FOWIZM

1904-07

Fowizm, królestwo czystego koloru, był pierwszą artystyczną rewolucją XX wieku.
Nie stał się szkołą z własnym programem i teoriami, ale wynikał z chwilowego połączenia się
kilku malarzy o podobnych zapatrywaniach.

Nie stanowili grupy zwartej organizacyjnie i nie

ogłosili żadnego programu teoretycznego.

Na sławnym Salonie Jesiennym 1905 kilkunastu kolorystów z kręgu Matisse'a, świadomych
wspólnego punktu widzenia, zadeklarowało się publicznie z wybuchową siłą, która wywołała
skandal. Zebrali się na nowo w 1906, na Salonie Niezależnych. Krytyk sztuki Louis Vauxcelles,
ten sam który wymyślił również dowcip o kubizmie, widząc w sali, gdzie na ścianach wyły kolory
artystów zwanych tez incohérents lub invertébrés, mały brąz na modłę florentyńską rzeźbiarza
Marque'a, wykrzyknął: Donatello entre les Fauves! Określenie les Fauves się przyjęło i
uogólniono tę nazwę już na Salonie Jesiennym tegoż roku.

GENEZA KIERUNKU

Fowizm był reakcją na impresjonizm i symbolizm.

Nawiązywał do twórczości V. van Gogha, P. Gauguina i P. Cezanne'a oraz sztuki ludów pierwotnych

GŁÓWNE CECHY MALARSTWA



ekspresja plamy barwnej



płaska kompozycja



syntetyczny rysunek często graniczący z deformacją,



ostre kontrasty kolorów, traktowanych niezależnie od przedstawianych motywów.

W KRĘGU MATISSE`A

Fowizm był następstwem wymian i kontaktów krystalizujących się wokół postaci czołowej —
Matisse'a, najstarszego z grupy i niezaprzeczalnego twórcy ruchu.
W ciągu kilku heroicznych lat wpływom jego uległy trzy główne orientacje różnego pochodzenia:

•

grupa pracowni Gustave Moreau i Academie Carriere (Marquet, Manguin, Camoin,
Puy),

•

grupa z Chatou (Derain, Vlaminck) i ostatnia

•

grupa z Hawru (Friesz, Dufy, Braque).

•

Przyłączył się do nich jeden artysta niezależny — van Dongen.

HENRI MATISSE [matis], (1869- 1954)

Malarz, rysownik, grafik. Studiował w Paryżu, w Ecole des Beaux-Arts oraz w prywatnych
szkołach: Academie Julian i Academie Carriere.
Do ok. 1930 wiele podróżował do Hiszpanii, Rosji, Maroka, Ameryki Pomocnej i na Tahiti.
Początkowo inspirował się impresjonizmem, potem postimpresjonizmem, m.in. twórczością V. van
Gogha i P. Cezanne'a. Pod wpływem P. Signaca tworzył w technice pointylistycznej.
Dążąc do oczyszczenia i zintensyfikowania koloru oraz uproszczenia formy, Matisse stał się
jednym z głównych twórców i reprezentantów fowizmu. Powstało wówczas wiele najsłynniejszych
jego obrazów: Kobieta w kapeluszu, Przepych, spokój i rozkosz, Radość życia, Taniec i Muzyka.
Ulubione tematy obrazów- Matisse`a to sceny figuralne, wnętrza pracowni, akty (motyw odaliski),
martwe natury, ptaki i kwiaty.

Podstawowe zasady fowizmu można streścić następująco:

•

równoważenie światła z konstrukcją przestrzeni poprzez kolor,

•

rozpalanie płaskiej powierzchni bez modelowania ani iluzjonistycznych światłocieni,

•

czystość i upraszczanie środków,

•

absolutna zgodność między wyrazem, czyli sugestią emocjonalną, a dekoracyjnością, czyli
uporządkowaniem wewnętrznym poprzez kompozycję.

•

Forma i treść współżyją i modyfikują się we wzajemnym oddziaływaniu, gdyż „ekspresja
wynika z barwnej powierzchni, którą widz chwyta jako całość”. Jest to więc dynamiczny
sensualizm („uderzenie obrazu na zmysły”), zdyscyplinowany syntezą („kondensacja wrażeń”)
i podporządkowany ekonomice obrazu („wszystko co zbyteczne jest samo przez się szkodliwe”).

Płaszczyznę obrazu budują jaskrawe, silnie nasycone i sfakturowane płaskie plamy barwne wespół z linią
o niespokojnym biegu.

