jego uniezależnienie i całkowite oddzielenie od
administracji. Oddzielono władzę sądową od wykonawczej
4.Powstanie odrębnego sądownictwa administracyjnego
V)Unormowanie stosunków wyznaniowych
-przyznanie protestantom i Żydom obywatelstwa francuskiego
-uregulowanie stosunków państwa do Kościoła:
a)konfiskata dóbr kościelnych i przekształcenia ich w dobra narodowe. Przeprowadzono kasatę
zakonników
b)Konstytucja cywilna kleru- Francja przyjęła wobec Kościoła te same prawa, które przysługiwały królowi
jako suwerenowi, zatem ma prawo regulować stosunki wewnętrzne Kościoła- nie ingerując w sprawy
wiary. Na miejsce szkolnictwa kościelnego rozbudowano sieć publicznego szkolnictwa państwowego
1792-Konwent wprowadził obowiązkowe śluby cywilne, dopuścił rozwody, a sądownictwo w sprawach
małżeńskich odebrał sądom kościelnym i powierzył sądom państwowym. Śluby cywilne miały być
zawierane przed władzami gminnymi

B)ZASADY KONSTYTUCJI Z 1791

3 września 1791- uchwalenie konstytucji- opierała się na zasadach Deklaracji, która weszła w jej skład
jako rozdział wstępny
-władzę wykonawczą sprawował król zwany „królem Francuzów”. Mianował ministrów i był
nietykalny i nieodpowiedzialny. Wszystkie akty królewskie wymagały kontrasygnaty właściwych
ministrów
-władzę ustawodawczą powierzono jednoizbowego Zgromadzeniu Ustawodawczemu, wybieranemu
na 2 lata w wyborach pośrednich. Prawa wyborcze przyznawano obywatelom czynnym- mężczyznom w
wieku od 25 lat płacącym podatek bezpośredni w określonej wysokości. Wybierali oni na tzw.
„zebraniach pierwiastkowych” elektorów, po jednym na 100 obywateli. Elektorzy tworzyli zebrania
elektoralne, na których dopiero wybierano posłów
-ministrowie- byli odpowiedzialni prawnie (konstytucyjnie)
Król nie tylko nie miał prawa inicjatywy ustawodawczej, ale i prawa sankcji wobec uchwał
Zgromadzenia. Przysługiwało mu jedynie prawo weta zawieszającego, które mogło być uchylane w drodze
uchwalania tego samego projektu przez dwie następujące legislatywy

II.OKRES RZĄDÓW KONWENTU (1792-1793)

10 sierpnia 1792-aresztowanie Ludwika XVI- Francja republiką. Zgromadzenie ustawodawcze ujęło w
swe ręce przy pomocy wybranej ze swego składu Tymczasowej Rady Wykonawczej, która ustąpiła miejsce
Konwentowi
22 września 1792- pierwszy akt Konwentu- formalne zniesienie monarchii i proklamowanie republiki
1793- zawiązanie się pierwszej koalicji mocarstw europejskich przeciw Francji- wciągnięcie kraju w
wojny
1793- skazanie Ludwika XVI na śmierć i ścięcie na gilotynie
Styczeń-sierpień 1973- walki między żyrondystami a jakobinami o władzę. W tych warunkach rządy
Konwentu okazały się słabe. Szerzyć zaczęła się anarchia, której nikt nie był w stanie opanować.
Jakobini zwyciężyli i przejęli władzę
2 czerwca 1793- zaaresztowanie 29 żyrondystów- uzyskanie przez jakobinów przewagi

III. OKRES DYKTATURY JAKOBIŃSKIEJ (1793-1794)

1793- Konstytucja jakobińska- nie weszła nigdy w życie, ale zawierała szereg nowych
demokratycznych postanowień:
-deklaracja praw człowieka zawierała zasadę równości wszystkich obywateli
-gwarantowała prawo do pracy i opieki publicznej oraz do wykształcenia
-prawo własności określone jako przysługujące każdemu obywatelowi
-najświętsze prawo ludu to prawo oporu- przyznane ludowi prawo do powstania przeciwrządowi
gwałcącemu prawo
-cała władza miała spoczywać w ręku jednoizbowego ciała ustawodawczego
-funkcje wykonawcze miała sprawować Rada Wykonawcza podporządkowana Ciału Ustawodawczemu,
złożona z 24 członków, powołanych przez Ciało Ustawodawcze na dwa lata, z tym, że co roku połowa
składu Rady Wykonawczej miała ustępować
Dyktatura jakobińska. Władza rzeczywista Konwentu przeszła na wyłoniony przezeń Komitet Ocalenia
Publicznego, złożony z 9 członków, którzy kierowali wewnętrzną i zagraniczną polityką kraju. Władza

49

Komitety faktycznie przeszła na jednego jego członka- M.F. Rboespiere`a. Wykształcił się więc system
dyktatury, która była dyktaturą partii jakobińskiej. Stworzył on teorię rządu rewolucyjnego. Odróżnił on
ustrój konstytucyjny, który stosuje prawo i gwarantuje wolność od ustroju rewolucyjnego, który
opuszczał stosowanie wszelkich możliwych środków w obliczu niebezpieczeństwa i konieczność
osiągnięcia celu, jakim jest ocalenie narodu
1793- październik- dekret- stwierdził, że rząd ma być rządem rewolucyjnym aż do zawarcia pokoju
27 lipca 1794- 9 termidora- przewrót dokonany przez siły opozycji w wyniku którego Robezpierre i jego
najbliżsi współpracownicy zostali aresztowani i w następnym dniu straceni

IV. OKRES DYREKTORIATU (1794/95- 1799)

1795- Konstytucja dyrektorialna- bierze nazwę od powołanej przez nią instytucji Dyrektoriatu, który
stanął na czele państwa:
-deklaracja praw- w znacznej mierze ograniczyła katalog wolności gwarantowanych wcześniej. O
równości mówi tylko jako o równości wobec prawa i w sformułowaniu, które nie musi obejmować
równości politycznych praw wyborczych. Zawiera listę obowiązków, gdzie na miejsce jędrnych
sformułowań dawniejszych deklaracji figurują banalne, mieszczańskie maksymy
-władza ustawodawcza w formie dwuizbowego ciała ustawodawczego. Tworzyły ją 2 Rady: Rada
500-set i Rada Starszych (250 członków), wybieranych na okres 3 lat , z tym, że co rok 1/3 składu obu
izb była odnawiana przez nowe wybory. Inicjatywa ustawodawcza należała tylko do Rady Pięciuset.
Uchwalone przez nią ustawy przechodziły do Rady Starszych, która mogła ustawę zatwierdzić w całości
lub odrzucić. Nie mogła wprowadzić poprawek
-władze wykonawczą powierzono Dyrektoriatowi, kolegium złożonemu z 5 dyrektywów, wybieranych
na 5 lat i zmienianych co roku po jednym. Wyborów jednego dyrektora dokonywała co roku Rada 500-
set. Dyrektorzy sprawowali władzę wykonawczą niepodzielnie, powoływali oni ministrów, którzy nie
tworzyli Rady, lecz byli zwykłymi urzędnikami, kierownikami powierzonych im resortów
-rygorystyczny podział władzy między Dyrektoriat i Rady
1795-wprowadzenie ustroju Dyrektoriatu- funkcjonował wadliwie. Finanse publiczne były w ruinie,
ubożeniu szerokich rzesz ludności towarzyszył wielki wzrost fortun bardziej przedsiębiorczych jednostek i
spekulantów. Dyrektoriat znajdował poparcie a armii, która zaczęła uzyskiwać duży wpływ polityczny.
Stworzył się system dyktatury wojskowej
9 listopada 1799 (18 brumaire`a)- zamach stanu dokonany przez Napoleona Bonaparte- początek jego
władzy

V.DYKTATRURA NAPOLEOŃSKA (1799-1814)

A)USTRÓJ PAŃSTWA- ORGANA CENTRALNE

a)1799-1804- okres konsulatu
1799- konstytucja konsularna- dążyła do nadania stworzonemu systemowi rządów pozorów ustroju
republikańskiego:
-stworzyła pozory wyborów powszechnych przyznając wszystkim obywatelom od 21 roku życia
prawa wyborcze. Cały system wyborczy oparł się na tzw. listach zaufania – wszyscy obywatele w
poszczególnych okręgach drogą wyborów powszechnych powoływali spośród siebie 1/10 obywateli jako
godnych piastowania urzędu. Powstała w ten sposób lista okręgowa. Obywatele wciągnięci na tą listę
wybierali spośród siebie1/10 obywateli, których wpisywano na listę departamentalną- a ci z kolei
wybierali ze swego grona 1/10 listę narodową. Pierwszy konsul wybierał z tych list odpowiednio
funkcjonariuszy na szczeblu okręgowym i departamentalnym, natomiast Senat powoływał ze składu listy
narodowej konsulów i członków zgromadzeń ustawodawczych
-ustawodawstwo rozdzielono między pierwszego konsula i 4 różne organy:

--Rada Stanu- członkowie nominowani przez pierwszego konsula. Opracowywała projekty ustawodawcze,
które przedstawiał pierwszy konsul. Wykonywała także sądownictwo administracyjne
--Trybunat – 100 członków- przeprowadzał dyskusję nad projektami ustaw. Mógł jedynie odrzucić lub
przyjąć projekt, który z kolei przechodził do Ciała Ustawodawczego
--Ciało Ustawodawcze- 300członków, uchwalało ustawy. Nie miało prawa dyskutowania nad projektami i
ustawodawczymi, mogło jedynie bez dyskusji przyjąć je w całości bądź odrzucić
--Senat- 80 dożywotnich członków. Pierwszy skład pochodził z nominacji pierwszego konsula, a później
uzupełniał się w drodze kooptacji. Miał prawo badania zgodności ustaw z konstytucją i uchylania ustawy
uznanej za sprzeczną z konstytucją. Miał również prawo inicjatywy w zakresie rewizji konstytucji
--władza wykonawcza- 3 konsulów, nominowanych na 10 lat przez Senat i nieodwołalnym. Decyzja
pierwszego konsula nie wymagała zgody pozostałych dlatego władza wykonawcza znalazła się w pełni w
jego ręku
1802-senatus-consule ustanawiają Napoleona konsulem dożywotnim
1804-senatus-consule zniosła urząd konsulów i przekształciła Francję w „monarchię republikańską”,
cesarstwo dziedziczne
1807-senatus- consule zniosła instytucję Trybunału, a Ciało Ustawodawcze zwoływane było coraz
rzadziej

50

1804-cesarz uzyskał prawo do uzupełnienia składu Senatu przez dowolnie wybrane osoby. Zasada
podziału władzy uległa zupełnemu zatarciu. Cała władza skupiona została w ręku cesarza, rządzącego w
państwie mającym pozory państwa konstytucyjnego (cezaryzm, bonapartyzm)
b)1804-1814- okres cesarstwa
1804-koronowanie się Bonaparte na cesarza w Paryżu i poślubienie córki austriackiego cesarza i
wprowadzenie ceremoniału dworskiego. Wprowadził nazwę Imperium Francuskiego- Napoleon wiązał z
tytułem cesarskim pewne imperialne zamierzenia- dążył do stworzenia w Europie organizacji
ponadpaństwowej. Odróżniał pojęcie Cesarstwa Francuskiego od Wielkiego Cesarstwa
-Cesarstwo Francuskie- tereny przynależące do Francji
-Wielkie Cesarstwo- teren Cesarstwa Francji a także państwa uzależnione od Francji

B)REFORMY WEWNĘTRZNE

1.Reformy zarządu terytorialnego
1800- gruntowna reforma całego terytorialnego systemu rewolucyjnego dokonane przez Napoleona.
Pozostawił tylko podział na departamenty
a)administracyjny system trójstopniowy- departamenty dzieliły się na nowo powołane okręgi, okręgi
na gminy. Kanton utrzymał się jedynie jako okręg administracji skarbowej i sądowej
b)skrajny centralizm i biurokratyzm. Na czele departamentu stał urzędnik zwany prefektem, na czele
okręgu podprefekt, na czele gminy mer. Prefektowi podlegały wszystkie działy administracji, z wyjątkiem
sądownictwa, wojska, szkolnictwa wyższego i średniego oraz poczty. Zwierzchnikiem prefekta w
dziedzinie administracji był minister spraw wewnętrznych, w innych sprawach- odpowiednio właściwi
ministrowie resortów
c)rady departamentowe, okręgowe i gminne
2.Reorganizacja sądownictwa. Podstawowa, wprowadzona przez Konstytuantę zasada państwowego
sądownictwa powszechnego została nietknięta. Zredukowaniu uległ zakres sądownictwa ludowego
-została zniesiona ława przysięgłych oskarżająca. „Utrzymała się tylko dla spraw karnych
-zniesiono obieralność sędziów i wprowadzono zasadę ich nominacji. Wybierani byli jedynie
sędziowie pokoju i sędziowie przysięgli. Napoleon wprowadził zasadę nieusuwalności sędziów
3. Unormowanie stosunków między państwem a Kościołem
1801—Napoleon skłonił Piusa VII do zawarcia Konkordatu. Papież poczynił szereg ustępstw:
*zniósł przedrewolucyjny podział diecezjalny Francji i wprowadził podział nowy w granicach już
istniejących
*nominowanie biskupów miało odbywać się przez nominację przez I konsula i nadanie inwestury
kanonicznej przez papieża
*papież uznał stan faktyczny dóbr kościelnych skonfiskowanych i rozprzedanych

