ISBN 83-7318-751-0

WYDAWNICTWO WAM

ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków

tel. [phone] • faks 012 429 50 03

e-mail: [e-mail]

DZIAŁ HANDLOWY

tel. [phone]

faks 012 430 32 10

e-mail: [e-mail]

Zapraszamy do naszej

KSIĘGARNI INTERNETOWEJ

http://WydawnictwoWam.pl

tel. [phone]

Drukarnia Wydawnictwa WAM

ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków

© Wydawnictwo WAM, 2006

Recenzenci naukowi

dr hab. Stanisław Głaz, prof. WSF-P Ignatianum

prof. dr hab. Józef Król

Korekta

Barbara Cabała

Projekt okładki i stron tytułowych

Andrzej Sochacki

Spis treści

Stanisław Głaz

Wstęp 9

PSYCHOLOGIA RELIGII JAKO NAUKA

Stanisław Głaz

Zarys historii psychologii religii 21

Jerzy Szymołon

Koncepcje psychologii religii 35

Jerzy Szymołon

Przedmiot psychologii religii 42

Józef Król

Metody badań psychologii religii 50

RELIGIJNOŚĆ JAKO TEMAT BADAŃ PSYCHOLOGICZNYCH

Zdzisław Golan

Pojęcie religijności 71

Stanisław Tokarski

Zarys poszukiwań genezy religii 80

Stanisław Tokarski

Psychologiczne źródła religijności 92

ROZWÓJ RELIGIJNOŚCI CZŁOWIEKA W CIĄGU CAŁEGO ŻYCIA

Czesław Walesa

Rozwój religijności człowieka 111

Stanisław Tokarski

Dojrzałość religijna 147

Franciszek Głód

Kryzys religijny 179

6

STRUKTURA RELIGIJNOŚCI

Józef Król, Stanisław Głaz

Doświadczenie religijne 203

Józef Król

Pojęcie Boga u dzieci i młodzieży w świetle dotychczasowych badań 225

Andrzej Molenda

Obraz Boga z perspektywy psychoanalitycznej teorii relacji z obiektem 244

Marek Jarosz

Relacja do Boga w psychologii religii 253

Romuald Jaworski

Typologie religijności 271

PSYCHOLOGICZNA INTERPRETACJA

FORM ŻYCIA RELIGIJNEGO

Marian Wolicki

Metodologiczne problemy opisywania zjawisk życia religijnego 289

Dariusz Buksik

Zagadnienie sumienia 293

Marian Wolicki

Doświadczenie grzechu 317

Marian Wolicki

Doświadczenie łaski 319

Marian Wolicki

Doświadczenie przebaczenia 322

Dariusz Krok

Pojednanie 327

Dariusz Krok

Eucharystia 334

Katarzyna Wojtasik

Wiara 341

Katarzyna Wojtasik

Modlitwa 354

Dariusz Krok

Medytacja 366

Dariusz Krok

Kontemplacja 372

SPIS TREŚCI

7

Romuald Jaworski

Asceza 376

Borys Jacek Soiński

Nawrócenie religijne 387

ZNACZENIE ŻYCIA RELIGIJNEGO

Z PERSPEKTYWY PSYCHOLOGII RELIGII

Jacek Prusak

Religia i duchowość w psychoterapii 423

Czesław Cekiera

Poradnictwo religijne w duszpasterstwie 448

Stanisław Głaz

Logoterapia i religia 477

Władysław Szewczyk

Sumienie skrupulatne – analiza przypadku 490

Andrzej Molenda

Nerwice na tle religijnym 501

Marian Wandrasz

Choroba i cierpienie a religijność 511

Ewa Zasępa

Religijność w życiu osób z niepełnosprawnością intelektualną 533

Małgorzata Starzomska

Religijność i anoreksja – rola poradnictwa 546

Sławomir Ślaski

Religijność a używanie substancji psychoaktywnych 562

Dariusz Krok

Medialny przekaz treści religijnych 573

Stanisław Głaz

Summary 593

Biogramy autorów 600

Bibliografia 606

Indeks osobowy 665

SPIS TREŚCI

Wstęp

Psychologia nie jest nauką wewnętrznie jednorodną. Przedstawiciele po-

szczególnych kierunków psychologicznych różnią się między sobą zakresem
przyjmowanych założeń odnoszących się do natury człowieka, a także zakre-
sem opcji metodologicznych. Słusznie zauważają niektórzy psychologowie
(Frankl, Król), że nie bez znaczenia jest to, czy człowieka spostrzega się jako
jedność fizyczno-psychiczno-duchową, czy jako byt biologiczny, materialny,
który w trakcie swojego życia rozwija złożone funkcje psychiczne. Nie bez
znaczenia jest również to, czy naukowiec – psycholog religii przyjmuje istnie-
nie wartości Ostatecznej, czy nie.