Zestawienia barw są kontrastowe.

Barwa określa JAKOŚCI EMOCJONALNE RZECZY, NIE ZAŚ WYGLĄDOWE. Stąd kolor
podlega deformacji (Czerwone drzewa Vlamincka). Znikają wszelkie prawa perspektywy, naturalna
struktura rzeczy i światłocień.

Mimo wielkiej spontaniczności i widocznej tu szybkości tworzenia, przekraczającej nawet system
impresjonistów, wszystkie te płótna są skonstruowane, wykazują pewien zmysł porządkujący.

•

Wyraźne poszukiwanie rytmów,

•

podziału płaszczyzny,

•

grupowanie elementów kompozycji stwarza powierzchnię o działaniu dekoratywnym,
sprawiającą, że dzieła fowistów odbiera się jak okrzyk pełen radości życia.

Płaskość plamy barwnej, rezygnacja z wszelkiego iluzjonizmu przestrzennego, widoczne wyważenie

kompozycyjnego układu każe patrzeć na obraz jak na przedmiot estetyczny tłumaczący się sam przez się,
nie tylko w swoim odniesieniu do natury. Autonomia płaszczyzny była dla fowistów sprawą ważną, a
nieomylny instynkt pozwalał im łączyć świadomość celów ze świeżością i siłą doznań.

Dla prawie wszystkich reprezentantów kierunku charakterystyczna jest szczególna rola rysunku.

Nawet obrazy olejne przypominają niekiedy rysunkowe barwne szkice, dalekie od studyjnego
traktowania formy. Wynika to po trosze z dużej szybkości wykonywania obrazu i wyjątkowej roli linii w
dziejach fowizmu. Prócz określenia charakteru przedmiotu (wespół z plamą), linia porządkuje
płaszczyznę, stwarza na jej powierzchni dekoracyjne rytmy; czy to narysowana, czy namalowana, czy
wyczuwalna na styku plam —konstruuje kompozycję.

Obrazy fowistyczne Matisse`a cechuje:

•

uproszczony rysunek,

•

płaska kompozycja,

•

stosowanie nasyconej, abstrakcyjnej czystej plamy koloru, często dysonansowo
zestawionej.

Poza krótkim okresem zainteresowania kubizmem, Matisse pozostał wierny poszukiwaniom
kolorystycznym, dążył do uzyskania coraz bardziej wyrafinowanego i ekspresyjnego kolorytu przy
oszczędnej i syntetycznej formie (Rumuńska bluzka, Wielkie czerwone wnętrze).
Z obrazów Matisse`a emanuje zmysłowa radość życia, poczucie siły i równowagi duchowej.
Oprócz malarstwa Matisse`a zajmował się również rzeźbą (zwłaszcza w okresie kubistycznym),
malarstwem ściennym (Taniec wykonany w hallu gmachu Fundacji Barnesa w Merion, Stany
Zjednoczone), ceramiką, projektowaniem dekoracji i kostiumów teatralnych (m.in. do baletu
Czerwone i czarne D. Szostakowicza) oraz tapiserii. Matisse uprawiał także rysunek, niezwykle
lapidarny w formie, grafikę i ilustrację książkową (m.in. cykl ilustracji do Kwiatów zla Ch.
Baudelaire'a). Wielkim i jakby syntetycznym dziełem Matisse`a było zaprojektowanie architektury,
wyposażenia wnętrza, dekoracji malarskiej i rzeźbiarskiej kaplicy Dominikanek w Vence.
Postawa twórcza i dzieło Matisse`a jest w dwudziestowiecznej sztuce przykładem głębokiego
humanizmu, wyrażającego się w afirmacji życia i zmysłowym przeżywaniu świata.

Portret z zieloną pręgą (Portret pani Matisse)

W czasie pobytu w Colioure wiosną i latem 1905 r. porzucił technikę
pointylistyczną i zaczął malować płaskimi plamami czystego,
intensywnego koloru, który nie odpowiadał naturze i podporządkowany
był wyłącznie wymogom

kompozycji. Formy ukazane były w ogólnych,

schematycznych zarysach, a modelunek bryły sugerowany albo samym
kolorem, przy czym partie oświetlone malowane były barwami ciepłymi a
ciemne zimnymi (Kobieta w zielonym kapeluszu) albo też konturem
(Portret z zieloną pręgą). Te pierwsze ściśle już fowistyczne obrazy
wystawił w tym samym roku na słynnym Salon d'Automne.