C)KODYFIKACJE NAPOLEOŃSKIE

1.Kodeks cywilny z 1804r- pierwszy na świecie wzorowy kodeks prawa cywilnego epoki kapitalizmu.
Zrywał on zasadniczo z wszelkimi ograniczeniami prawa feudalnego, z nierównością prawa dla osób
różnych stanów- prawne podstawy rozwoju kapitalizmu. Dominują w nim tendencje liberalno- eqalitarne.
Oceniany jest powszechnie jako arcydzieło techniki ustawodawczej
2.Kodeks procedury cywilnej z 1806r- oparty na głównych zasadach wielkich ordonansów Colberta z
1667 i 1673
3.Kodeks handlowy -oparty na głównych zasadach wielkich ordonansów Colberta z 1667 i 1673
4.Kodeks postępowania karnego z 1808r- wprowadził podstawowe zasady nowoczesnego procesu
karnego (jawność, ustność i swobodnej oceny dowodów, które zastąpiły zasady procesu inkwizycyjnego:
tajność, pisemność i legalnej teorii dowodowej). Były eto zasady tzw. procesu mieszanego, w którym
zostały połączone elementy procesu skargowego z inkwizycyjnym
5. Kodeks karny z 1810r- stanowił poważny krok na drodze humanizacji prawa karnego w myśl
postępowych postulatów szkoły prawa natury. Znamiennym rysem kodeksu były surowe przepisy o
ochronie własności i w ogóle interesów posiadaczy
Rozwój prawa sądowego w wiekach XIX i XX
XIXw- pojawienie się we Francji orzecznictwa sądowego. Sąd francuski w swym orzeczeniu formalnie
powoływać się będzie w braku ustawy na zwyczaj, który istniał przed wydaniem orzeczenia, lub na inne
racje, jak np. zasadę słuszności. Orzecznictwo cieszy się dużą powagą w sądach francuskich i
powoływanie się na precedensy stało się codzienną praktyką w procesach. Zbiory orzecznictwa sądów
francuskich stanowią obok kodeksu podstawę do stosowania prawa
Światowe znaczenie kodyfikacji Napoleońskich
-stworzyła ona model 4 bądź 5 kodeksów, podpowiadających 4 bądź 5 dziedzinom prawa
sądowego uznawanym za podstawowe
-w pracach kodyfikacyjnych, podejmowanych w wielu krajach, wzorowano się często
bezpośrednio na już istnieących kodeksach napoleońskich
1814-1815- klęska i abdykacja Napoleona

FRANCJA W XIX I XX W (OD 1814)

I.OKRES RESTAURACJI BURBONÓW (1814-1830)

51

1814- Ludwik XVIII wstąpił na tron Francji i oktrojował nową przez siebie zredagowaną
konstytucję. Była to tzw. Karta Konstytucyjna:
-formalnie nawiązywała do niektórych urządzeń przedwojennych, przede wszystkim przez
odrzucenie teorii suwerenności ludu oraz przez przywrócenie niektórych instytucji zmienionych przez
rewolucję jak np. szlachectwa
-we wstępie gwarantowała równość wszystkich wobec prawa, wolność osobistą, wolność
wyznania, wolność prasy. nieodwołalność sprzedaży dóbr narodowych
-ujęła w formie spisanego aktu niektóre podstawowe zasady nie spisanej konstytucji angielskiej
-na czele państwa stał dziedziczny król, był nieodpowiedzialny. a wszystkie akty królewskie
wymagały kontrasygnaty odpowiedzialnych ministrów
-ustaliła główne zasady współpracy króla z izbami i przyznała mu szerokie atrybucje. Król miał
prawo zwoływać i rozwiązywać izby, jedynie on miał prawo inicjatywy ustawodawczej oraz prawo sankcji
i prawo ogłaszania ustaw
Karta Konstytucyjna z 1814r stała na gruncie suwerenności władzy królewskiej i dawała gwarancję
konstytucyjnego wykorzystania tej władzy przez organa państwa. Stworzono wówczas nawet teorię
„czwartej władzy”, władzy neutralnej, lub władzy pośredniczącej, sprawowanej przez głowę państwa
1815-Napoleon po opuszczeniu Elby znalazł we Francji szerokie poparcie a Ludwik XVIII ponownie
opuścił kraj. Napoleon wprowadził nową liberalną konstytucję- akt dodatkowy do konstytucji cesarstwa
18 czerwca 1815- Napoleon ponosi klęskę w bitwie pod Walerloo i został zesłany na wyspę św.
Heleny, gdzie um,arł w 1821r. Ludwik XVIII powrócił do kraju i objął rządy, które trwały do1824r
1824- tron Francji w rękach Karola X- podjął politykę na wskroś reakcyjną, dążąc do przywrócenia
rządów absolutnych w oparciu o arystokrację. Musiało to doprowadzić monarchię Burbonów do
katastrofy. Pierwszy konflikt wybuchł w związku z powierzeniem rządu ministrowi Polignacowi, który nie
miał poparcia Izby Deputowan6ych. Kiedy nowe wybory dały większość opozycji mieszczańskiej Karol X
opierając się na szerokiej interpretacji swych uprawnień do wydawania ordonansów. Wydał 4 ordonanse,
w których rozwiązał Izbę, zarządził nowe wybory, zniósł wolność prasy, zmienił ordynację wyborczą
1830-lipiec- wybuch rewolucji- Karol X opuścił Francję, jako ostatni ze starszej linii Burbonów

II. OKRES MONARCHII LIPCOWEJ

1830-rewolucja lipcowa- drobnomieszczaństwo poparło wielką burżuazję we wspólnym froncie walki
przeciw reakcyjnym poczynaniom Karola X. Uchwalono nową konstytucję, którą Ludwik Filip przyjął i
ogłosił-opracowana przez Izbę Deputowanych i weszła w życie na podstawie paktu między królem a Izbą
-zniesiono wstęp do konstytucji. Król był monarchą wprowadzonym na tron zgodnie z teorią
suwerenności ludu
-nadano bardziej demokratyczny charakter obu izbom. Z Izby Parów usunięto członków
dziedzicznych, co w konsekwencji zapewniło mieszczaństwu przewagę również i w tej izbie
-królowi przyznano prawo wydawania ordonansów
-rozwinął się system rządów wydawania ordonansów
-rozwinął się system rządów parlamentarnych oparty na odpowiedzialności politycznej
ministrów
Kryzys i upadek Monarchii Lipcowej- opierała się ona w rzeczywistości na kruchych postawach.
Wzrost kapitalizmu wpływał na narastanie nowych sił społecznych, organizujących się w opozycji do
panującego ustroju. Najgroźniejsza była wzrastająca opozycja republikańska. Położenie szybko
wzrastającej klasy robotniczej było tragiczne (niskie płace, zatrudnianie kobiet i dzieci, brak higieny,
fatalne warunki mieszkaniowe)
1830-robotnicy walczyli o wolność wspólnie z drobnomieszczaństwem. Doszło do rozdziału między
mieszczaństwem a robotnikami. Powstawać zaczęły organizacje robotnicze, kształtowały się pierwsze
programy socjalistyczne- antyliberalne, narodził się ruch robotniczy pod znakiem walki klasowej przeciw
kapitalistom
1848-Manifest komunistyczny- określił program ruchu

III.OKRES II REPUBLIKI (1848-1852)

1848-Rewolucja lutowa- wzięły w niej udział siły proletariatu- pod naciskiem mas robotniczych w
drugim jej dniu proklamowano republikę i Komisja Luksemburska do spraw robotniczych- na jej
wniosek wydano kilka dekretów w interesie robotników
1848-kwiecień-wybory do zgromadzenia Konstytucyjnego- powszechne i bezpośrednie. Skład był z dużą
przewagą konserwatystów. Uchyliła niektóre dekrety wydane w interesie robotników na wniosek Komisji
Luksemburskiej- robotnicy wystąpili zbrojnie na barykadach Paryża. Konstytuanta w strachu przed
rewolucją społeczną powierzyła dyktaturę gen. L.Cavaignac
22-26 czerwca 1848-powstanie robotników- pierwsza wielka wojna domowa- stłumiona w krwawych
wojnach
1848- listopad-konstytucja- stosunkowo demokratyczna
-deklaracja praw-proklamowała ona suweenność ludu, wolność i równość oraz odrzucała hasła
„braterstwa”. Proklamowała również prawa społeczne a więc prawa do pracy, do opieki społecznej i do
nauki

52

-władzę ustawodawczą powierzono jednoizbowemu Zgromadzeniu, obieranemu na 3 lata w
demokratycznych wyborach powszechnych, równych, tajnych i bezpośrednich
-władza wykonawcza należała do prezydenta wybieranego na 4 lata przez całą ludność Francji
drogą głosowania powszechnego, bezpośredniego i tajnego
-odpowiedzialność prezydenta oraz ministrów
Prezydentem został bratanek Napoleona, ks. Ludwik Napoleon Bonaparte- wybierany większością głosów
1850-większość monarchistyczna Zgromadzenia uchwaliła ustawę, która ograniczyła powszechność
prawa wyborczego przez wprowadzenie dla wyborców cenzusu 3-letniego zamieszkania w tym samym
miejscu
2 grudnia 1851-Ludwik Napoleon dokonał zamachu stanu i zagarnął władzę dyktatorską i na mocy
plebiscytu opracował nową konstytucję
1852-listopad-Senat uchwalił nadanie Ludwikowi Napoleonowi godność dziedzicznego cesarstwa
2 grudnia 1852- Ludwik Napoleon III ogłosił się cesarzem jako Napoleon III

IV.OKRES II CESARSTWA (1852-1870)

1.Konsttucja II cesarstwa
1852-konstytucja republikańska stworzyła podstawę II Cesarstwa
-na czele państw stał dziedziczny cesarz- skupiał w swym ręku prawie całą władzę- mianował
ministrów, którzy nie tworzyli gabinetu i byli zależni tylko od niego. Istniały: Rada Stanu, która
przygotowywała ustawy, Ciało Ustawodawcze, które dyskutowało i uchwalało ustawy, oraz Senat, który
badał zgodność ustaw z konstytucją, miał prawo interpretowania konstytucji i przeprowadzania w niej
zmian. Z organów tych jedynie Ciało Ustawodawcze pochodziło z wyborów, i to demokratycznych
2.Praktyka konstytucyjna II Cesarstwa
a)1852-1860-rządy autorytarne- Napoleon III wprowadził antydemokratyczny system zgłaszania
kandydatur poselskich. Powierzono prefektom obowiązek ustalenia listy kandydatów cieszących się
zaufaniem rządu. Pociągnęło to za sobą ten skutek, że kandydatury stronnictw opozycyjnych nie miały
praktycznie żadnych szans w stosunku do kandydatur oficjalnych
b)1860-1870-reformy liberalne. Reżim polityczny z czasem zaprowadził cesarza na drogę reform
liberalnych, które mogłyby zaspokoić choć w części żądania robotników:
-1864-przyznanie robotnikom prawa zrzeszania się
-1860-cesarstwo zaczęło przeprowadzać pewne reformy ustrojowe zmierzające ku rozszerzeniu
uprawnień Ciała Ustawodawczego i stworzeniu rządów parlamentarnych
-1870-reforma konstytucji- weszła w życie 3 miesiące przed upadkiem II Cesarstwa
3.Stosuni wewnętrzne za II Cesarstwa i jego upadek
a)na terenie międzynarodowym- pomoc udzielona ruchowi zjednoczeniowemu we Włoszech;
występowanie w obronie niektórych ruchów narodowowyzwoleńczych- wzrost prestiżu II Cesarstwa
1870-wojna Francji z Prusami- klęska Francji
b)na polu swego gospodarczego rozwoju
1850-1870-fabryki doskonale wyposażone w nowoczesne maszyny
1866-liczba robotników wyniosła 3000000 ludzi
1869-ludność miejska osiągnęła 33%
Pogłębiły się różnice między warstwami mieszczaństwa. Zaczęły się mnożyć, spółki akcyjne, które
przyciągały także drobnych kupców i rzemieślników, skłonnych do umieszczania swych oszczędności w
akcjach i innych papierach wartościowych, które zapewniły im nowy dochód (rentę). Na wsi dominowała
drobna własność ziemska. Rozpoczął się proces ucieczki ludności wiejskiej do miast

V.POCZĄTKI III REPUBLIKI I KOMUNA PARYSKA

1.Francja w czasie wojny 1870
2 września 1870- kapitulacja wojsk Napoleona III pod Sedanem, dostanie się cesarka do niewoli
4 września 1870-proklamowano Republikę- władzę powierzano Rządowi Obrony Narodowej, który w
danym ciągu prowadził wojny z Prusami. Wobec zagrożenia Paryża robotnicy i drobnomieszczaństwo
sięgnęli po broń. Powstały bataliony Gwardii Narodowej, na które spadł później główny ciężar obrony
oblężonego miasta
28 stycznia 1871- kapitulacja Rządu. Paryż ciągle się utrzymał
12 luty1872- zebrało się Zgromadzenie Narodowe w Bordeaux z L.Thiersem na czele i ukorzyło się pzed
żądaniami zwycięzców. Przyjęto pokój na mocy którego Francja zobowiązała się odstąpić Niemcom
Alzację i część Lotaryngii oraz zapłacić kontrybucję wojenną w astronomicznej wysokości 5 miliardów
franków w złocie
2. Komuna Paryska
18 marca 1871- proletariat niezadowolony z przyjęcia pokoju, złożył władzę w ręcę Centralnego
Komitetu Federacji Gwardii Narodowej, który zarządził wybory do Rady Komuny Paryskiej na podstawie
demokratycznej ordynacji wyborczej
28 marca 1871- proklamowano uroczyście Radę Komuny Paryża jako rewolucję władzę miasta. Komuna
wydała Deklaracja do narodu francuskiego zarysowała ogólnikowo ustrój przyszłej Francji (związek
autonomiczny gmin, których ustrój wzorowany byłby na ustroju Komuny Paryskiej). Komuna odrzuciła
teorię trójpodziału władzy i stworzyła nowy typ organizacji państwowej w pewnym nawiązaniu do

53

konstytucji jakobińskiej. Rada Komuny była najwyższą władzą zarówno ustawodawczą, jak i
wykonawczą. Komuna wyłoniła z siebie 10 komisji (skarbową, wojskową, spraw zagranicznych i. in.)a w
końcowym okresie Komitet Ocalenia Publicznego złożony z 5 członków przez nią wybranych
2 kwietnia 1871- Thiers likwiduje Komunę Paryską w walce zbrojnej
28 maja 1871-rozstrzelanie jeńców i rannych na cmentarzu Pere Lachaise (okrutne represje)
3. Spór o republikę
1875-uchwalenie nowej konstytucji republikańskiej. Zgromadzenie Narodowe nie uznało proklamacji
Republiki jako legalnej i przesądzającej o wprowadzeniu ustroju republikańskiego. Do monarchii nie
doszło z 2 przyczyn:
a)wynik wyborów do Zgromadzenia nie oddawał rzeczywistych intencji politycznych ani
wyborców, ani wybranych posłów. Większość Francuzów opowiedziała się w 1870r nie tylko a
królem, ile za pokojem
b)Monarchistyczne Zgromadzenie dzieliło się na 2 stronnictwa:
-legitimiści opowiadali się za starszą linią Burbonów w osobie hr. Chambord, wnuka Karola X. Byli
zwolennikami silnych rządów monarchy. Symbolem ich dążeń był biały sztandar Francji
przedrewolucyjnej
-orleaniści- wysuwali na tron wnuka Ludwika Filipa, hrabiego Paryża.-zwolennicy monarchii
parlamentarnej i godzili się z zasadą suwerenności ludu oraz trójkolorowym sztandarem Francji
rewolucyjnej
Ciągnące się przez lata spory między monarchistami wpływały na wzrost sympatii republikańskich w
Zgromadzeniu. Monarchiści przegrali swoje szanse wtedy, gdy już doprowadzili do porozumienia obu
stronnictw. Doszło do przypadkowego uchwalenia republiki przez Zgromadzenie Narodowe (republikę
uchwalono przejściowo). Na prezydenta republiki tymczasowej wybrano marszałka E.Mac Mahon
1875-uchwalono, że prezydent wybiera Zgromadzenia Narodowe. Wniosek ten wyraźnie podkreślał słowo
„republika” i przesądzał o dwuizbowości parlamentu, a to wyraża ideę trwałości powołanych do życia
instytucji. W ten sposób narodziła się oficjalnie III Republika Francuska