Obecne opracowania poszczególnych zagadnień dotyczą psychologii reli-

gii. Obiektem analizy psychologicznej jest religia. Określenie „psychologia
religii” zakłada, że mamy do czynienia z dwoma poniekąd różnymi zagadnie-
niami. Pierwsze z nich, najogólniej mówiąc, dotyczy zjawisk psychicznych,
drugie zaś odnosi się do religii i sposobu przeżywania jej przez danego czło-
wieka, czyli religijności. Przegląd literatury ujawnia, że psychologia religii
zajmuje się szeroką gamą zagadnień dotyczących życia religijnego człowieka.
Zadaniem psychologii religii jest wyjaśnienie fenomenu religii od strony prze-
żyć i zachowań człowieka, subiektywnych i osobistych aspektów wierzeń re-
ligijnych. Zajmuje się ona takimi aspektami życia religijnego, jak asceza, po-
bożność, kryzys i nawrócenie religijne, ukazując funkcje religii w życiu psy-
chicznym człowieka. Określa strukturę aspektów życia religijnego człowieka,
ich właściwości i związki z niektórymi elementami osobowości. Jak zauważa
Król (1999), ciągle otwarty jest problem wypracowania odpowiednich relacji
pomiędzy psychologią a religią. Przegląd literatury ujawnia, że tego rodzaju
relacja może mieć charakter konfliktowy, podporządkowania, paralelizmu bądź
integracji psychologii i religii.

Poszukiwania niektórych naukowców (Girgensohn, 1921; Fromm, 1966)

doprowadziły do cennych odkryć i dowiodły, że człowiek jest układem trans-
gresyjnym, albo inaczej intencjonalnym, otwartym na drugiego i Absolut prze-
kraczający jego zdolności oraz na możliwości. Ma różnorakie potrzeby, m.in.
potrzebę religijną, potrzebę orientacji i posiadania przedmiotu czci. Może on

10

w swoim życiu czcić swój naród, niewidzialnego Boga czy wreszcie głosić
kult sukcesu. Pomiędzy człowiekiem a przedmiotem czci, Bogiem, może za-
istnieć relacja osobowa, pozytywna, w której człowiek realizuje najistotniej-
sze cele własnej egzystencji. Wyraża się ona w jego postawie, wyznaniu wia-
ry, formach świadomości. Realizuje on swoje wrodzone predyspozycje oraz
możliwości i – jak stwierdził May – „staje się człowiekiem”.

Trzeba powiedzieć, że psychologia religii nie zajmuje się wprost proble-

matyką istnienia czy nieistnienia rzeczywistości Transcendentnej. Bada jedy-
nie wyobrażenia, obrazy, jakie poszczególne osoby mają o tej rzeczywistości.
Tymi zagadnieniami interesuje się filozofia i teologia. Ale rodzi się pytanie,
czy psycholog, zajmując się psychologią religii, jest usprawiedliwiony z po-
mijania kwestii istnienia Transcendencji. Odpowiedź na to pytanie, jak za-
uważają niektórzy psychologowie (Jaworski, 2001), należy do obszaru tzw.
ukrytych założeń w psychologii. Świat przejawów życia religijnego człowie-
ka, który jest przekonany o realności Transcendencji i przeświadczony o Jej
obecności w jego życiu i otaczającym go świecie, może być przez psychologa
negującego istnienie Transcendencji widziany i traktowany jako iluzje, złu-
dzenia, urojenia, jako pewne symptomy patologii. Psycholog zaś przekonany
o realności Transcendencji, nie odważy się interpretować zjawisk życia reli-
gijnego człowieka w kategoriach patologii. Będzie on poszukiwał kryteriów
pozwalających odróżnić symptomy patologii od autentycznej religijności. Ta-
kie podejście do aspektów życia religijnego danego człowieka potwierdza li-
teratura i zaangażowanie psychoterapeutyczne niektórych naukowców. Pyta-
nie człowieka o rzeczy ostateczne, o sens ludzkiego życia, rozumność czło-
wieka znajdują swoje uzasadnienie w istnieniu osobowego Boga. Sacrum,
Transcendencja, Nadsens i cała rzeczywistość religijna człowieka jest dla nie-
go na tyle ważna, że niemal żaden z wielkich twórców antropologiczno-psy-
chologicznych koncepcji człowieka – od Freuda do psychologów nam współ-
czesnych – nie przechodzi obojętnie wobec tych zagadnień.