Radość

życia

W 1906 r. namalował dużą kompozycję Radość życia, gdzie formy
określone były wyłącznie płynną, bogatą arabeską konturu obwodzącego
duże, jednolite płaszczyzny barwne, a poszczególne plany przestrzenne

zamarkowane zostały postaciami nagich mężczyzn i kobiet, choć proporcje ich nie zawsze odpowiadały

zasadom klasycznej perspektywy, podporządkowane były bowiem, podobnie jak
kolor, prawom kompozycji.

Fragment tego obrazu,

trzy akty kobiece nad morzem, podjął w roku
następnym w dwóch wersjach Przepychu.

Harmonia w czerwieni, Wielkie czerwone wnętrze

TANIEC 1909-1910

Henri Matisse wykonał ten obraz dla
rosyjskiego

kolekcjonera

Dymitra

Szczukina. Tematem płótna jest
prowansalski taniec - farandola. Ukazane
postaci zostały zdecydowanie uproszczone i
sprowadzone do konturów zarysowujących
jedynie sylwetki. Francuski twórca użył tu
tylko trzech kolorów. „W kompozycji tej pierwszym i podstawowym elementem był rytm, drugim wielka
powierzchnia o intensywnie niebieskim kolorze [aluzja do sierpniowego nieba nad Morzem Śródziemnym],
trzecim zieleń pagórka [zieleń pinii na tle błękitnego nieba]. Przy tych komponentach moim postaciom
mogłem dać tylko barwę cynobru, by uzyskać świetlisty akord” - wyjaśniał sam artysta. Kolory te
wprowadzają do kompozycji spory ładunek ekspresji. Przestrzeń jest płaska, co nadaje scenie nierealny
charakter.

MUZYKA,

Henri Matisse komentował: „Nie mogę niewolniczo
kopiować natury, muszę ją interpretować i
podporządkować duchowi obrazu. Wszystkie znalezione
przeze mnie zestawienia powinny dać w rezultacie żywy
akord kolorystyczny, harmonię taką samą jak w
kompozycji muzycznej”. Malarz często opierał
konstrukcję swoich prac na regułach rządzących muzyką. Choć płótna tego francuskiego twórcy stwarzają
wrażenie, jakby były malowane spontanicznie, to jednak ich kompozycja jest starannie przemyślana i
uporządkowana. Obraz Muzyka jest przykładem poszukiwania przez malarza harmonii. Udało się ją uzyskać
przede wszystkim dzięki zestawieniom kolorystycznym. Dominują tu żółcie, czerwienie i szmaragdowe
zielenie. W kompozycji tej barwy mają swoje odpowiedniki: żółta gitara nawiązuje do sukni siedzącej
kobiety, czerwone pończochy modelki do dekoracji ściany i podłogi; z ogromnymi zielonymi liśćmi
filodendrona w górnej partii koresponduje pas na dole. Matisse wprowadził jeszcze czerń, pełniącą rolę nie
tylko konturu, ale także plamy uzupełniającej pozostałe kolory. W scenie tej artysta wykorzystał zależności
między barwą i formą. „Różnorodne znaki, jakimi się posługuję - pisał - powinny mieć taką równowagę, aby
ze sobą nie rywalizowały. W tym celu muszę uporządkować moje koncepcje i ustalić tego rodzaju wzajemny
stosunek barw, który ich nie tylko nie osłabi, ale jeszcze podniesie”. Miękka linia w połączeniu z kolorem
daje efekt niezwykłej dekoracyjności. Artysta potrafił połączyć w swoim malarstwie nasycone, intensywne
kolory z ekspresyjnym konturem, klarowną kompozycją. Poprzez temat tego obrazu Matisse odwołuje się do
tradycji XVII-wiecznego malarstwa holenderskiego. Sceny rodzajowe przedstawiające uczty, gry w karty
czy muzykowanie były, obok martwych natur, najpopularniejsze wśród mistrzów niderlandzkich doby
baroku.

Swoje credo artystyczne Matisse wyłożył w artykule Notes d'un peintre, opublikowanym w 1908 r.
w „Grandę Revue”. Sformułował tam podstawowe założenia malarstwa fowistów.