VI.OKRES III REPUBLIKI (1870\75-1940)

A)KONSTYTUCJA Z 1875-Konstytucja republikańska składające się na nią trzy ustawy: o organizacji
władz publicznych; organizacji Senatu; O stosunkach między władzami publicznymi. Od początku III
Republiki toczyły się stałe dyskusje na temat rewizji konstytucji, proponowanej przez stronnictwa
prawicowe, jak i lewicowe.
1879- konstytucyjne przeniesienie państwa z Wersalu do Paryża.
Główne zasady konstytucji:
-władza ustawodawcza należała do dwóch izb: Senatu i Izby Deputowanych. Obie izby mogły w
określonych wypadkach łączyć się i obradować wspólnie pod nazwą Zgromadzenia Narodowego dla
spełnienia dwóch zadań: dla wyboru prezydenta i dla przeprowadzenia rewizji konstytucji
-władzę wykonawczą konstytucja powierzyła prezydentowi republiki i ministrom. Prezydenta wybierało
na 7 lat Zgromadzenie Narodowe (Senat i Izba Deputowanych) absolutną większością głosów. Prezydent
kierował bieżącą politykę państwa, zarówno wewnętrzną, jak i zagraniczną. Nie był odpowiedzialny
politycznie, lecz nie ponosił odpowiedzialności konstytucyjnej- za zdradę główną mógł być postawiony w
stan oskarżenia przez Izbę Deputowanych i sądzonych przez Senat. Mianował ministrów i przewodniczył
Radzie Ministrów
-ministrowie- odpowiadali za działalność prezydenta, ich kontrasygnata była konieczna na wszystkich
aktach przez niego podpisywanych

B)PRAKTYKA KONSTYTUCYJNA III REPUBLIKI

1.Wzrost władzy ustawodawczej
1877-prezydent Mac Mahonem wobec uchwalenia wotum nieufności dla rządu skorzystał ze swego
uprawnienia i rozwiązał Izbę Deputowanych. Nowo powołany rząd opierający się na większości
parlamentarnej odsunął w cień prezydenta, który w 1879r podał się do dymisji. Rola prezydenta zeszła
na drugi plan a władza wykonawcza skoncentrowała się w rękach rządu, w którym główną rolę odgrywał
premier. Rozpoczęło się funkcjonowanie rządów parlamentarnych
W 20-leciu międzywojennym pojawił się chaos z następujących przyczyn:

a)mimo częstych zmian rządzących ministrowie rekrutowali się z wąskiego okręgu posłów, których osoby
brano w rachubę przy tworzeniu każdego gabinetu
b)zmiana na stanowisku ministra nie wywołała zaburzeń w biurokratycznym aparacie resortu, który
funkcjonował sprawowanie w ręku fachowych i doświadczonych urzędników z wiceministrami,
podsekretarzami stanu na czele
2.Próby wzmocnienia władzy wykonawczej- już w czasie I wojny światowej izby upoważniły rząd do
wydawania dekretów zdolnych do uchylenia obowiązującej mocy istniejących ustaw. Praktykę tę podjęto
i w okresie międzywojennym, a po 1934r stosowano ją często. Wyrazem wzmocnienia władzy
wykonawczej było także utworzenie instytucji prezydium Rady Ministrów (od 1876 rolę prezesa Rady
Ministrów sprawował jeden z ministrów)
1934-ustawa- stwierdziła po raz pierwszy formalnie istnienie ministra, który sprawuje funkcje prezesa
Rady Ministrów i który ma przyznany specjalny zakres działania

54

3.Znaczenie ustroju III Republiki dla dziejów parlamentaryzmu światowego. Konstytucja III
Republiki:
a)nie stanowiła ona konstytucji w postaci jednolitego aktu, lecz tworzyły ją ustawy wydawane kolejno w
ciągu 5 miesięcy
b)uchwalona przez Zgromadzenie o większości monarchistycznej, wprowadziła republikę
c)uchwalona wbrew przekonaniu głosujących i niemal jako prowizorium, utrzymała się o wiele dłużej niż

wszystkie inne konstytucje francuskie bez istotnych zmian
d)uchwalona w intencji wprowadzenia systemu zrównoważonego opartego na silnej władzy wykonawczej,
w praktyce doprowadziła do zapewnienia dużej władzy ustawodawczej
e)stworzyła model republiki parlamentarnej

C)ADMINISTRACJA

1.Rozwój administracji- Rada Stanu
do XX- utrzymał się wprowadzony przez Napoleona podział na departamenty, okręgi i gminy- z
prefektami, podprefektami i merami na czele. Bardzo doniosłą rolę w ustroju i administracji Francji od
czasów Napoleona odgrywała Rada Stanu. Pełniła 3 funkcje:
-była organem opiniodawczym co do projektów ustawodawczych
-była władzą administracyjną, zobowiązują do wypowiadania opinii co do rozporządzeń
wykonawczych (projektów dekretów i postanowień prezydenta lub ministrów), przez obligatoryjny udział
w przygotowaniu dekretów Rada Stanu uzyskała decydujący wpływ na kierunek i treść interpretacji
ustawy przez władzę wykonawczą, ona nadawała kształt francuskiej praktykę administracyjnej, ona
decydowała o sosobie wykonywania ustaw
-była najwyższym organem administracyjnym
-jako sąd administracyjny orzekała w najwyższej instancji, czy rozporządzenie wykonawcze jest
zgodne z ustawą
2.Państwo a Kościół
1901-1904-zlikwidowano szkolnictwo zakonne
1905-rozdział kościoła od państwa. W ustawie tej stwierdzono, że Republika gwarantuje wolność
sumienia, ale nie wypłaca poborów i nie subwencjonuje żadnego z wyznań. Kościoły mogą się
organizować wedle zasad przez nie przyjętych, lecz z punktu widzenia państwowego stanowią one tylko
stowarzyszenie o charakterze prywatnym
3.Rozwój prawa administracyjnego- za monarchii absolutnej, w państwie policyjnym, cała działalność
administracyjna państwa mieściła się w pojęciu policji. Policja i droga administracyjna nie zbiegały się z
drogą prawa, czy drogą sądową. Rada Stanu doprowadziła do wczesnego wysokiego rozwoju- nadała ona
francuskiemu prawu administracyjnemu wielką oryginalność, stworzyła też nad całokształtem
działalności administracji bardziej zwartą i ogólną kontrolę
XVIIw- próbowano ujmować teoretycznie zagadnienia dotycząca aktywności administracyjnej państwa-
czyli policji
XIXw- zaczęto operować pojęciom administracji i formułować postulat „uprawnienia” działalności
administracyjnej. Powstały pierwsze francuskie próby zarysów analitycznych, które na tle judykatury
Rady Stanu wniosły pierwsze konstrukcje prawa administracyjnego. Rozwinęła się także nauka
administracji

VII.OKRES II WOJNY ŚWIATOWEJ (1940-1946)

1.Powstanie dwóch rządów tymczasowych
1940-klęska Francji w II wojnie światowej. Upadek III Republiki
16 czerwca 1940- zwycięstwo Niemiec- na czele rządu Francji stanął marszałek Petain jako ostatni
premier III Republiki. Podjął on decyzję kapitulacji i zaprzestania działań wojennych 22 czerwca
10 lipca 1940-Zgromadzenie Narodowe przekazało Petainowi całą władzę. Rząd francuski osiadł w
nieokupowanej przez Niemców południowej części Francji z siedzibą w Vichy
18 czerwca 1940- gen. Charles de Gaulle- wygłosił przez londyńskie radio BBC apel do Francuzów,
wzywając ich do dalszej walki z wrogiem i do skupienia się wokół jego osoby
10 lipca 1940- koniec istnienia III Republiki
1940-1946- we Francji istniały dwa rządy prowizoryczne: rząd marszałka Petaina w Vichy i rząd gen. De
Gaullle w Londynie
2.Rządy w Vichy
10 lipca 1940-Zgromadzenie Narodowe w Vichy przelało władzę na marszałka Petaina. Otrzymał on
prawo kierowania całą polityką oraz prawo nadania Francji nowej konstytucji. Stworzona została w ten
sposób dyktatura
1942-pod presją Niemiec Petain stworzył dla P.Lavala urząd premiera i przelał na niego całą władzę.
Kilka miesięcy później Niemcy zajęły terytorium całej Francji, lecz nie zlikwidował władzy w Vichy. Rządy
sprawował aż do wyzwolenia Francji Laval, prowadząc politykę kolaboracji z okupantem, o wyraźnych
tendencjach antydemokratycznych i faszystowskich
1941-rozwinęły się liczne podziemne organizacje wojskowe
1943-Powstanie Rady Narodowej Oporu jako głównej władzy podziemia w kraju

55

Rząd w Vichy rozwinął ożywioną działalność ustawodawczą w duchu faszystowskim. Zniósł wolność
polityczną, wolność prasy, zrzeszania się, skasowanie partii politycznych, rozciąganie związków
zawodowych i wprowadzenie w ich miejsce przymusowych korporacji
3.Od komitetu Wolnej Francji do Rządu Tymczasowego
28czerwca 1940- po wygłoszeniu apelu de Gaulle uznany przez rząd brytyjski za szefa „wolnych
Francuzów” i uprawnionych do sprawowania władzy nad obywatelami francuskimi na terytorium
brytyjskim oraz organizowania francuskich sił zbrojnych
1941-powstał nieoficjalny rząd pod nazwą Narodowego Komitetu Francuskiego, który w 1943r
przekształcił się we Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego
1944-czerwiec-wprowadzononazwę Rządu Tymczasowego Republiki Francuskiej
1944-sierpień-wyzwolenie Paryża- Rząd Tymczasowy był jednym rządem wyzwolonej Francji, uznanym
przez wszystkie kierunki ruchu oporu

VIII.OKRES IV I V REPUBLIKI

1.Narodziny IV Republiki
21 października 1945- wybory do Konstytuanty Przyznano prawa wyborcze kobietom, a także
wojskowym, zastosowano system proporcjonalny. Wybory połączone zostały z referendum na którym
zadano 2 pytania:
-czy pragnę, by wybrane Zgromadzenie było Konstytuantą- w razie odpowiedzi negatywnej, Zgromadzenie

nabrałoby charakteru Izby Deputowanych według zasad konstytucji z 1875
-czy w razie przyjęcia Konstytuanty zgadzasz się na to, by w okresie aż do uchwalenia konstytucji władze
były zorganizowane wedle zasad zaproponowanych i sformułowanych na odwrocie karty wyborczej
Wynik referendum był pozytywny dlatego od 2 listopada 1945r aż do października 1946 władza należała
do Konstytuanty
2.IV Republika i jej upadek
-Konstytucja zagwarantowała szerokie społeczno-gospodarcze prawa obywatelskie oraz zmniejszyła
uprawnienia drugiej izby, Rady Republiki, które weszły na miejsce dawnego senatu. Podjęto próby
reformy ustroju francuskiego imperium kolonialnego poprzez regulujący struktury organów Unii
Francuskiej (metropolia wraz z departamentami i terytoriami zamorskimi oraz nie należące do Republiki,
ale związane z nią specjalnymi układami państwa i terytoria członkowskie)
1958- konflikt algierski (Algieria podjęła walki o wyzwolenie)- rozkład IV Republiki. Władza wykonawcza
została przelana na gen. de Gaulle`a i powierzono mu zadanie opracowania nowej konstytucji- z
zachowaniem 4 podstawowych zasad demokracji parlamentarnej- wyborów powszechnych, podziału
władzy, odpowiedzialności politycznej gabinetu, niezawisłości sądownictwa
3. V Republika
28 września 1958- gen. de Gaulle poddał pod referendum projekt nowej konstytucji
4 października 1958- przyjęcie konstytucji- republika prezydencjalna- prezydent ma być wybierana
przez całą ludność na 7 lat w głosowaniu bezpośrednim. Zabezpieczano władzę wykonawczą nad
ustawodawczą. Konstytucja podjęła na nowo problem kolonialny przeprowadzając reorganizację
powstałej w 1946r. Unii Francuskiej
1959- wystąpienie de Gaulle`a- wprowadzono do konstytucji poprawkę, w myśl której państwa
członkowskie, mimo uzyskania niepodległości, mogą nadal należeć do wspólnoty, ale tylko na podstawie
specjalnych układów

NIEMCY W XIX I XXW

1806-koniec istnienia I Rzeszy Niemieckiej
XIXw- dążenia narodu niemieckiego do jedności państwowej
1815-1866- Spór o hegemonię Niemiec między Austrią a Prusami- zw. Prus

I.ZWIĄZEK REŃSKI (1806-1813)

1.Upadek I Rzeszy i powstanie Związku Reńskiego
1801- Francja uzyskała wszystkie tereny niemieckie na lewym brzegu Renu
1803- Deputacja Sejmu Rzeszy zniosła księstwa duchowne i prawie wszystkie wolne miasta na terenie
Rzeszy i przyznała je przede wszystkim książętom terytorialnym poszkodowanym w związku z ekspansją
Francji
1806- cesarz Niemiecki Franciszek II przybrał tytuł cesarza Austrii (przeczuwając upadek cesarstwa
rzymsko-niemieckiego). Zrzekł się korony na wieść o powstaniu Związku Reńskiego (1806)- pozostając
tylko cesarzem Austrii Franciszkiem I. Był to koniec istnienia rzymsko- niemieckiego cesarstwa
2.Ustrój Niemiec w okresie Związku Reńskiego- związek państw suwerennych, opierającym swą
egzystencję na akcie związkowym (przewidywał powstanie organu związkowego w postaci Sejmu
Związkowego we Frankfurcie, któremu miał przewodniczyć arcybiskup Moguncji jako prymas niemiecki).
Państwa związkowe były podporządkowane Francji w polityce zagranicznej i zobowiązane do dostarczenia
jej kontyngentów wojskowych. Związek Reński jako organizacja polityczna nie rozwinął działalności ,
jednak w okresie jego formalnego istnienia dokonały się w Niemczech poważne przemiany: nastąpiły
przegrupowania terytorialne, które doprowadziły do zasadniczej redukcji ogólnej liczby państw
niemieckich.