Próby interpretacji aspektów życia religijnego z psychologicznego punktu

widzenia podejmowane były przez niektórych naukowców, szczególne filozo-
fów, jeszcze przed powstaniem psychologii jako odrębnej dyscypliny nauko-
wej. Tego zadania podjął się już Sokrates, potem Hume, Locke, Schleierma-
cher, Kierkegaard. Jak słusznie zauważa Szmyd (zob. 2002, s. 14-15), jedni
z nich zmierzali do utworzenia koncepcji poznawczych, które sprzyjałyby psy-
chologicznemu podejściu do religii, dostarczając teoretycznego zaplecza do
dalszych poszukiwań, inni zaś spełniali funkcje bezpośrednio, przez określo-
ne psychologiczne ujęcia niektórych aspektów religijności, co miało dopro-
wadzić do utworzenia oddzielnej specjalizacji obejmującej dociekania nad reli-
gijnością człowieka.

WSTĘP

11

Zdaniem wielu naukowców ukazanie się publikacji Halla oraz Starbucka,

które dotyczyły niektórych zagadnień religijności człowieka, należy uznać za
moment narodzin nowo formującej się dziedziny naukowej, psychologii reli-
gii, i oddzielenia się jej od filozofii religii

1

. Pewną konkurencją dla tego wyda-

rzenia mogłoby stać się powołanie w Genewie już 1873 r. pierwszej Katedry
Historii i Psychologii Religii, pod kierunkiem Drozda.

Prezentowana publikacja pt. Wybrane zagadnienia z psychologii religii jest

owocem wieloletnich poszukiwań teoretycznych i empirycznych wielu naukow-
ców zajmujących się psychologią religii i religijnością współczesnego czło-
wieka. Przedstawiona została dziedzina wiedzy, która mimo różnych ograni-
czeń i trudności, wyjaśnia w sposób naukowy wiele aspektów fenomenu re-
ligijności. Pomysł przygotowania do druku tego rodzaju książki zrodził się nie
tak dawno. Możemy się poszczycić kilkoma wcześniejszymi opracowaniami
tego zagadnienia w formie podręcznikowej (np.: Psychologia religii pod
redakcją Chlewińskiego, Psychologia religii autorstwa zmarłego kilka lat temu
Kuczkowskiego, tłumaczenie Psychologii religii Wulffa). Zauważa się jednak
brak nowych opracowań naukowców polskich dotyczących różnych aspektów
życia człowieka religijnego w zakresie szerszym. Celem tej pracy jest nie
tylko, jak już wspomniano, zapoznanie z problematyką psychologii religii
każdego zainteresowanego tymi zagadnieniami człowieka, ale także próba za-
inspirowania naukowców do nowych przemyśleń i dalszych poszukiwań oraz
głębszej refleksji nad przejawami życia religijnego współczesnego nam
człowieka.

Prezentowana książka nie jest pracą nowatorską, pewne zagadnienia doty-

czące religii i religijności współczesnego człowieka zostały już wcześniej opra-
cowane przez niektórych psychologów religii w nieco innej formie. Obecna
książka stanowi zbiór różnych artykułów naukowców zajmujących się tymi
zagadnieniami, ukazując ich złożoność. Trzeba też dodać, że publikowana praca
nie wyczerpuje wszystkich zagadnień odnoszących się do religii i religijności
człowieka. Cała praca składa się z sześciu części. W pewnym stopniu przed-
stawione partie materiału są ze sobą powiązane. Obejmują one niejako całość
problematyki psychologii religii. Autorzy poszczególnych artykułów odwołu-
ją się do założeń teoretycznych, jak i poszukiwań empirycznych.