„Cel mój — pisał — to przede wszystkim ekspresja [...] Moim zdaniem, ekspresja nie tkwi w
dramatycznym wyrazie twarzy czy ruchu. Widzę ją w całym układzie mego obrazu: i w
rozmieszczeniu ciała, i w otaczającej je przestrzeni, i w proporcjach; wszystko to składa się na
ekspresję. Kompozycja — to umiejętność ułożenia w sposób dekoracyjny tych różnych elementów,
którymi malarz dysponuje dla wyrażenia swoich uczuć. [...] Nie mogę niewolniczo kopiować natury,
którą muszę interpretować i podporządkować idei danego koloru. Wszystkie znalezione przeze mnie
zestawienia powinny dać w rezultacie żywy akord kolorystyczny, harmonią — podobnie jak w
kompozycji muzycznej [...] Kolor powinien przede wszystkim służyć ekspresji [...] Istnieje pewna
nieodzowna proporcja barw, która może mnie zmusić do zmiany formy czy nawet do przekształcenia
całej mojej kompozycji [...] Dzieło sztuki musi się tłumaczyć samo przez się i winno narzucać swój sens
widzowi, zanim ten jeszcze zdoła uświadomić sobie temat”

ANDRE DERAIN [dörę] (1880-1954)

Malarz, grafik i rysownik. Studiował nauki techniczne, następnie malarstwo w prywatnej szkole Academie
Carriere w Paryżu, gdzie poznał m.in. H. Matisse'a. W 1906 podróżował do Londynu. Podczas I wojny
światowej walczył na froncie. Najbliższym przyjacielem i towarzyszem pracy Derein`a był M. Vlaminck. Po
wspólnych wystawach, zwłaszcza po Salonie Jesiennym w 1905, zostali obdarzeni przez krytyka L.
Vauxcellesa mianem fowistów. Od 1906 byli sponsorowani przez marszanda M. Vollarda. Obrazy Derein`a
powstawały pod wpływem neoimpresjonizmu, choć stosował on kolory bardziej jaskrawe, zawsze czyste, z
pominięciem bieli, a pociągnięcia pędzla były dużo szersze. Malował głównie martwe natury, portrety,

czasem akty; po podróży do Londynu serię widoków
Tamizy. ntrygował go również temat drzewa (np. Stare
drzewo). Derein dążył do efektownej maniery malarskiej
(np. na obrazie

Most Westminster

dekoracyjna linia ulicy,

biegnącej nad rzeką, i mostu jest przerywana liniami drzew).
Po I wojnie światowej Derein powrócił do realizmu, odszedł
od pointylizmu i stosował barwy ciemniejsze. Malował
przede wszystkim portrety (Portret Zborowskiego) i martwe
natury z przewijającym się motywem klowna. Po II wojnie
światowej oprócz malarstwa Derein`a rozwijał również
wcześniejsze zainteresowania ilustracją książkową,
scenografią oraz rzeźbą.

I

MAURICE DE VLAMINCK [wlamęk] (1876-1958)

Początkowo mieszkał w Paryżu, podejmował rozmaite prace: grał na skrzypcach w lokalach, uprawiał
zawodowo kolarstwo, pisał brukowe powieści ilustrowane przez zaprzyjaźnionego z nim A. Deraina.

Wprowadził na Montmartre sportowy styl ubioru, który przejęli
od niego kubiści. Był malarzem samoukiem, nie podjął studiów
artystycznych, a jego pierwsze obrazy powstawały pod urokiem
V. van Gogha. Stosował ostre kolory, zachowując kontur
rysunku, a farbę nakładał grubo. Faktura obrazu była jednym z
ważniejszych elementów ekspresji obrazów którym Vlaminck
świadomie nadawał pozór prymitywnego warsztatu. Tematem
obrazów Vlaminck były portrety, przede wszystkim interesował
go jednak pejzaż, któremu pozostał wierny do końca życia
(Pejzaż z czerwonymi drzewami). Vlaminck. dążył do

wykształcenia efektownego i bardzo indywidualnego wyrazu stylistycznego. Jego pejzaże były
komponowane pod silnym wpływem kubizmu, przede wszystkim P. Cezanne'a. Stosował czyste kolory
(często błękitny), szerokie i swobodne pociągnięcia pędzla, dzięki czemu osiągał efekty dekoracyjne. Po I
wojnie światowej, mimo ogólnych tendencji ku klasycyzacji i realizmowi, Vlaminck pozostał wierny
wykształconemu wcześniej stylowi. Z czasem jego obrazy zaczęły nabierać spokojniejszej, chłodnej tonacji.
Vlaminck uprawiał także scenografię, ilustrację książkową, akwarelę i litografię.