56

II.ZWIĄZEK NIEMIECKI (1815-1866)

1.Powstanie i ustrój Związku Niemieckiego
1814-1815-Kongres Wiedeński- nie utworzono jednolitego państwa Niemieckiego. Akt związkowy
powołał do życia Związek Niemiecki składający się z 39 członków- 35 suwerennych państw i 4 wolnych
miast. Miał charakter konfederacji. Państwa członkowskie miały prawo zawierania umów
międzynarodowych i utrzymania stosunków dyplomatycznych z innymi państwami. Próby
przekształcenia go w organizację państwową , o charakterze ściślejszym rozbijały się o partykularne
interesy władców oraz rywalizację Austrii i Prus o objęcie hegemonii w Niemczech
2.Ustrój państw skonfederowanych
XIXw- tendencje do wprowadzenia konstytucji. Przekształcenie się absolutnych monarchii w państwa
konstytucyjne dokonywało się w Niemczech powoli
3.Walka Prus i Austrii o hegemonię w Niemczech. Austria znajdowała oparcie w niechętnych Prusom
naddunajskich krajach katolickich Niemiec południowych. Prusy usiłowały bliżej wiązać z sobą kraje
północne, przeważnie protestanckie. Sukcesem Prus było objęcie kierowniczej roli w gospodarczym
jednoczeniu Niemiec
1834- powstanie Związku Celnego- łączącego Prusy z szeregiem państw w jednolity obszar celny.
Związek Celny był dobrowolnym związkiem międzynarodowym, zawieranym na 12 lat, w praktyce jednak
po upływie tego czasu odnawialnym. Związek Celny był sukcesem Prus w ich rywalizacji z Austrią
4.Sejm frankfurcki 1848 i upadek Związku Niemieckiego w 1866
1848 maj- doszło do zebrania się we Frankfurcie nad Menem demokratycznie wybranej
ogólnoniemieckiej Konstytuanty- Zgromadzenia Narodowego. Szereg mniejszych państw nie chciało
zgodzić się na przywrócenie cesarstwa i żądało wprowadzenia wieloosobowego dyrektoriatu jako organu
naczelnego. Parlament rozbity był na dwie partie: wielkoniemiecką i małoniemiecką. Partia
małoniemiecka domagała się oparcia federacji jedynie na krajach niemieckich i postawienia na jej czele
króla pruskiego, jako dziedzicznego cesarza. stronnictwo wielkoniemieckie domagało się ustroju, który by
zapewnił pozostanie Austrii w obrębie zjednoczonych Niemiec
1866-konflikt zbrojny między Austrią a Prusami doprowadził do upadku Związku Niemieckiego

III.ZWIĄZEK PÓŁNOCNO NIEMIECKI (1867-1871)

1.Przejście od konfederacji do federacji
1866-klęska Austrii z Prusami w bitwie pod Sadową. Austria wyraziła zgodę na rozwiązanie Związku
Niemieckiego. Prusy przystąpiły do tworzenia nowego związku, który przyjął nazwę Związku Północno-
Niemieckiego. Jego podstawą ustrojową stała się oktrojowania przez sfederowanych władców
konstytucja, która weszła w życie w lipcu 1867r. Związek Północno- Niemiecki był federacją jako normie
nadrzędnej w stosunku do ustaw i konstytucji krajów członkowskich. Na czele związku stał król Pruski
jako jego przewodniczący. Mianował on kanclerza Związku, który sprawował władzę wykonawczą. Do
organów Związków należały dwa ciała ustawodawcze, Jednym z nich był parlament, który nosił już
nazwę Reichstagu. Ustawy uchwalone przez Reichstag wymagały zatwierdzenia przez Radę związkową, w
skład której wchodzili przedstawiciele państw sfederowanych
1870-Reichstag wprowadził kodeks karny. Bismark kanclerzem Związku- prowadził on politykę
zmierzającą ku dalszemu umocnieniu nowej federacji i jej rozszerzeniu na państwa
południowoniemieckie pozostające poza związkiem
1870-wojna Prus z Francją
1871- przekształcenie Związku Północno-Niemieckiego w Cesarstwo Niemieckie

IV.IIRZESZA NIEMIECKA (1871-1918)

1.Powstanie II Rszeszy
1 stycznia 1871- powstanie II Rzeszy
18 stycznia 1871-proklamowanie króla pruskiego Wilhelma cesarzem niemieckim, a w kwietni
uchwalono konstytucję
2.Stosunki gospodarcze i społeczne w Niemczech na przełomie XIX i XXw
1870-Niemcy widownią gwałtownego wzrostu produkcji przemysłowej i koncentracji kapitału
XIXw- schyłek- kapitalizm niemiecki nabrał cech imperialistycznych (zdobywabie kolonii, budowanie
olbrzymiej floty wojennej, penetracja ekonomiczna krajów wschodniej Europy i Bliskiego Wschodu
XIXw-II połowa- przemysł skoncentrował się głównie w częściach zachodnich Niemiec, co wpłynęło na
pogłębienie się różnic między zachodnimi a wschodnimi, gospodarczo zaniedbanymi terenami
1875-powstanie Zjednoczonej Partii Socjalistycznej (SDP)
1912-najsilniejszą partią polityczną Reichstagu tworzyło 110 posłów socjalistycznych
3.1871-uchwalenie konstytucji II Rzeszy. Cechy szczególne:
-na czele cesarstwa Niemieckiego stał dziedziczny cesarz niemiecki- król pruski z dynastii
Hohenzollernów. Miał szerokie wprawienia: reprezentacja Rzeszy na zewnątrz, dowództwo nad siłami
zbrojnymi, mianowicie i odwoływanie urzędników Rzeszy, zwoływanie i zamykanie posiedzeń izb
ustawodawczych, przygotowywanie i ogłaszanie ustaw, w stosunku do któryh nie posiadał jednak prawa
sankcji
-kanclerz- kierownik polityki zagranicznej. Stał na czele administracji Rzeszy i był odpowiedzialny tylko
przed cesarzem

57

-posłowie byli wybierani do Reichstagu na 3 lata na terenie całej Rzeszy w demokratycznych wyborach
4-przymiotnikowych: powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych
-sprawy wspólne: polityka zagraniczna, cła, waluta i różne sprawy gospodarcze jak ustanawianie
podstaw na cele wspólne, wojsko, marynarka wojenna, ustawodawstwo w dziedzinie prawa sądowego,
poczta i inne.
4.Praktyka konstytucyjna II Rzeszy. Rozwój II Rzeszy prowadził do unitaryzmu (zacierania różnic
między państwami wchodzącymi w skład związku i do podporządkowania ich państwu federalnemu)-
proces ten wyrażał się dobitnie w rozwoju ustawodawstwa wspólnego dla całej Rzeszy i oraz do
rozbudowy federalnego aparatu centralnego a także do umocnienia stanowiska Prus jako państwa
kierującego cało polityką Rzeszy
5.Rozwój ustawodawstwa II Rzeszy
-pierwszeństwo ustaw Rzeszy przed ustawami partykularnymi umożliwiło wprowadzenie jednolitego
prawa sądowego na obszarze całych Niemiec
-wprowadzono ustawy, które wprowadziły system przymusowych ubezpieczeń społecznych,
obciążających prawodawców- postępowe ustawodawstwo socjalne
6.Rozwój władzy wykonawczej
-cesarz wywierał wpływ decydujący na sprawy wojskowe
-rozbudowa organów centralnych II Rzeszy. Na czele administracji stał kanclerz odpowiedzialny tylko
przed cesarzem. Z urzędu Kancelarii Rzeszy wyodrębniły się stopniowo urzędy Rzeszy (ministerstwa). Na
ich czele stali sekretarze stanu, mianowani przez kanclerza i przed nim odpowiedzialni. Powstało 5
sekretarzy stanu: dla spraw zagranicznych, dla spraw wewnętrznych, sprawiedliwości, skarbu i poczty
-1907- powstał sekretariat stanu dla kolonii
-liczba sekretariatów doszła do 10
6.Rola Prus II Rzeszy
-król Prus był cesarzem II Rzeszy
-Rada Związkowa zawierała 17 przedstawicieli Prus- mogli się sprzeciwić każdej ustawie, gdyż
potrzeba do tego było 14 głosów. Przewodnictwo w niej należało do kanclerza mianowanego przez cesarza
7.Kodyfikacje- od partykularyzmu do prawa ogólnoniemieckiego
Do XIXw- partykularyzm prawny Niemiec, nie przezwyciężono recepcję prawa rzymskiego przetrwał
okres Związku Niemieckiego
XIXw- pojawienie się problemów unowocześniania i skodyfikowania prawa w ramach państw
związkowych oraz ujednolicenia prawa na terenie całych Niemiec
a)Program nowoczesnej kodyfikacji spotkał się z oporem. W dziedzinie prawa cywilnego stosowano
wiele różnych kodeksów. W dziedzinie prawa karnego również panował partykularyzm ale w:
-1818-wprowadzono w Bawarii kodeksu karnego zredagowanego przez Alzema Fenerbacha0 wielkie
osiągnięcia na polu humanistycznej myśli prawniczej. W niektórych państwach wprowadzono postępowe,
na wzorach francuskich oparte kodeksy, które doprowadziły m.in. do zlikwidowania panującego jeszcze
procesu inkwizycyjnego
-1814- A. Thibaut domaga się wydania jednolitego kodeksu cywilnego dla Niemiec. Przeciw niemu
wystąpił Fryderyk Savigny twierdząc, że kodyfikacja byłaby szkodliwa gdyż odbierałaby moc
obowiązującego prawu powstałemu w Niemczech
XIXw-Savigny tworzy szkołę historyczną zajmującą się tym w jaki sposób prawo powstaje
b)powstanie Związku Północno-Niemieckiego a potem II Rzeszy stworzyło warunki do ujednolicenia
prawa w Niemczech
1870-ogólnoniemiecki kodeks karny
1877-kodeks procedury karnej (został zastąpiony w 1924r nowym kodeksem karnym, który m.in. zniósł
ławy przysięgłych a utrzymał jedynie instytucję ławników jako formę udziału czynnika ludowego w
sądownictwie karnyc)
1877-kodeks procedury cywilnej
1861-kodeks handlowy- zastąpiony w latach 1897-1898
8.Od teorii prawa natury do pozytywizmu prawniczego. Kodeks cywilny BGB
1874-działalność Komisji kodyfikacujnej, która przez ponad 20 lat prowadziła intensywne prace ze
współudziałem największych prawników niemieckich
1890-odrzucenie pierwszego projektu komisji
1896-uchwalenie 2 projektów przez Radę Związkową i Reichstag jako ustawa z mocą obowiązującą od 1
stycznia 1900r- pod nazwą Burgerliches Gestezbuch- BGB. Po raz pierwszy wprowadzono w kodyfikacji
prawa cywilnego części ogólnej jako pierwszej części kodeksu. Niezwykła precyzja pojęciowa.
Zredagowany jest w sposób ciężki i mało przejrzysty. Oparty na pozytywizmie prawniczym- badanie norm
prawnych i dążenie do budowy pojęć prawnych wyprowadzonych z samego prawa obowiązującego w
oderwaniu od jakichkolwiek momentów pozaprawnych
XXw-BGB wzorem kodyfikacji cywilnych dla innych krajów

V.REPUBLIKA WEIMARSKA (1919-1933\45) I III RZESZA NIEMIECKA (1933-1945)

1.Powstanierepubliki Weimarskiej
1916-„grupa Spartakusa” na czele ruchy antywojennego w Niemczech

58

3 listopada 1918- powstanie marynarzy w Kilonii- początek rewolucji w wielkich miastach i ośrodkach
przemysłowych władzę obejmowały Rady Robotnicze i Żołnierskie
9 listopada 1918-zbrojne powstanie. Proklamowanie w Berlinie republiki, abdykacja cesarza Wilhelmaii
11 listopada 1918- ostateczna kapitulacja Niemiec, podpisanie zawieszenia broni
28 czerwca 1919- Traktat Wersalski, podpisanie pokoju przez Niemcy
10 listopada 1918- Rada Robotnicza i Żołnierska w Berlinie przekazała władzę Radzie Pełnomocników
ludowych
18 stycznia 1919- wyłonienie się odłamu SDP (grupy Spartakusa) komunistycznej Partii Niemieckiej
(KDP), wywołana przez nią powstanie zostało krwawo stłumione a przedstawiciele zamordowani
1919 styczeń- rząd prowizoryczny powołał do Weimaru Zgromadzenie Narodowe
5 sierpnia 1919- zgromadzenie weimarskie uchwaliło konstytucję, która stała się podstawą Republiki
Weimarskiej

-projekt konstytucji prof. Preussa postulował stworzenie unitarnego, rządzonego parlamentarnie państwa
niemieckiego, w którym utrzymały się dawne kraje w charakterze autonomicznych prowincji- odrzucenie
myśli
-państwo republiką federalną łącząca 21 republik (poza wolnymi miastami: Hamburg, Brema, Lubeka)
-oparta na wzorach demokracji liberalnych- stanęła na gruncie zasady suwerenności ludu, rozszerzyła
katalog praw obywatelskich o niektóre prawa ekonomiczne i socjalne