Pierwsza część pracy dotyczy psychologii religii jako nauki. Psychologia

religii jako dziedzina nauki rozwija się i ma swoją historię. W artykule doty-
czącym historii psychologii religii Głaz przedstawił rozwój tej dziedziny wie-

1

G. Hall (1882). The Moral and Religious Training of Children, Princeton Review, New

Series. IX, 26-45; E. Starbuck (1899). The Psychology of Religion. London: Walter Scott.

WSTĘP

12

dzy w różnych krajach świata i ośrodkach naukowych. Za kolebkę psychologii
religii uważa się Stany Zjednoczone, dlatego też prezentacje historii tej dyscy-
pliny rozpoczęto od przedstawienia jej początków na tym terenie, aby następ-
nie ukazać jej rozwój w poszczególnych krajach Europy. Poszukiwania na-
ukowców doprowadziły do opracowania koncepcji psychologii religii, które
niekiedy są w opozycji ze sobą. Mimo wielu starań w tym względzie nadal
widoczne są pewne trudności w określeniu przedmiotu badań w tej dziedzinie,
które wynikają z wieloznaczności stosowanego przez naukowców terminu „re-
ligia” oraz wielości i różnorodności uwarunkowań religijności człowieka. Pro-
blematykę koncepcji psychologii religii znajdujących się w obrębie tej dzie-
dziny ukazał Szymołon. Przedstawił on najpierw koncepcję historyczno-psy-
chologiczną psychologii religii, a następnie koncepcje wypracowane przez
nurty: psychoanalityczny, behawiorystyczny, humanistyczny i kognitywistycz-
ny. Każda nauka ma swój przedmiot zainteresowań. Naukowcy uprawiający
psychologię religii zajmują się podmiotową stroną religijności. Interesuje ich
jej struktura, funkcja przekonań, zachowań, postaw religijnych. Literatura
przedmiotu ujawnia nam, że życie religijne człowieka przejawia się na wiele
sposobów, ma bogatą strukturę. Ukazanie przedmiotu religii z punktu widze-
nia behawioryzmu, psychoanalizy, psychologii poznawczej i humanistycznej
– to zadanie, jakiego podjął się także Szymołon. Przedmiot psychologii religii
podlega analizie, objęty jest badaniami. W historii psychologii religii próbo-
wano stosować różne punkty widzenia i metody badań, takie jak fenomenolo-
giczne i empiryczne. Narzędzia badawcze, którymi najczęściej posługują się
współcześni badacze psychologii religii, przedstawił Król. Dotyczą one me-
tod zarówno ilościowych, jak i jakościowych. Pierwsze służą do określenia
związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy poszczególnymi zachodzący-
mi zjawiskami i do sformułowania zasad wyjaśniających zachowanie czło-
wieka, drugie zaś zajmują się opisem przypadków, a więc poszukiwaniem nie-
powtarzalnych zasobów psychiki człowieka.

W drugiej części przedstawiono problematykę religijności człowieka jako

temat badań psychologicznych. W poglądach naukowców, najogólniej biorąc,
religijność jest rozumiana jako podmiotowe, indywidualne ustosunkowanie
się człowieka wobec Boga i nadprzyrodzoności wyrażające się w sferze prze-
konań, pojęć, uczuć i zachowań, które może być rozpatrywane na wiele sposo-
bów. W dziejach badań nad religią proponowano wiele różnych, zarówno opo-
zycyjnych, jak i komplementarnych sposobów rozumienia religii. Tokarski
w swoim artykule ukazuje szeroko ujętą problematykę genezy religii na prze-
strzeni ostatnich lat. Można przyjąć, że w psychologii istnieją dwa różne pod-
stawowe założenia filozoficzne, określające zjawiska religijne. Według podej-
ścia autonomicznego religijność jest zjawiskiem tkwiącym w dążeniach ludz-

WSTĘP

13

kich. Rozumienie redukcjonistyczne zaś zakłada, że obserwowalne zjawiska
religijności są konkretyzacjami pewnych pierwotnych procesów psychicznych.
Ukazania psychoanalitycznego, behawioralnego, humanistycznego i biologicz-
nego nurtu rozumienia religijności podjął się Golan. Trudno jest określić, czy
u podłoża religijności człowieka znajduje się jedno jej źródło, czy jest ich
wiele, a jeśli tak, to które z nich jest podstawowe. Trzeba przyjąć, że motywy
naturalne i nadprzyrodzone religijności najczęściej wzajemnie uzupełniają się
i przenikają. Ukazanie różnorakich źródeł religijności, które tkwią w czynni-
kach wewnętrznych i zewnętrznych dotyczących instynktu religijnego, wyni-
kających z doświadczenia własnej ograniczoności, motywów poznawczych,
poszukiwania sensu życia – to zadanie, jakiego podjął się Tokarski.

W części trzeciej zaprezentowano rozwój religijności człowieka w ciągu

całego życia. Życie religijne człowieka ma charakter dynamiczny, podlega
procesowi rozwoju. Religijność każdego człowieka rozwija się według wła-
snych jej praw, kształtowana przez wiele czynników zewnętrznych oraz we-
wnętrznych. Proces rozwoju religijności człowieka od najmłodszych lat aż do
momentu śmierci, uwzględniając jej przebieg, dynamiczność oraz specyfikę,
ukazał Walesa. Efektem prawidłowo rozwijającej się religijność jest jej doj-
rzałość. Problematykę dojrzałości religijnej, odwołując się do inspiracji teolo-
gicznych, filozoficznych i psychologicznych, przedstawił Tokarski. Wyodręb-
nił on istotne cechy religijności, a następnie na ich podstawie ukazał wskaźni-
ki dojrzałości religijnej. Należą do nich: centralność wartości religijnych, za-
angażowanie religijne, integralny charakter religijnej postawy, uwzględniają-
cy równocześnie jej charakter personalny, dynamiczny i wspólnotowy. Roz-
wojowi religijności człowieka często towarzyszy kryzys religijny. Tego ro-
dzaju kryzys przebiega nierównomiernie i ze zróżnicowanym nasileniem
w życiu człowieka. Wątpliwości z zakresu życia religijnego przysparzają czę-
sto nowych problemów natury religijnej i nowych niepewności. Ale nie tylko.
Sprzyjają one także oczyszczeniu własnej religijności. Problematykę kryzysu
na tle religijnym, jego dynamikę, znaczenie i rolę w rozwoju życia religijnego
człowieka ukazał Głód.

Religijność człowieka ma swoją strukturę. W tej (czwartej) części pracy

autorzy ukazali niektóre ważniejsze jej elementy. Zdaniem naukowców, istot-
nym elementem religijności człowieka jest doświadczenie religijne, będące
esencją religijności (Jung, Maslow). Pełni ono ważną rolę w życiu religijnym
człowieka. Ogólne rozumienie doświadczenia religijnego na gruncie psycho-
logii oraz dwa ważne najczęściej spotykane sposoby jego rozumienia: feno-
menologiczny i heurystyczny ukazał Król. Próby analizy przeżycia religijne-
go w formie mistycznej podjął się Głaz. Ukazał on typy przeżyć mistycznych
znanych współczesnym psychologom, jego cechy, fazy oraz zalety w tworze-

WSTĘP

14

niu się dojrzałej religijności człowieka. Jednak nie wszyscy naukowcy przypi-
sują pozytywną rolę tego rodzaju przeżyciom. Zdaniem niektórych z nich przy-
czyny tych przeżyć mogą tkwić w schorzeniach psychicznych, a nawet sprzy-
jającym niezwykłym przeżyciom środkom psychodelicznym.