-na czele państwa stał prezydent wybierany na 7 lat w wyborach powszechnych i bezpośrednich
-władza ustawodawcza należała do Rady Rzeszy i Reichstagu
-prezydent mianował kanclerza a na jego wniosek ministrów, którzy byli odpowiedzialni politycznie
-w razie uchwalenia wotum nieufności przez Reichstag ministrowie są zmuszeni ustąpić
-w razie sporu z prezydentem Reichstagu mógł prezydenta przez referendum ludowe usunąć z urzędu

przed upływem kadencji
2.Praktyka Konstytucyjna w latach 1919-1933
1925 i 1932- prezydentem został wybrany marszałek Hindenburg, znany dowódca z czasów I wojny
światowej. Ustaliła się praktyka rządów osobistych prezydenta
1930-wielki sukces w wyborach do Reichstagu odniosła partia narodowo- socjalistyczna (NSDAP)
założona w 1920r przez Adolfa Hitlera. Program jej głosił oparte na ciasnym nacjonalizmie hasła rewizji
granic i militarnej ekspansji imperialistycznych Niemiec oraz walkę z komunizmem. Głosił likwidację
bezrobocia i rozszerzenia pomocy socjalnej
31 stycznia 1933- prezydent Hindenburg powołuje Hitlera na konclerza. Objęcie przez Hitlera
dyktatury- formalny początek III Rzeszy
23 marca 1933-Hitler przeprowadził w Reichstagu „ustawę o pełnomocnictwach dla Rządu”
3.III Rzesza hitlerowska (1933-1945)
1933- pełnomocnictwa przyznane Hitlerowi dały mu możliwość wydawania ustaw nawet sprzecznych z
konstytucją (z czego często korzystał). Hitler skupił w swym ręku faktycznie całą władzę
1934-śmierć Hindenberga. Hitler przejął władzę prezydenta i tytułu wodza i kanclerza Rzeszy. Władzą
swą oparł na pojęciu wodzostwa. Zniósł wolności obywatelskie, rozwiązał wszystkie związki zawodowe i
partie z wyjątkiem NSDAP. Zadaniem jej było totalne zorganizowanie całego społeczeństwa i kontrola
wszystkich przejawów jego życia. W tym celu uruchomione zostało Gestapo i sądy wyjątkowe
1934-zniesiono odrębności krajów jako tworów państwowych, a ich prawa suwerenne przeniesione
zostały na Rzesze
4.Losy państwa Niemiec po II wojnie światowej
8 maja 1945- Niemcy hitlerowskie podpisały bezwarunkowo kapitulację
5 czerwca 1945- kraj został podzielony na 4 strefy okupacyjne: radziecką, amerykańską, brytyjską i
francuską. Naczelną władzę w tych strefach objęli dowódcy wojsk okupacyjnych
1947-formalne zniesienie państwa pruskiego
1949-z Trizonii utworzono odrębne państwo, Republikę Federalną Niemiec (RFN)
1950- Berlin zachodni otrzymał własną konstytucję
1949- proklamowanie Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD)
1990-zjednoczenie obu państw niemieckich

PRUSY W XIX I XXW

I.PRUSY W PIERWSZEJ POŁOWIE XIXW

1866- do Prus przyłączono duże obszary Poznańskiego i znacznej części Saksonii oraz królestwa
Hanoweru, Hesji ze stolicą w Kassel, księstwa Nassan oraz Szlezwikiem i Holsztyną
XIXw- reformy, które wpłynęły tylko na zmniejszenie ilości spraw osobiście załatwianych przez króla:
-reforma zarządu centralnego polegające na likwidacji dawnych kolegialnych organów ministerialnych
i na powołaniu 5 ministrów stojących na czele powierzonych resortów: spraw zagranicznych, spraw
wewnętrznych, wojny, skarbu i sprawiedliwości
-1817- powołanie Rady Państwa o charakterze rady królewskiej
1.Reformy Steina i Hardenberga:

59

-reforma społeczna- edykt z 1807- znoszący poddaństwo chłopów- był punktem wyjściowym dla tej
reformy. Ustawa z 1810 r znosiła cechy, co oznaczało wprowadzenie wolności przemysłowej w duchu
kapitalistycznym
-reformy skarbowe- prowadziły do jednolitego systemu podatkowego dla całej ludności
-reformy sądowe- oddzielono sśdownictwo od administracji i zbudowano kilkuinstancyjną strukturę
sądownictwa
-reformy wojskowe- zniesienie monopolu szlachty na piastowanie stopni oficerskich i równe obciążenie
całej ludności obowiązkiem powszechnej służby wojskowej
-reformy wiejskie:
1807-edykt zniósł poddaństwo chłopów i przyznał im wolność osobistą
1811-edykt regulacyjny- chłopi będący dziedzicznymi użytkownikami ziemi mogli ją nabyć na własność
pod warunkiem oddania 1\3 ziemi panu, natomiast chłopi niedziedziczni uzyskiwali własność ziemi za
odstąpienie panu połowy swoich gruntów.
-reformy zarządu terytorialne
1815- ujednolicenie systemu administracji terytorialnej. Kraj podzielono na 10 prowincji z
nadprezydentami na czele (później 14). Prowincje dzieliły się na obwody regencyjne z prezydentami a
obwody na powiaty z landratami na czele. Administracja lokalna była centralistyczna
XIXw-II połowa- administracja pruska uległa decentralizacji przez powołanie szeregu samorządu
lokalnego
1808-ustawa regulująca samorząd miejski. Organem samorządu były pochodzące z głosowania rady
miejskie (od 24 do 102 osób). Rady miejskie wybierały magistratury składające się z członków
pracujących honorowo i urzędników biorących wynagrodzenie. Do wynagradzanych należeli burmistrz
oraz syndycy miejscy

II.KONSTYTUCYJNA MONARCHIA PRUSKA (1850-1918)

1.Konstytucja z 1850r ogłoszona przez króla Fryderyka Wilhelma IV:
-powoływała się na zasadę suwerenności ludu, ale podkreśliła, że to król sprawuje władzę z
łaski Bożej. Król sprawował w Prusach rządy osobiste i posiadał władzę z łaski Bożej. Król sprawował w
Prusach rządy osobiste i posiadał prawo sankcji w stosunku do ustaw uchwalonych przez sejm pruski.
Istniała konstytucja, która ustalała sposób sprawowania władzy przez króla
-charakter policyjny państwa- policja obejmowała całokształt wewnętrznych spraw, była wyrazem
wszechwładzy administracji, służyła tworzeniu stosunków gospodarczych i społecznych, uważanych za
pożyteczne przez rządzących
-Izba Wyższa Sejmu Pruskiego miała skład arystokratyczny
-Izba poselska pochodziła z wyborów nierównych i pośrednich. Ludność była podzielona na 3 klasy
według kryterium stanu majątkowego. Każda klasa wybierała równą liczbę elektorów, a elektorzy
dokonywali wyboru posiłków. Elektorzy wybrani przez mniej liczne klasy możniejsze majoryzowali
elektorów wybranych przez klasy uboższe
-ustrój Prus był rodzajem kompromisem między późnofeudalnym absolutyzmem a polityczno-
prawnymi zasadami ustrojów demokratycznie liberalnych. Prusy tworzyły na terenie Rzeszy
rządzonej przez cesarza- króla pruskiego i kanclerza- premiera pruskiego przeciwwagę wobec
demokratycznych tendencji, występujących w niektórych państwach zachodnioniemieckich
2.Administracja terytorialna i samorząd
XIXw- szereg reform administracyjnych zorganizował samorząd na wszystkich szczeblach zarządu
lokalnego:
a)na szczeblu gminy przedstawicielstwo gminne wybierane przez ludność i stanowiło organ
uchwalający i kontrolujący. Ono też wybierało naczelnika gminy i ławników zatwierdzanych przez
Landrata. Organem samorządu prowincjonalnego był sejmik prowincjonalny, którego członków wybierały
sejmiki powiatowe. Sejmiki wybierały wydział prowincjonalny oraz członków rady prowincjonalnej
współdziałającej z nadprezydentem prowincji
b)organem samorządu powiatowego był pochodzący z wyboru sejmik powiatowy w liczbie 25
osób
c)na szczeblu obwodu regencyjnego prezes regencji, mianowany przez króla, współdziałał z
wydziałem obwodowym, w którym zasiadali 4 członkowie wybierani przez wydział
prowincjonalny
1883- 3-stopniowe sądownictwo administracyjne. Sądem I instancji był wydział powiatowy, sądem II
instancji wydział obwodowy a sądem III Instancji Najwyższy Trybunał Administracyjny w Berlinie (sąd
kasacyjny oraz rozstrzygający merytoryczne sprawy)
3.Kodyfikacje pruskie
1900- wprowadzenie w życie kodeksu cywilnego (BGB) na terenie II Rzeszy
XIXw-połowa- Prusy podjęły inicjatywę kodyfikowania poszczególnych dziedzin prawa:
-dziedzina procesu karnego
do 1805-ordynacje kryminalne oparte jeszcze na procesie inkwizycyjnym
1846-ustawa wprowadzająca udział prokuratora w procesie oraz ustność i jawność postępowania
1846-1852-zniesiono ostatecznie proces inkwizycyjny i wprowadzono ławy przysięgłych

60

1877- wprowadzenie jednolitej procedury karnej dla całej Rzeszy, opartej na zasadach jawności i
ustności postępowania oraz swobodnej ocenie dowodów
-dziedzina prawa karnego materialnego
1851-nowy pruski kodeks karny
1870-wprowadzenie ww kodeksu karnego na terenie Związku Północno-Niemieckiego
1871-rozciągnięcie kodeksu karnego na całą Rzeszę

AUSTRIA W XIX I XXW

I.CESARSTWO AUSTRIACJIE (1804-1867)

XIXw-I poł- Cesarstwo Austriackie jednym z najpotężniejszych państw Europy. Utrzymał się system
monarchii absolutnej w formie niewiele odbiegającej od państwa policyjnego. Mieszczaństwo domagało
się antyfeudalnych reform liberalnych i wprowadzenia konstytucji, a ruchy narodowościowe dążyły do
wyzwolenia się spod panowania obcej, absolutnej monarchii
1.Kryzys monarchii w 1848- wybuch rewolucji w Wiedniu i wielu krajach austriackich, pod naciskiem
wrzenia rewolucyjnego cesarz nadał Austrii konstytucję i sankcjonował uchwaloną przez sejm węgierski
konstytucję węgierską. Konstytucja węgierska nie zaspokoiła żądań węgierskich, wywołała ogłoszenie
republiki i detronizację Habsburgów oraz wybuch zbrojnego powstania stłumionego przy pomocy wojsk
rosyjskich, przysłanych przez Mikołaja I dla wspomożenia absolutyzmu w Austrii
1849- cesarz oktrojował nową konstytucję, która nie weszła w życie gdyż w 1851r została uchylona przez
cesarza i nastąpił powrót do monarchii absolutnej. Wiosna Ludów przyniosła Austrii zniesienie
poddaństwa i uwłaszczenie chłopów
2.Kryzys monarchii w latach 60-tych XIXw
1859-Klęska Austrii w wojnie z królestwem Sardynii i Francją i związane z nią bankructwo skarbu
państwa. Austria musiała odstąpić Włochom Lombardię i Toskanię, lecz zatrzymała jeszcze Wenecję.
Zarysowały się wówczas 3 różne koncepcje ustrojowe w wielonarodościowej monarchii:
-centralistyczna- Niemcy austriaccy uważali, że należy im się dominujące stanowisko w państwie, a w
centralizacji państwowej widzieli największe możliwości utrzymania swej przewagi
-federalistyczne-broniły jej różne narodowości wchodzące w skład monarchii i dążące do umocnienia się
bądź przebudowy monarchii w federacją krajów równouprawnionych
-dualistyczna- reprezentowane przez Węgrów, silnie stojących na stanowisku niezawisłości królestwa
Węgierskiego w jego historycznych granicach
1860-dyplom październikowy- próby wprowadzenia ustroju federacyjnego
1861-wydanie patentu lutowego zawierającego w dwóch załącznikach:
a)konstytucję lutową
b)statuty krajowe dla poszczególnych krajów
1866- Wojna Austrii z Prusami – kolejny kryzys- wystąpienie Austrii ze Związku Niemieckiego, utrata
Wenecji na rzecz Włoch- zwycięstwo koncepcji dualistycznej. Ustrój nowo powstałej monarchii austro-
węgierskiej opierał się zasadniczo na 3 aktach z 1867r:
*na ugodzie austriacko-węgierskiej- 2 ustawy: austriacka i węgierska, obu sankcjonowanych przez
monarchę, pierwszej jako cesarza austriackiego, drugiej jako króla węgierskiego

*na konstytucji królestwa Węgierskiego z 1848r
*na konstytucji Cesarstwa Austriackiego, którą tworzył szereg ustaw zasadniczych uchwalonych przez
parlament austriacki

II. MONARCHIA AUSTRO-WĘGIERSKA (1867-1918)

1.Unia realna Austrii z Węgrami określona ugodą z 1864r. Austria i Węgry były dwoma odrębnymi i
równorzędnymi państwami, a cesarz austriacki był jednocześnie królem węgierskim. Do spraw
wspólnych należały sprawy zagraniczne, wojsko i marynarka wojenna, waluta oraz finanse w zakresie
wydatków na cele wspólne
-władza wykonawcza w zakresie spraw wspólnych należała do 3 ministrów austriacko-węgierskich
-władzę ustawodawczą sprawowały delegacje- parlamentu austriackiego i węgierskiego w liczbie po 60
członków, które miały obradować na przemian jednego roku w Budapeszcie, drugiego w Wiedniu
2.Zasady konstytucji austriackiej z 1867r:
*na czele państwa stał cesarz, któremu przysługiwała pełna władza monarsza
* powołano dwa odrębne rządy- dla krajów austriackich i węgierskich
*Ministrowie tworzyli Radę Ministrów pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrów
*Parlament austriacki nosił nazwę Rady Państwa i składał się z Izby Parów i Izby Poselskiej

*wybory do Izby Poselskiej miały przeprowadzać istniejące w poszczególnych krajach sejmy krajowe
1873-reforma wprowadziła odrębne wybory do Izby Poselskiej
1869- reforma utrzymując 4 kurie, wprowadziła kurię piątą- powszechnego głosowania gdzie wszyscy
wyborcy w głosowaniu 4-przymiotnikowym wybierali pewną liczbę posłów
1907-rerorma, która zniosła system kurialny i wprowadziła demokratyczne wybory 4-przymiotnikowe:
powszechne, bezpośrednie, równe i tajne ale jedynie w wyborach do Izby Poselskiej
3.Kodyfikacje austriackie

61

1811- kodeks cywilny ABGB- powstał pod silnym wpływem doktryny prawa natury i niektórych ująć
wcześniej wydanego kodeksu francuskiego z 1804r
1895- wprowadzenie kodeksu postępowania cywilnego
1852-wydanie nowego kodeksu karnego
4.Losy państwowe Austrii po I wojnie światowej
1918 (listopad)- po rozpadzie monarchii austro-węgier wybuchła w Austrii rewolucja
1920-proklamowanie republiki, oraz uchwalenie konstytucji Austriackiej Republiki Związkowej, liczącej
9 krajów. Głową państwa był prezydent wybierany na 6 lat. Parlament był dwuizbowy, istniały rządy
parlamentarne
1938-Hitler po zajęciu Austrii proklamował jej przyłączenie do Rzeszy. Po klęsce hitlerowskiej Austria
została, podobnie jak Niemcy podzielona na 4 strefy okupacyjne, a Wiedeń na sektory okupacyjne.
Przywrócono konstytucję republikańską z 1920r, która obowiązuje do dziś. W 1955r Austria odzyskała
pełną suwerenność a wojska okupacyjne zostały wycofane