Uznając, iż pojęcie Boga należy do ważnych i najbardziej podstawowych

kategorii pojęciowych każdej religii, Król zajął się problematyką obrazu Boga
u dzieci i młodzieży. Ukazał on w tym zakresie zarówno dorobek teoretyczny,
jak i własny empiryczny oraz wielu innych naukowców. Natomiast Molenda,
odwołując się do teorii relacji z obiektem z jej zasadniczą ideą, iż dla człowie-
ka podstawową potrzebą jest potrzeba związku, przedstawił problematykę ba-
dań nad obrazem Boga z perspektywy psychoanalizy. Innym ważnym wymia-
rem religijności człowieka jest autentyczna i dojrzała relacja z Bogiem lub
relacja religijna umożliwiająca człowiekowi odkrycie swojej niepowtarzalno-
ści i wyjątkowości. Religijność nie jest tylko niezrozumiałym zachowaniem
człowieka poszukującego zaspokojenia swoich potrzeb, ale próbą zbudowania
psychologicznej więzi z osobowym Bogiem. Analizy tego zagadnienia podjął
się Jarosz. Chociaż aktualne badania międzykulturowe nad strukturą religijno-
ści człowieka zmierzają w kierunku unifikacji i wydobycia elementów wspól-
nych dla wszystkich form religijności niezależnie od wyznawanej wiary, to
jednak wielu psychologów uwzględnia w swych poszukiwaniach określone
typy religijności. Próby przybliżenia typologizacji religijności dokonał Jawor-
ski, bazując na określonych aspektach charakteryzujących życie religijne czło-
wieka. Należy do nich: poziom zaangażowania w życie religijne, intensyw-
ność oraz centralność postaw religijnych, motywacja zachowań religijnych,
typ interakcji pomiędzy człowiekiem a Bogiem. Uwzględnił on również
w typologizacji religijności kontekst osobowościowy i społeczny żyjącego czło-
wieka, wyodrębniając wskaźniki jego zdrowej religijności.

W części piątej zaprezentowano psychologiczną interpretację form życia

religijnego człowieka. Ukazania metodologicznych problemów związanych
z opisaniem zjawisk życia religijnego podjął się Wolicki. Słusznie zauważa
autor artykułu, że wielu badaczy uważa, iż tego rodzaju rzeczywistość życia
religijnego umyka wszelkim badaniom eksperymentalnym, jakimi dysponuje
współczesna psychologia. Nie mając bezpośredniego dostępu do życia nad-
przyrodzonego człowieka, psychologia może zajmować się w tym wypadku
tylko tego rodzaju życiem w sposób pośredni, poprzez symptomy zewnętrzne
wynikające z postaw związanych np. ze stanem łaski. Życie to ujawnia się
najczęściej w takich formach, jak stan grzechu i łaski oraz w przebaczeniu,
nawróceniu, modlitwie itp. Decyzje i działania człowieka są kontrolowane przez
sumienie. Zagadnienie sumienia w różnych koncepcjach psychologicznych,
sposób jego funkcjonowania w strukturze osobowości oraz w odniesieniu do

WSTĘP

15

świata duchowego przedstawił Buksik. Psychologiczną analizę doświadcze-
nia grzechu, uwzględniającą jego kontekst moralny, religijny i estetyczny, oraz
przeciwstawny stanowi grzechu stan łaski, a także zagadnienie przebaczenia
ujmowanego jako akt bezinteresownej miłości (uwzględniając jego potrójną
konieczność: teologiczną, psychologiczną i socjologiczną) przedstawił Wolic-
ki. Ukazania elementu transcendentnego, jak i psychologicznego w sakramen-
cie pojednania, czyli sakramencie spowiedzi, do którego należą: uświadomie-
nie sobie grzechów, następnie ich wyznanie, żal za nie oraz postanowienie
o zmianie życia, dokonał Krok. Każdy system religijny zawiera element kultu
zwany ofiarą, który jest wyrazem czci i dziękczynienia wobec bóstwa. Jed-
nym ze sposobów wyrażania postawy wierzącego wobec Boga jest uczestnic-
two w Eucharystii. Ma ona dwojaki charakter: boski i ludzki. Oznacza to, że
tajemnica Eucharystii opiera się na treściach psychicznych głęboko zakorze-
nionych w duszy człowieka i oddziałujących na myślenie człowieka, uczestni-
czącego w tej tajemnicy. Z ludzkiego zaś punktu widzenia w trakcie Euchary-
stii składane są Bogu dary, symbolizujące samoofiarowanie się każdego
z uczestników – to następne zagadnienie przedstawione przez Kroka. Można
powiedzieć, że o aktywności życia religijnego człowieka decydują zarówno
zalety, jak i niedostatki wiary i modlitwy. Te dwa elementy życia religijnego
łączą się ze sobą: intensywność wiary zależy od modlitwy, modlitwa zaś jest
najbardziej podstawowym faktem wiary. Te zagadnienia zostały przedstawio-
ne przez Wojtasik. Wiara i modlitwa mają charakter relacyjny. Autorka ukaza-
ła również rodzaje i psychospołeczne uwarunkowania ich procesu rozwoju
oraz znaczenie tego rodzaju elementów życia religijnego w procesie kształto-
wania osobowości i dojrzałej religijności człowieka. Pogłębieniu życia religij-
nego i duchowego służą medytacja i kontemplacja. Te dwa zagadnienia zosta-
ły przedstawione przez Kroka. Medytacja zazwyczaj jest widziana jako włą-
czająca dyskursywne rozumowanie, natomiast kontemplacja opiera się na per-
cepcji przedmiotu religijnego bez użycia wyższych procesów poznawczych,
takich jak rozumowanie i wnioskowanie. Oba przejawy życia religijnego, jak
i wiele innych, mogą mieć charakter religijny bądź terapeutyczny. Pierwszy
rodzaj sprzyja nawiązaniu duchowej łączności z Absolutem i fascynacji Jego
obecnością, drugi zaś umożliwia poprawę stanu fizycznego i psychicznego
człowieka. Asceza – to następny przejaw religijnego życia człowieka dbające-
go o rozwój własnej religijności. Wielu naukowców uważa, że jest ona nie-
zbędna także współczesnemu człowiekowi do jego pełniejszego i wszechstron-
nego rozwoju. Niektórzy z nich uważają, że tendencje ascetyczne mają swe
źródło w strukturze organizmu osoby ludzkiej. Omówienia znaczenia psycho-
logicznego i religijnego oraz rodzaju zachowań ascetycznych podjął się Ja-
worski. Zdaniem wielu psychologów jednym z ważnych zagadnień dotyczą-

WSTĘP

16

cych przejawów życia religijnego człowieka jest nawrócenie. Psychologiczną
analizę tego fenomenu przeprowadził w swoim opracowaniu Soiński. Nawró-
cenie polega na przeobrażeniu, przemianie człowieka, na przybliżeniu go do
Boga. Autor artykułu przedstawił wybrane definicje i teorie nawrócenia reli-
gijnego, a następnie poszczególne jego elementy, takie jak motywy nawróce-
nia, etapy procesu nawrócenia oraz jego skutki.

W części szóstej pracy przedstawiono znaczenie niektórych zagadnień ży-

cia religijnego i ich powiązanie z wymiarem psychologicznym. Czy godne
uwagi dla psychologów i psychiatrów są religijne bądź duchowe problemy ich
pacjentów? Refleksja dotycząca relacji pomiędzy psychoterapią a religią jest
zagadnieniem, które często na przestrzeni lat budziło wiele kontrowersji,
a przyjmowane rozwiązania wynikały najczęściej z dominujących poglądów
filozoficznych, a także uwarunkowań polityczno-społecznych. Problematykę
tego zagadnienia przedstawił Prusak. Doświadczenie uczy nas, że ludzie coraz
częściej potrzebują pomocy, wsparcia oraz rzetelnej i skutecznej porady. Po-
szukują również poradnictwa duchowego w rozwoju osobowym oraz w dąże-
niu ku doskonałości. Cekiera, długoletni pracownik ośrodka psychologiczne-
go i psychoterapeutycznego, przedstawił przydatność poradnictwa psycholo-
gicznego w duszpasterstwie w kształtowaniu postaw religijnych, jako pewne-
go rodzaju pomocy osobom o zaburzonej osobowości, a także osobom uzależ-
nionym. Z pomocą człowiekowi przychodzi logoterapia. Jej celem jest pomóc
pacjentowi w odkryciu przez niego samego nie tylko sensu życia i cierpienia,
ale także nowych znaczeń tych wartości. Wypełnienie sensu ludzkiego byto-
wania jest podstawowym zadaniem każdego człowieka, które prowadzi do sa-
morealizacji. Dlatego w poszukiwaniu głębszego rozumienia tych wartości
człowiek kieruje się albo ku rzeczywistości nadprzyrodzonej, albo ku natural-
nej. W tym układzie religia proponuje sensowne rozumienie natury wszech-
świata. Problematykę tego zagadnienia przedstawił Głaz. O tym, czy dana czyn-
ność została wykonana dobrze czy źle, decyduje sumienie. Artykuł Szewczy-
ka na temat sumienia ma podwójny charakter: teoretyczny i praktyczny. Teo-
retyczny wyjaśnia problematykę powstawania sumienia skrupulatnego, prak-
tyczny zaś ukazuje jak skrupulatom pomóc. Autor posługuje się konkretnym
przypadkiem. Na jego bazie ukazuje przebieg procesu stosowanej terapii. Nie-
którzy badacze zadają sobie pytanie, czy religijność może mieć negatywne
oddziaływanie na zdrowie psychiczne człowieka, co więcej, czy religijność
może być przyczyną nerwic? Tego rodzaju zagadnienie przedstawił Molenda.
Ukazał on problem nerwicy eklezjogennej i jej kryteria rozpoznawcze. Skon-
centrował się głównie na ukazaniu różnorakich źródeł tego rodzaju nerwic
i sposobie ich leczeniu. Nie należy przeceniać, jak i niedoceniać znaczenia
oddziaływania religijności w przeżywaniu choroby i cierpienia. Ważne zna-