WIELKA BRYTANIA W XIX I XXW

XVII i XVIIIw- W.Brytania państwem konstytucyjnym
XIXw- budowanie ustroju na liberalno- demokratycznych zasadach. Próby demokratyzacji Parlamentu i
zredagowania zarządu państwa w dostosowaniu do rozwoju gospodarczo-społecznego i politycznego
kraju. Anglia rozszerzyła swe panowanie w Azji oraz w Afryce i stworzyła pierwsze w świecie imperium
kolonialne na przestrzeni 30 000 000km
1.Problem irlandzki
1707- w skład Zjednoczonego Królestwa wchodziła obok Anglii z Walią Szkocja
1800-zawarxcie unii Irlandii ze Zjednoczonym Królestwem- sukces Irlandczyków w walce o wyzwolenie
spod angielskiej przewagi
XIXw- narastanie konfliktu angielsko-irlanddziego
1914-Parlament brytyjski uchwalił szeroką autonomię dla Irlandii- nie zaspokoiło to dążeń
niepodległościowych Irlandczyków, chwycili za broń przeciw Anglikom
1919- irlandzkie Zgromadzenie Narodowe uchwaliło utworzenie niezależnej Republiki Irlandzkiej
1921-W.Brytania uznała Irlandię za wolne państwo, wchodzące w skład Brytyjskiej Wspólnoty Narodów
1949- Irlandia wystąpiła ze Wspólnoty. od nowo powstałego państwa została odłączona północna jej
część prowincja Ulster, która pod nazwą Irlandii Północnej wchodziła w skład Zjednoczonego królestwa
2.Kolonie i dominia
-I połowa XIXw-większość kolonii zarządzanych dotąd przez kompanie przechodzi pod bezpośredni
zarząd korony
-od połowy XIXw niektóre kolonie uzyskują coraz większą samodzielność i przekształcają się w tzw.
dominia, początkowo związane jeszcze licznymi więzami i koroną
-do końca XIXw- stopień niezależności dominiów od korony wzrasta i rozpoczyna się proces, który
doprowadził w 1931r do powstania Brytyjskiej Wspólnoty Narodów
Kolonie koronne- administrowane przez Sekretarza Stanu dla kolonii oraz przez lokalnych gubernatorów
1867-Parlament brytyjski uchwala konstytucję która dała Kanadzie szeroką autonomię
XXw- wzrost koloni przekształcających się w dominia i rozluźnianie się ich stopnia zależności od korony
1858-rząd brytyjski przejął Indie w bezpośrednią administrację i ustanowił specjalnego ministra,
sekretarza stanu dla Indii
1877-królowa Wiktoria przyjęła tytuł cesarzowej Indii, podczas gdy w Indiach reprezentował ja wicekról
1947-Indie uzyskują niepodległość
3.Brytyjska Wspólnota Narodów
1919-dominia przyjęte w charakterze samodzielnych członków do Ligii Narodów
1926-dominia uzyskały niezależność w prowadzeniu polityki zagranicznej
1931—Statut Westministerski uchwalony przez Parlament brytyjski oraz przyjęty przez Parlamenty w
dominiach- podstawowa Brytyjskiej Wspólnoty Narodowej. W konsekwencji:
-rząd brytyjski nie może narzucać swej woli któremukolwiek z członków Wspólnoty bez jego
zgody
-ustawodawstwo Parlamentu brytyjskiego rozciąga się tylko na terytorium i obywateli
zjednoczonego królestwa oraz kolonii koronnych

II.STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOŁECZNE

XVIIw- rewolucja przemysłowa w Anglii
XIXw- bardzo wysoki rozwój zmechanizowanego przemysłu i komunikacji oraz Anglia miała przodujące
stanowisko w gospodarce i polityce światowej w XIXw. Wywołało to głębokie przeobrażenia w strukturze
społecznej i bardzo szybkie zwiększenie się liczby proletariatu oraz wzrost znaczenia oligarchii finansowej
XIXw- radykalne grupy mieszczaństwa zaczęły domagać się reform demokratycznych. walczono o
ograniczenie wpływów panującej w Anglii oligarchii landlordów i wielkiego kapitału
Czartyzm- ruch robotniczy- w petycji robotnicy ujęli postulaty.
-1837-pierwsza prtycja podpisana przez blisko 1300 000 osób domagała się pełnej demokratyzacji
wyborów do Izby Gmin. Została odrzucona przez Parlament

62

-1842,1848- kolejne petycje- także odrzucone- domagano się w nich także podwyżki płac, obniżki
podatków itp.
-czartyzm nabrał charakter rewolucyjny- po jego upadku ruch robotniczy przybrał charakter
wyłącznie ekonomiczny
1871-działąnie związków zawodowych
1906-1914- ustawodawstwo społeczne- wprowadzenie m.in. ubezpieczeń, również na wypadek
bezrobocia
XVIIw- podział społeczeństwa na dwie partie torysów (konserwatystów) i Wigów (liberałów)
XIXw- władzę najczęściej sprawowali konserwatyści
1900r- powstanie robotniczej Partii Pracy- wystąpiła z programem reform społecznych i zamiarem
realizowania ich w drodze parlamentarnej
1922- Partia Pracy wysunęła się na 2 miejsce co do liczby mandatów w Izbie gmin- za konserwatystami a
przed liberaąłmi
1935- partia liberalna przestała się liczyć i w W. Brytania wróciła do tradycyjnego systemu
dwupartyjnego, z tym, że odtąd większość parlamentarną uzyskiwali na zmianę konserwatyści i
laburzyści

III.USTRÓJ PANSTWA

1.Król- Zjednoczone Królestwo pozostawało nadal monarchią dziedziczną. Pierwotnie cała władza
należała do króla i teoretycznie władzą ustawodawcza i wykonawcza nadał sprawowana przez króla w
Parlamencie bądź Króla w Radzie, a wyroki sądowe wydawane są w imieniu króla . Z czasem władza
przechodziła na Parlament, gabinet i sądy. Król jest nietykalny i nieodpowiedzialny i może
wykorzystywać prerogatywę w sposób dyskrecjonalny. W rezultacie swoboda działania króla została
zredukowana do minimum i przyjęło się, że królowie podpisują się pod decyzjami, których wcale sami nie
podejmowali. Współpraca króla z gabinetem odbywała się tylko za pośrednictwem premiera. Utrzymała
się jednak dawna, powstałą w XVIw Rada Królewska, Tajna Rada, z której niegdyś wyłonił się gabinet
2.Parlament. Izba Gmin
XIVw- powstanie istniejącego do dziś podziału Parlamentu na Izbę Gmin i Izbę Lordów
1832-do tego roku system wyborczy nie był demokratyczny. Do Izby gmin wchodziło z każdego hrabstwa
po 2 posłów, powoływanych w drodze wyborów opartych na wysokim cenzusie majątkowym. Drugą
liczniejszą grupę w Izbie Gmin stanowili przedstawiciele miast, które posiadały na to przywileje
Od XV do XVIIw- liczba miast uprzywilejowanych stale wzrastała ale od XVIIw już nie wzrastała
XIX i XXw- reformy wyborcze, które prowadziły do stopniowego wprowadzenia prawa wyborczego, a tym
samym do demokratyzacji Izby Gmin
-reforma tzw. Greya z 1832- odebrała przedstawicielstwo wielu „zgniłym miastom” (całkowicie
podupadłym lub przestałym w ogóle istnieć) a przyznała je innym większym miastom
-reforma tzw. Disraeliego z 1867- obniżenie wyborczego cenzusu majątkowego, na czym zyskały
warstwy średnie
-1872- wprowadzenie głosowania tajnego
-reforma tzw. Gladstone`a z lat 1884-1885- zmieniła zasadniczo charakter prawa wyborczego- zerwała
z tradycyjną zasadą, że prawo wyborcze jest przywilejem warstw i określonych miast, a przyjęła
demokratyczną zasadę, że prawo to jest prawem podmiotowym obywateli
-reforma tzw. Lioyd George`a z 1918- demokratyczny system wyborów powszechnych, tajnych i
bezpośrednich- ale nie równych. Ustaliła granicę wieku dla czynnego prawa wyborczego na 21 lat.
Przyznała również prawo wyborcze kobitom, lecz po 30 roku życia
-1928-przyznanie kobietom równych praw z mężczyznami
3.Parlament. Izba Lordów- Izba Lordów była zawsze konserwatywna. Pierwotnie miała równorzędne
stanowisko z Izbą Gmin, która prowadziła walkę o ograniczenie uprawnień Izby Lordów
1911-uchwalenie parliament act- 9izbas Lordów zachowała prawo wnoszenia poprawek w dyskusji nad
projektami i uzyskała jedynie weto zwieszające
1949-zniesienie przywilejów Izby Lordów podlegania sądowi parów
1911-Izba Lordów straciła rzeczywistą władzę ustawodawczą, którą faktycznie posiadała Izba Gmin
4.Rząd. Gabinet
XVIIIw- wykształciła się w W. Brytanii instytucja gabinetu, który nie pokrywał się z pojęciem rządu i po
swym wydzieleniu się z Tajnej Rady tworzył zespół ministrów, działający pod przewodnictwem premiera.
Wykształciła się również praktyka rządów parlamentarnych opartych na odpowiedzialności politycznej
gabinetu wobec Parlamentu
XIXw- przez rząd w najszerszym znaczeniu rozumiało się cały aparat administracji państwowej, w skład
którego wchodzą premier, ministrowie i wszyscy urzędnicy państwowi z ważnymi woźnymi i gońcami
włącznie. także ciało obejmujące jedynie premiera i ministrów
XIXw- w skład rządu wchodzili ministrowie, wśród których wyróżnić należy następujące kategorie:
-ministrowie właściwi- stojący na czele określonych resortów
-ministrowie młodsi- w liczbie 40-60 (przede wszystkim sekretarze parlamentarni, którzy zapewniają
łączność między ministrem a Parlamentem

63

-ministrowie stanu (powołani po II wojnie światowej), zwykle dla spraw ministerialnych oraz także
ministrowie bez teki
Gabinet- właściwy organ rządzący pracujący kolegialnie, liczący kilkunastu ministrów , powołanych doń
oraz do Tajnej Rady przez monarchę. Z reguły w gabinecie zasiadali też Lord Kanclerz, Lord Prezydent
Pady Prywatnej, Sekretarze Stanu, do spraw zagranicznych, wewnętrznych, wojny itp.
5.Sądownictwo
XIXw- wiele archaicznych, średniowiecznych cech sądownictwa w Anglii
1873 i 1875-gruntowne zreformowanie systemu sądownictwa- zespolono wszystkie sądy najwyższe w
ramach jednego Sądu Najwyższego w Londynie. Instancją rewizyjną pozostałą Izba Lordów. Zniesiono
różnicę między sądami stosującymi common law a equity. Te same sądy mogły odtąd sądzić zarówno
według common law jak i equty. Do osobliwości sadu angielskiego należą m.in.:
-brak właściwego ministerstwa sprawiedliwości- funkcje rozdzielone miedzy kilku ministrów
- nieliczna kadra sędziów zawodowych. Ogromną większość sądów załatwiają bezpłatnie sędziowie
pokoju
-brak w procesie karnym instytucji oskarżenia publicznego- prokuratora. Oskarżenie w imieniu
poszkodowanego lub na zlecenie władzy mogą wnieść adwokaci
6.Zarząd terytorialny. Samorząd. Administracja lokalna od średniowiecza opierała się na samorządzie
XIXw- w różnych państwach odwołano się do wzorów samorządu angielskiego
1832- ustawa reformująca samorząd miejski, która wprowadziła demokratyczne, obieralne organa
miejskie
1888-zreformowano gruntownie samorząd hrabstw, pozbawiono sędziów pokoju władzy administracyjnej
i przekazano ją wybieralnym radcom hrabstwa
1871-wprowadzenie odrębnego ministerstwa- urzędu dla spraw samorządu dla ujednolicenia i kontroli
samorządów. Nie powstałą w ogóle hierarchia urzędów i urzędników administracji ogólnej

III.ROZWÓJ ANGIELSKIEGO SYSTEMU PRAWNEGO

1.Charakterystyka angielskiego systemu prawnego – common law +equty
XIXw- tendencje kodyfikacyjne- uwypuklenie różnic miedzy common law a prawem kontynentalnym
XVw- obok podstawowego prawa common law , pod wpływem Sądu Kanclerskiego rozwijać się zaczęły w
konkurencji do common law normy słuszności (equity). Na tych podstawach ukształtował się
dwuwarstwowy system prawny, znajdujący swój wyraz również w dualizmie hierarchii sądowej
1873-1875- reformy sądowe- zniesienie dualizmu hierarchii sądowej
System common law został stworzony w średniowieczu przez sądy królewskie, jako jednolite prawo, w
przeciwstawieniu do partykularnych praw zwyczajowych. Normę prawna tworzy nie tyle ustawa, ile
orzecznictwo- precedens sądowy. Zadaniem sędziego jest nie tylko stosowanie prawa, lecz również
wyłonienie normy prawnej, podstawowe znaczenie mają praktyka sądowa i procedura. Po dzień dzisiejszy
większość prawników angielskich sędziów i adwokatów, nie ma wyższego wykształcenia typu
uniwersyteckiego, którego potrzeby nie odczuwają. Podstawowym źródłem poznania prawa sądowego
angielskiego pozostały zbiory wyroków sądowych publikowane w wydawnictwach
2.Common law a ustawodawstwo i kodyfikacja prawa
XIXw- wielki rozwój ustawodawstwa- Anglia jednak nie podjęła żadnej kodyfikacji wedle wzorów
kontynentalnych, bo w systemie angielskiego prawa precedensowego norma prawna ma charakter
praktyczny i dotyczy jednej tylko rozpatrywanej sprawy, jedynego, bezpośredniego rozstrzygnięcia
XIXw- cały tradycyjny system prawa znalazł się w W.Brytani w obliczu zalewu ustawodawstwa
zrodzonego pod działaniem wymogów życia. W drugiej połowie XIXw powstały liczne tzw. Consolidation
Act- ustawy porządkujące niektóre szersze dziedziny prawa

STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI W XIX I XXW

1.Stosunki gospodarcze i społeczne.
XVIIIw- różnice w strukturze społeczno- gospodarczej między koloniami północnymi a południowymi. Na
południu przewagę miało rolnictwo oparte na wielkiej własności i eksploatacji czarnej ludności. Na
północy szybko rozwijał się kapitalizm
1861-1865-wojna secesyjna- klęska stanów południowych- przyznanie teoretycznie równych praw
murzynom
XIX/XXw- poziom gospodarczy społeczeństwa był początkowo mniej zróżnicowany, nie było ono
obciążone podziałami stanowymi
XIXw- robotnicy znajdowali nie najgorsze warunki pracy, tym bardziej, że zawsze jeszcze mieli możliwość
szukania zarobku w drodze rolniczej kolonizacji nie zajętych przez nikogo terenów
1 maja 1886- pierwszy powszechny strajk robotniczy. Przyniósł on wielu robotnikom 8-godzinny dzień
pracy
1929-1933-ogólnoswiatowy kryzys gospodarczy wywołał potrzebę wzmocnienia interwencjonalizmu
państwowego w stosunki gospodarcze i społeczne
1932-1939- prezydent Franciszek Roosevelt przeprowadził doniosłe reformy gospodarki państwowej tzw.
Nowego Ładu
2. System dwupartyjny

64

XIXw-podział społeczeństwa na dwie partie, republikańska i demokratyczną
XVIIIw- federaliści dążący do zacieśnienia federacji, przeciwstawiali się republikanom, którzy dążyli do
większej demokratyzacji życia publicznego i utrzymania szerokiej autonomii poszczególnych stanów
1861-1865-działalnmośc prezydenta Abrahama Lincolna- głosił zniesienie niewolnictwa, a po
zwycięstwie w wojnie sukcesyjnej zacieśniła się federacja, zgodnie z danymi centralistycznymi
postulatami federalistów
3.Rozwój praktyki konstytucyjnej
1797-konstytucja- utrzymująca się do tej pory- jest konstytucja sztywną. Ustrój państwa przeobraża się
nie przez nowelizację obowiązującej konstytucji , lecz głównie w drodze samej praktyki konstytucyjnej,
sprzyjała temu ogólnikowość sformułowań tekstu samej konstytucji oraz brak konstytucyjnego
unormowania licznych zagadnień, które przyniosło ze sobą życie

I.ROZWÓJ USTROJU FEDERACJI

1.Włądza ustawodawcza. Izba reprezentantów
Izba Reprezentantów składała się z posłów wybieranych w wyborach bezpośrednich przez ogół ludności
na dwa lata w liczbie proporcjonalnej do liczby ludności. Wybory odbywają się w każdym stanie według
zasad określonych przez ustawodawstwo stanowe
Ograniczenia w niektórych stanach mające na celu ograniczyć prawa wyborcze ludności ubogiej a
przede wszystkim Murzynów:

-2-letni domicyl w tej samej miejscowości
-żąda się od wyborców umiejętności czytania lub czytania i pisania
-żąda się znajomości i umiejętności objaśnienia konstytucji
-ograniczony cenzus majątkowy
-w 7 stanach południowych od wyborców żądano opłacenia taksy wyborczej
2.Władza ustawodawcza. Senat. W skład senatu wg. Konstytucji wchodzi po 2 senatorów z każdego
stanu. Pierwotnie senatorzy byli powoływani na 6 lat przez poszczególne stanowe organy ustawodawcze,
z tym, że co 2 lata odnawiał się skład 1/3 senatu
1913-zasada powoływania senatorów w poszczególnych stanach w drodze wyborów
3.Władza wykonawcza. Prezydent- wedle konstytucji wybory były pośrednie, dwustopniowe (każdy stan
miał powoływać elektorów w liczbie odpowiadającej liczbie posłów i senatorów delegowanych przezeń do
Kongresu
XIXw- ustalił się we wszystkich stanach sposób powoływania elektorów w drodze wyborów)
1947- nowela XXII do konstytucji- określiła, że ta sama osoba może być prezydentem najwyżej przez 2
kadencje
4.Organy wykonawcze- Sekretarze Stanu- wg Konstytucji- prezydent mianuje urzędników federalnych
za zgodą Senatu. Ustaliła się zasada, że prezydent mógł ich swobodnie odwoływać
1830-zasada, że w razie przejścia prezydentury od jednej partii do drugiej , zmianie uległa cała obsada
urzędów federalnych
1789-powołanie departamentów- jako odpowiedników pozostających w Europie ministerstw. Na ich czele
stali sekretarze stanu, którzy są doradcami prezydenta. Nie tworzą oni gabinetu w rozumieniu ministrów
pod przewodnictwem premiera. Prezydent zwoływał ministrów na wspólne narady ale opiniami ministrów
nie był skrępowany
1939-Rosevelt zorganizował Biuro Prezydenta z którego w późniejszych latach wyłonią się : Gabinet
Prezydentów, Biuro Budżetowe, Biuro Doradców Ekonomicznych i in.
5.Stosunek między władzą ustawodawczą a wykonawczą
Konstytucja przyznała Kongresowi wpływ na władzę wykonawczą w formach następujących:

-prawo do pociągnięcia do odpowiedzialności prezydenta i urzędników federalnych za naruszenie prawa.
W takim wypadku stosuje się wykształconą w Anglii procedurę impeachment (Izba Reprezentantów
stawia obwinionego w stan oskarżenia , a sądzi Senat)
-prawo uchwalenia budżetu
-prawo wypowiedzenia wojny
- samemu Senatowi przysługuje prawo wyrażania zgody na traktaty międzynarodowe większością 2/3

głosów zwykłą większością na nominacje ambasadorów
Prezydent może wkraczać w dziedzinę władzy ustawodawczej poprzez:
*prawo wystąpienia przed każdą doroczną sesją Kongresu z Orędziem o Stanie Unii. Orędzia te przybrały
z czasem charakter programu ustawodawczego
*ma prawo weta zawieszającego
6.Sądownictwo- Konstytucja mówi jedynie o ustanowieniu Federalnego Sądu Najwyższego oraz o tym, że
Kongres może powoływać niższe sądy federalne. Gwarantuje wprowadzenie sądów przysięgłych
1797-ustawa tworząca organizację sądownictwa federalnego- powstały dwie od siebie niezależne
struktury sądownictwa powszechnego:
a)federalnych sądów powszechnych:
-sądy I instancji, którymi są sądy obwodowe
-sądy apelacyjne

65

-Najwyższy Sąd Federalny złożony z przewodniczącego i 9 sędziów, którzy rozstrzygają wszystkie
sprawy w pełnym komplecie.
Sędziowie federalni są mianowani dożywotnio spośród wysoko kwalifikowanych prawników
b)sądy stanowe-struktuura 2 albo 3 stopniowa z Najwyższym Sądem Stanowym na czele. Sądownictwo
stanowe jest suwerenne i ono rozstrzyga wszystkie sprawy w ostatniej instancji, z wyjątkiem tych, które
są zastrzeżone dla sądów federalnych. Sędziowie stanowi są w większości powoływani w drodze wyborów

II.USTRÓJ POSZCZEGÓLNYCH STANÓW-wszystkie stany mają swe własne, przez siebie

uchwalone konstytucje, których struktura jest na ogół zbliżona do konstytucji federalnej. Wszystkie
stany z wyjątkiem Nebraski, mają dwuizbowe parlamenty zwane najczęściej Zgromadzeniami Ogólnym,
złożone z Senatu i Izby Reprezentantów. Władza wykonawcza należy do gubernatora, który ma podobne
stanowisko w stanie jak prezydent w federacji. Rysem szczególnym ustroju wielu stanów jest wystąpienie
w nich pewnych form demokracji bezpośredniej:
1.Referendum
2.Recall- instytucja, która pojawiła się już w XVIIIw. Tworzy ona możliwość usunięcia posła albo
urzędnika przez głosowanie powszechne

IV. ROZWÓJ AMERYKAŃSKIEGO SYSTEMU PRAWNEGO-jest to system common law. Rozwój

tego prawa w USA prowadził do powstania sporych różnic w porównaniu z angielskim systemem
prawnym:

-od czasów oderwania się USA od metropolii sądy amerykańskie rozwijały swe orzecznictwo zupełnie
niezależnie od orzecznictwa trybunałów angielskich
-w USA jako w państwie związkowym prawo rozwijało sie różnie w federacji i poszczególnych stanach
-w USA ustawodawstwo wywierało wpływ na kształtowanie się znacznie wcześniej i w większej mierze
niż w Anglii

Równocześnie do prawa precedensowego common law i w konkurencji z nim rozwijało się w USA prawo
stanowione. Pojawiły się tendencje do uporządkowania i kodyfikowania prawa, Prowadziły one do
tworzenia zbiorów dwojakiego rodzaju:
-konsolidacje- zawierają tyko ustawy, z wykluczeniem common law, a redagowane są nie wedle układu
rzeczowego, lecz ujmują materiał w porządku alfabetycznym
-kodeksy- powstały pod wpływem panujących w Europie kontynentalnej tendencji kodyfikacyjnych

ROSJA W XIX I XXW- OD REWOLUCJI PAŹDZIERNIKOWEJ

I.OKRES LAR 1801-1905

A)ROZWÓJ GOSPODARCZY I SPOŁECZNY

1.Rozwój kapitalizmu
XIXw- manufaktury nie opierające się na pracy najemnej stały na bardzo niskim poziomie technicznym.
produkcja ich była mała i nieregularna. Rozwijające się bardzo nowoczesne fabryki wymagały
zatrudnienia robotników (brakowało ich ponieważ chłopi byli wciąż przywiązani do ziemi). Gospodarka
rolna przezywała kryzys z powodu niemożliwości stosowania przy istniejącym systemie pańszczyźnianym
nowoczesnej techniki rolnej
XIXw- lata 80-te –rewolucja przemysłowa w Rosji, wywołana szerokim zastosowaniem maszyn w
produkcji
XIXw- koniec wieku- powstania wielkich zakładów przemysłowych
XIX/XXw- kapitalizm wszedł w stadium monopolistyczne, do czego przyczynił się wielki napływ do Rosji
kapitałów obcych, zwłaszcza angielskiego i francuskiego
2.Ustrój społeczny. Podział na 4 stany obowiązujące do XXw:
-szlachta (dworianie)- dzieliła się na dwie grupy: szlachtę dziedziczną i osobistą (uzyskiwane przez
osiągnięcie wysokiej rangi w służbie lub stopnia oficerskiego)
-duchowieństwo- dzieliło się na prawosławie i nieprawosłwie. Przywilejami wolności podatkowej cieszyli
się tylko prawosławni duchowni
-stan mieszczański. Dzielił się na 5 kategorii:
a)obywatele zaszczytni- liczne przywileje, podobne do szlacheckich. Dzielili się na dziedzicznych i
osobistych
b)kupcy- dzielili się na dwie gildie: szerzej uprzywilejowanych hurtowników i kupców detalicznych
c)kategorię cechowych tworzyli rzemieślnicy, którzy nie mieli żadnych specjalnych przywilejów
d)mieszczenie
e)robotnicy- stali na najniższym stopniu w hierarchii ludności miejskiej

-chłopi- zarówno państwowi jak i prywatni, znajdowali się w końcu XVIIIw w położeniu wyjątkowo
ciężkim, zwłaszcza za panowania Katarzyny II. W czasie tym można było ich sprzedawać i kupować
odrywając ich od rodzin. chłopi nie posiadali ziemi na własność , a obciążeni byli podatkami, czynszami i
bardzo wysoką pańszczyzną na rzecz panów
3.Reformy wiejskie
19 luty 1861- ustawa oraz manifest cara Aleksandra II wprowadzający tę reformę. Akty te regulowały
równocześnie : zniesienie poddaństwa, zniesienie sądownictwa panów oraz uwłaszczenie chłopów.
Wydana była tylko dla guberni wielkoruskich i niektórych innych.

66

4.Reformy społeczne i polityczne
1807- Aleksander I powierzył zadanie opracowanie projektu reform swojemu utalentowanemu doradcy
Michałowi Sperańskiemu
1812-rządy obejmuje Arakczejew- wywołał powszechną nienawiść- przeciwko niemu wystąpiła grup
opozycyjnej postępowej szlachty (dekabrystów) z programem przekształcenia Rosji w monarchię
konstytucyjną, domagali się zniesienia stanów, uwolnienia i uwłaszczenia chłopów, wprowadzenia
konstytucji na wzór angielski
14 grudnia 1825-powstanie dekabrystów- zostało krwawo stłumiona przez Mikołaja I, w szczególności
brutalnie tłumiono powstania chłopskie (za czasów Mikołaja było ich 500). Narastać zaczęła fala opozycji
demokratyczno- liberalnej
1861-Akleksander II przeprowadza reformę chłopską
1864- Aleksander II przeprowadza reformę ziemską i sądową
1870-Akleksander II przeprowadza reformę miejską
Reformy Aleksandra II nie zaspokoiły potrzeb społeczeństwa
XIXw- schyłek- narastanie nowej fali rewolucyjnej- początkowo kierowanej przez narodników
(rewolucyjnych inteligentów), którzy pragnęli dokonać rewolucji siłami chłopstwa
1903- Lenin doprowadził do powstania na zjeździe w Brukseli i w Londynie rewolucyjnej partii
proletariackiej, pod nazwą Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej

B)USTRÓJ PAŃSTWA

1.Cesarz i organa centralne
-władza cesarska była „samowładcza” i nieograniczona. Był najwyższym sędzią, najwyższym
wodzem i reprezentantem państwa na zewnątrz. Rządy sprawował przy pomocy organów centralnych,
które miały charakter organów doradczych
XIXw- zreformowanie organizacji organów centralnych przez Aleksandra I:
-ministrowie -w 1802r zostały skasowane kolegia i na nic miejsce wprowadzono ministrów i podlegające
im ministerstwa. Dzieliły się ona na departamenty. Ministrowie byli mianowani przez cesarza i przed nim
odpowiedzialni
1812- Aleksander I zorganizował Komitet Ministrów- jako organ doradczy cara nie mógł decydować
samodzielnie. Przyznawany czasem przez cara jednemu z ministrów tytuł kanclerza nie dawał mu
zwierzchnictwa nad innymi ministrami
1861-powstanie Rady Ministrów- także tylko charakter doradczy
1882-Rada Ministrów przestała się w ogóle zbierać
-Rada Państwa- została powołana do życia zgodnie z projektami Sperańskiego w 1810r. Przewodniczył
jej cesarz. W skład jej wchodzili wszyscy ministrowie oraz powołani przez cara urzędnicy. Miała
charakter doradczy a uchwały jej nie wiązały cara
-Senat Rządzący stworzony przez Piotra I- zreorganizowany przez Aleksandra I. Sprawował funkcję
sądu najwyższego. Ogłaszał ustawy. Dzielił się na departamenty. Przy każdym departamencie
funkcjonował oberprokurator, podlegający generalnemu prokuratorowi, którym był minister
sprawiedliwości. Prokuratura rosyjska wprowadzona przez Piotra I była organem kontrolującym całą
administrację i sądownictwo
1846-reforma sądowa-prokuratorzy organem ścigania przestępstw
-własna kancelaria Cesarska. Dzielić zaczęły się na wydziały
1826-powołanie Wydziału II zajmującego się procesami kodyfikacyjnymi, Wydział III-podlegały mu
sprawy policji i jego naczelnik był równocześnie szefem dziedzicznego korpusu żandarmerii. Ścigał przede
wszystkim przestępstwa polityczne
1866-1876- funkcjonowanie Wydziału V- wydział do spraw Królestwa Polskiego
1882-utrzymał się tylko wydział I o charakterze czysto osobistej kancelarii cesarskiej
2.Zarząd terytorialny
a)Piotr I podzielił kraj na gubernie i powiaty. Zespoły guberni tworzyły generał- gubernatostwa
podległe generał- gubernatorom mającym bardzo szerokie uprawnienia. Na czele guberni stali
gubernałowie jako przedstawiciele naczelnej władzy oraz organ wykonawczy ministra spraw
wewnętrznych. Na czele powiatów stali naczelnicy, wybierani przez miejscową szlachtę
b)1864-reforma ziemska- powołała do życia organa samorządu tzw. ziemstwa, w guberniach i
powiatach. Ziemstwa utrzymywały drogi, mosty, szkoły i szpitale itp. Organami samorządu na szczeblu
powiatowym były zgromadzenia powiatowe jako organa uchwalające oraz zarządy powiatowe jako organa
wykonawcze i zarządy gubernialne. Prawa wyborcze do organów samorządowych były bardzo ograniczone
(wysoki cenzus majątkowy oraz system wyborów kurialnych –w 3 kuriach- właścicieli ziemskich,
wyborców miejskich i delegatów gmin wiejskich)
1890-ustawa w której ustalono, że wybory mają opierać się na podstawie stanowej i podnosiła cenzus
majątkowy
c)1870-ustawa-wprowadziła samorząd miejski, opierający się na wybieralnych dumach miejskich, które
wybierały ze swego grona zarząd miejski oraz prezydenta będącego równocześnie przewodniczącym
dumy. Wybór jego wymagał zatwierdzenia przez gubernatora lub w miastach gubernialnych przez

67

ministra spraw wewnętrznych. Wybory odbywały się w 3 kuriach, grupujących wyborców w zależności od
wysokości opłaconych podatków
3.Sądownictwo-prace Sperańskiego
1775-ustawa gubernialna- Katarzyna II utworzyła organizację sądową (utrzymała się do 1864). Instancje
niższe były wybierane i sprawowane przez szlachtę. Ilość instancji dochodziła do czterech lub więcej, tok
postępowania był przewlekły, tajny i pisemny. Proces karny opierał się na zasadach procesu
inkwizycyjnego
1864-gruntowna reforma sądownictwa. Wydano 3 ustawy sądowe: o ustroju sądów, o procedurze karnej,
o procedurze cywilnej. Stworzono sądownictwo powszechne, równe dla wszystkich. Wprowadzono
teoretycznie zasadę niezależności od administracji. Struktura sądowa obejmowała następujące
instancje:
-sądy pokoju-dla drobnych spraw cywilnych i karnych. Sędziowie pokoju byli wybierani, a od kandydata
na sędziego pokoju wymagano cenzusu wykształcenia i cenzusu majątkowego
-sądy okręgowe- sądy I instancji. Dzieliły się na wydziały dla spraw cywilnych i karnych. W sprawach
karnych sądy te sądziły przy udziale ławy przysięgłych orzekającej
-izby sądowe- sąd apelacyjny w sprawach cywilnych i karnych. Wydział karny działał czasem też jako
sąd I instancji
-sąd kasacyjny. Skargi kasacyjne kierowano do Sejmu rozpatrywał departament stanu dla spraw
karnych lub departament dla spraw cywilnych
1889-ustawa likwidująca w 43 guberniach wybieranych sędziów pokoju, a na ich miejsce wprowadziła
ziemskich naczelników lub członków sądu okręgowego
1864-ustawa reformująca system prokuratorzy rosyjskiej, wprowadzając instytucje prokuratorów jako
organów powołanych do ścigania przestępstw
1902-funkcja generalnego prokuratora połączona na stale z funkcją ministra sprawiedliwości
4.Wojskowość
1874-wprowadzenie powszechnego obowiązku służby wojskowej, spoczywający na wszystkich
mężczyznach od 21 roku życia i polegający na systemie rezerw. Po odbyciu służby (trwającej od 6 do 7
lat) następowało przeniesienie do rezerwy. Reszta mężczyzn w wieku powyżej 21 lat przechodziła do tzw.
pospolitego ruszenia

C)KODYFIKACJE

1.Swod Zakonow i późniejsze kodyfikacje
1825-powstał olbrzymi zbiór ułożony chronologicznie obejmujący 30 000 pozycji w 45 tomach- tzw.
Pełny Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego- przedstawiał ustawodawstwo rosyjskie
1825-1881-Drugi pełny zbiór obejmujący materiał prawodawczy
1881-1917- Trzeci Pełny Zbiór
1832-Zbiór Praw Cesarstwa Rzymskiego (Swod Zakonow Rossijskoj Im pierii) z mocą obowiązującą od 1
stycznia 1835-starał się ująć w sposób systematyczny całokształt prawa obowiązującego w Rosji, a więc
zarówno rozległe dziedziny administracji państwowej, jak i prawo cywilne oraz karne, materialne i
procesowe. Cechy:
-część pierwsza tomu X zawieszająca prawo cywilne, utrzymała się w mocy do upadku cesarstwa

-kodyfikacja prawa karnego i prawa procesowego musiała zostać zastąpiona nowymi kodeksami
1845-nowy kodeks karny: „Kodeks kar głównych i poprawnych”- Zachowywał nierówność kar dla osób
różnego stanu i dlatego zwalniał od kar cielesnych osoby wyższych stanów. Był kilkakrotnie
nowelizowany
1903-nowy kodeks karny, wszedł w życie na terenie Rosji jedynie częściowo
-procedura karna Swodu Zakonow została zastąpiona nową kodyfikacją w 1864 (zerwała z
postępowaniem inkwizycyjnym, wprowadziła ustność i jawność rozprawy oraz ławy przysięgłych i
prokuratora jako oskarżyciela publicznego)
1881-ustawa wedle której minister uzyskał prawo zsyłania n Sybir na lat 5 w drodze administracyjnej, a
generał- gubernatorowie mogli osoby obwinione o przestępstwa, zwłaszcza polityczne, przekazywać
sądom wojskowym, które stosowały wobec nich bardzo surowe przepisy wojskowego kodeksu karnego z
1868

II.OKRES LAT 1905-1917

A)OKRES OD REWOLUCJI 1905 DO REWOLUCJI LUTOWEJ 1917

1.Duma bułyginowska. Manifest październikowy
1904- wojna między Rosją i Japonią- ujawniła całą słabość Rosji. Pogorszenie się stanu położenia
robotników i chłopów
9 stycznia 1905- pochód robotników (strajk powszechny) by przedstawić carowi petycję, został
zmasakrowany przez wojsko tzw. „krwawa niedziela”
1905-lato-ruch rewolucyjny w całym kraju- proletariat, wieś, częściowo i flota
1905-sierpnień- powołanie Dumy Państwowej- miała mieć charakter czysto doradczy. Z powodu
oburzenia, które wywołały zasady powstania Dumy nie została ona w ogóle zwołana, a car zdecydował się
na głoszenie Manifestu 17 października:

68

-nadanie ludności praw obywatelskich, nietykalności osobistej, wolności sumienia, słowa, zgromadzeń,
zrzeszania się, rozszerzenie praw wyborczych, wprowadzenie zasady, że żadna ustawa nie może uzyskać
mocy obowiązującej bez zgody Dumy
1905-zbrojne powstanie robotników (manifest ich nie uspokoił) w Moskwie pod przewodnictwem, Rady
Delegatów Robotniczych w Petersburgu i innych miastach
1906-car wydał ustawę zasadniczą, czyli konstytucję- miała nadać cesarstwu rosyjskiemu znamiona
monarchii konstytucyjnej
2.Scieranie się stronnictw politycznych
-nacjonaliści, rekrutujący się głównie spośród wielkich właścicieli ziemskich zajmowali stanowisko
konserwatywne; byli zwolennikami absolutyzmu cesarskiego, konstytucję uważali za zło konieczne i
dlatego sprzeciwiali się wszelkim reformom
-dekabryści (październikowy)- prawicowy odłam mieszczaństwa, stali na stanowisku konstytucji
umiarkowanej
-konstytucyjni demokraci (kadeci)-liberalna inteligencja, dążyli do większej demokratyzacji życia
publicznego i do rządów parlamentarnych
-eserowcy- socjaliści rewolucjoniści wywodzący się z dawnego stronnictwa narodników
1906-stłumienie ruchów rewolucyjnych. Car nadał konstytucję
3.Konstytucja z 1906:
-cesarzowi wszechrosyjskiemu przysługuje absolutna władza „władza ustawodawcza należy do cała i
obu izb”. Cesarz miał prawo sankcji wobec ustaw, oraz inicjatywę ustawodawczą oraz prawo wydawania
ustaw w czasie przerw między sesjami ciał ustawodawczych
-1905-powołanie do życia Rady Ministrów- wg konstytucji byli odpowiedzialni tylko przed cesarzem i
mieli taki jak dawniej zakres uprawnień
-dwuizbowy Parlament składał się z Dumy Państwowej i Rady Państwa jako izby wyższej
a)Duma Państwowa liczyła 524 członków wybieranych w sposób niedemokratyczny. Wybory były
ograniczone cenzusem majątkowym, pośrednie i nierówne
b)Rada Państwowa stanowiła formalnie Kontynuację Rady Państwa utworzonej przez Aleksandra I-
składała się w połowie z członków mianowanych przez cesarza, w połowie wybieranych przez niektóre
kolegia. Przy takim systemie bogatsze warstwy społeczeństwa miały nie tylko w Radzie Państwa
przewagę, ale monopol w jej obsadzaniu
4.I i II Duma
-I Duma- przewagę w niej mieli wielcy właściciele ziemscy i kapitaliści. Partia kadetów tworzyła
umiarkowaną opozycję wobec zamierzeń rządowych. Po upływie 3 miesięcy I Duma została rozwiązana
-II Duma zebrała się w lutym 1907 i utrzymała się przez 4 miesiące- 65 socjaldemokratów. Chłopska
frakcja trudowników miała aż 104 mandaty. Projekty agralne spotkały się z ostrą krytyką posłów
chłopskich
5.Reakcja stołypinowska. III Duma
3 czerwca 1907- rząd ogłasza nową ordynację wyborczą (oczywiste pogwałcenie konstytucji). Miała ona
na celu dalsze ograniczenie liczby wyborców chłopskich i robotniczych, a także zmniejszenie liczby
posłów z terenów nie zamieszkanych przez Rosjan. Partie lewicowe zdobyły niewiele mandatów,
socjaldemokraci mieli ich tylko 18 wobec 65 w II Dumie, trudowicy 13 zamiast 104. Na czele stanął P.
Stołypin- był za zwiększeniem ucisku narodów ujarzmionych przez carat, czy też polityki agralnej
zmierzającej do stworzenia dla caratu oparcie przez wzmocnienie bogatych chłopów
1910- Stołypin przeprowadza reformę, mającą ostatecznie zakończyć proces uwłaszczenia chłopów, była
tak pomyślna, by małorolni chłopi byli zmuszeni wyprzedawać po niskiej cenie ziemie chłopom bogatym
4.IV Duma i wybuch I wojny światowej
1912-powołanie ostatniej IV Dumy
1914- bolszewicy wystąpili przeciw prowadzeniu wojny i głosowali przeciw budżetowi wojennymi
1915- aresztowanie członków frakcji bolszewickiej i skazanie ich na dożywotnie zesłanie na Sybir

B)OD REWOLUCJI LUTOWEJ DO REWOLUCJI PAŹDZIERNIKOWEJ

1.Rewolucja lutowa
18 luty 1917-podjęty strajk w Zakładach Putiłowskich rozszerzał się stopniowo; 25 lutego przybrał
rozmiary strajku powszechnego. Rząd carski usiłował zareagować represjami
26 luty 1917-car rozwiązywał on IV Dumę
27 luty 1917- prawie cały garnizon piotrogrodzki przeszedł na stronę powstańców. Następnego dnia
zdobyli stolicę. Z Dumy wyłonił się Tymczasowy Komitet Wykonawczy pod przewodnictwem M.Rodzianki.
Z drugiej strony działalność rozpoczęła Rada Delegatów Robotniczych, Chłopskich i Żołnierskich pod
przewodnictwem N.Czcheidzego, w której przewagę mieli mienszewnicy i eserowcy. Powstawać zaczęły na
terenie całej Rosji Rady, wzorowane na Radach Robotniczych
2 marca 1917-car Mikołaj II abdykował. Wyłonił się Rząd Tymczasowy z premierem G. Lwowem na czele
(większość ministrów należała do partii kadetów i październikowców). Powstał okres dwuwładzy (Rząd
Tymczasowy oraz częsciowo Rząd Deputatów, Chłopskich i Żołnierskich)
2.Rząd Tymczasowy

69

1917-lipiec-zmasakrowanie pokojowej demonstracji robotniczej w Potrogrodzie. Rząd Tymczasowy
przejął pełnię władzy, co położyło kres dwuwładzy. Premierem został Kireński
14 września- Rząd ogłosił Rosję republiką-bolszewicy w miejsce akcji pokojowej wprowadzili akcję
zbrojną
3.Rządy Delegatów
1917- kwiecień- Lenin po powrocie ze Szwajcarii sformułował tzw. tezy kwietniowe, program
rewolucyjnego działania bolszewików:
-rewolucja socjalistyczna może dojść do skutku również w jednym tylko kraju, a więc i w Rosji
-za formę dyktatury proletariatu należy uznać republikę Rad Robotniczych, Żołnierskich i Chłopskich
-rewolucję należy oprzeć na sojuszu proletariatu rolniczego z biedotą wiejską
-pierwszym rezultatem rewolucji powinno być uspołecznienie całej ziemi w kraju w połączeniu z
konfiskatą ziem obszarniczych bez odszkodowania, zjednoczenie wszystkich banków w jeden bank

narodowy oraz wprowadzenie kontroli nad produkcją społeczną i podziałem produktów
-należy natychmiast zaprzestać wojny i zawrzeć pokój
10 października- Lenin osobiście objął kierownictwo akcji
25 października – na sygnał krążownika „Aurora” nastąpił szturm na Pałac Zimowy, siedzibą Rządu
Tymczasowego i aresztowano zebranych tam ministrów. Wybuch socjalistycznej rewolucji
październikowej