WSTĘP

17

czenie w ich przeżywaniu ma przyjęta postawa samego chorego wobec tego
rodzaju stanów. Postawy chorych wobec własnej choroby i cierpienia, powią-
zanie religijności ze sposobem znoszenia i przeżywania choroby i bólu oraz
regulacyjną rolę religii w życiu tych osób ukazał w swoim artykule Wandrasz.
Cierpienie i choroba związane są z losem człowieka. Tym fenomenom, jak
i własnemu życiu należy nadać odpowiedni sens, wartość. Coraz więcej na-
ukowców próbuje scharakteryzować subiektywny świat przeżyć osób z nie-
pełnosprawnością intelektualną. Dotyczy to także i ich religijności. Zasępa
podjęła próbę nakreślenia, czym jest niepełnosprawność intelektualna, aby
następnie ukazać świat religijności tych osób oraz powiązanie niepełnospraw-
ności intelektualnej z religijnością w świetle dotychczasowych badań. Poja-
wienie się problemu, jakim jest anoreksja, zmusiło niejako wielu naukowców
do określenia jej związku z religijnością człowieka. Poszukiwania w tej dzie-
dzinie ujawniają, że obok anoreksji o znaczeniu psychicznym (patologicznej)
można dostrzec w życiu niektórych osób symptomy tzw. anoreksji religijnej.
Osobom z tym problemem przychodzi z pomocą poradnictwo pastoralne i psy-
choterapeutyczne zorientowane na rozwój religijny – to problematyka opraco-
wana w artykule autorstwa Starzomskiej. Ślaski ukazał charakterystykę reli-
gijności osób uzależnionych oraz jej powiązanie z innymi aspektami osobo-
wości osób korzystających z substancji psychoaktywnych. Stabilizująca i ha-
mująca funkcja religii przed pojawieniem się niepożądanych myśli i zacho-
wań, co w konsekwencji może zapobiec nadużywaniu substancji psychoak-
tywnych – to jedno z głównych oddziaływań religii. Religia może pełnić rów-
nież funkcję terapeutyczną w życiu tych osób. Tego rodzaju osoby poszukują
wsparcia, i często czynnik religijny jest dla nich jedynym motywem przewar-
tościowania własnego życia. W kontekście rozwoju cywilizacji i bogactwa
życia społecznego pojawia się pytanie o miejsce i rolę mass mediów oraz ich
psychologiczne znaczenie w przekazie treści o charakterze religijnym. Krok,
odpowiadając na to pytanie, w swoim artykule wpierw przeprowadził psycho-
logiczną analizę komunikacji medialnej, aby następnie ukazać sposoby nada-
wania i odbioru przez współczesnego człowieka różnych treści religijnych
w szeroko rozumianych mass mediach.

Serdecznie dziękuję wszystkim Autorom artykułów za podjęcie trudu zwią-

zanego z powstaniem tej książki. Dziękuję im za wszelką życzliwość. Dzięku-
ję Recenzentom naukowym, jak i tym wszystkim, którzy zasugerowali wnie-
sienie konstruktywnych poprawek do niektórych artykułów.

Stanisław Głaz

WSTĘP