HISTORIA WYCHOWANIA WŚRÓD NAUK

PEDAGOGICZNYCH I HISTORYCZNYCH

Aby dokładnie zrozumieć pojęcie historia wychowania, należy przede wszystkim określić jej
przedmiot i metody badań, zakres chronologiczny oraz genezę tej dyscypliny jako nauki
samodzielnej i jako przedmiotu nauczania w zakładach kształcenia nauczycieli.

Przedmiot badań historii wychowania sprowadzić można do dwóch głównych problemów:

1. sposoby i formy organizacji wychowania dzieci i młodzieży w warunkach naturalnych i w

specjalnych instytucjach na przestrzeni dziejów,

2. geneza i etapy rozwoju myśli pedagogicznej.

Zatem historia wychowania jest nauką o metodach, formach i organizacji wychowania,
ustrojach szkolnych i systemach oświatowych oraz nauką o genezie i rozwoju myśli
pedagogicznej na przestrzeni dziejów.

Przedmiot badań historii wychowania determinuje w pewnym stopniu metody badawcze. Ponieważ
zarówno, praktyka jak i teoria wychowania rozwijają się w określonych warunkach społecznych, w
związku z czym badanie zjawisk wychowawczych nie może być oderwane od zjawisk
ekonomicznych, politycznych, kulturowych, itp. Dla historii wychowania ważne są zatem nie
tylko fakty, ale też ich wyjaśnienie w szerokim kontekście innych zjawisk.

Do podstawowych metod badawczych historii wychowania należy zaliczyć analizę źródeł, a więc
tych wszystkich dokumentów, opisów i rzeczy, które w sposób bezpośredni lub pośredni dotyczą
wychowania w badanym okresie. Ważną rolę odgrywają też badania etnograficzne i socjologiczne
współczesnych ludów prymitywnych, by przez analogię orzekać o wychowaniu w okresie
wspólnoty pierwotnej.

Do ważnych problemów metodologicznych historii wychowania należy określenie zakresu
chronologicznego jej przedmiotu badań oraz wyjaśnienie genezy jako samodzielnej dyscypliny
naukowej i przedmiotu nauczania w zakładach kształcenia nauczycieli.

Dolną granicę dziejów którymi powinni interesować się historycy wychowania, wyznacza przyjęta
w pedagogice definicja pojęcia wychowanie. Jeżeli założymy, że wychowanie to świadoma i
zorganizowana działalność zmierzająca do przygotowania młodego pokolenia do życia, to
badaniami należy objąć okresy dziejów, w których pojawił się gatunek Homo sapiens. W momencie
podjęcia przez ludzi świadomej działalności rozpoczął się proces wychowania. Natomiast górna
granica ma charakter umowny. Do historii można zaliczyć wszystko to, co aktualnie minęło, z tym
jednak, że pełne i obiektywne przedstawienie jakiegoś zjawiska społecznego wymaga tzw.
perspektywy historycznej.

Historia wychowania jako samodzielna dyscyplina naukowa zaczęła wyodrębniać się dopiero
w połowie XIX wieku (w tym czasie zaczęto też postulować wprowadzenie historii wychowania
jako przedmiotu nauczania w zakładach kształcenia nauczycieli). W ciągu kilkudziesięciu lat
przeszła ona ogromną ewolucję. Początkowo ogólne zarysy historii wychowania obejmowały
kolejno pojawiające się systemy teoretyczne pedagogiki a zatem dzieje myśli pedagogicznej
poszczególnych filozofów wychowania. Z końcem XIX wieku dołączono do nich historię
szkolnictwa, uwzględniając szczegółowo sposób wychowania i nauczania w organizacjach
szkolnych. Ten kierunek spowodował wydobywanie i gromadzenie materiałów oświetlających
rzeczywistość szkolną. Dopiero w XX wieku pod wpływem francuskiej szkoły socjalistycznej

(Durheima) rozszerzyły się zasadniczo podstawy i zakres historii wychowania: odtąd usiłuje
ona ogarnąć wszystkie formy oddziaływań wychowawczych i śledzi je od najwyższych stopni
rozwoju ludzkości, doszukując się ich związku z życiem społeczeństw.

Nowe impulsy historia wychowania otrzymała od popularnego w Niemczech prądu w naukach
humanistycznych, który wywołał obfitą literaturę poświęconą historii różnorodnych objawów
ducha ludzkiego. Dzieje kształtowania tego ducha (Bildungsgeschichte) cieszą się tan szczególnym
zainteresowaniem jako jeden z najważniejszych działów historii kultury a zarazem podstawa
potężnego ruchu pedagogicznego. Ambicją tego kierunku jest badanie struktur duchowych
poszczególnych epok i kręgów kulturalnych, przy czym świadomość dążeń pedagogicznych i
jakość treści wychowawczych odgrywa pierwszorzędną rolę. Niemiecka dusza odsuwa na dalszy
plan takie pojęcia jak: wychowanie, pedagogia, nauczanie, aby śledzić całokształt wysiłku
pedagogicznego ludzkości, który określa jako Bildung.

Zadaniem historii wychowania jest badanie, jak w poszczególnych stadiach rozwoju różne
społeczeństwa organizowały u siebie wychowanie i dlaczego takie właśnie, a nie inne stosowały
systemy pedagogiczne. Trzeba więc doszukać się związku między stanem społeczeństwa, jego
urządzeniami społecznymi, politycznymi, gospodarczymi, jego pojęciami moralnymi a ideałem
wychowawczym, praktyką i teorią pedagogiczną. Sam opis tej praktyki i teorii bez uchwycenia
związku z życiem nie jest wystarczający, ponieważ nie odsłania pracy wychowawczej. Dopiero po
ustaleniu tej zależności, uświadamiamy sobie, że sposób wychowania w każdej epoce stanowi
pewna uzasadnioną całość, że wszystkie jego szczegóły zdążają do pewnego celu, słowem odkryje
się system pedagogiczny epoki.

Każde społeczeństwo posiada swój system pedagogiczny, który ma pewne cechy wspólne z
innymi, ale też i pewne, odrębne, sobie właściwe. Można zatem ustalić pewne typy wychowania i
trzeba wyjaśnić, od jakich warunków zależą charakterystyczne rysy każdego, jak jeden typ wyszedł
z drugiego, a wtedy stwierdzi się w jakim kierunku rozwijało się wychowanie, jakie przyczyny
zadecydowały o tym kierunku. Wynika z tego, że historia wychowania wiąże się ściśle z całą
historią kultury powszechnej i poszczególnych społeczeństw. Do historii wychowania należą tak
dzieje praktyki wychowawczej jak i teorii, czyli pedagogiki. W wyższych okresach rozwoju
ludzkości nie zadawala się takimi urządzeniami i metodami wychowawczymi jakie odziedziczyła
po przodkach, wybitniejsze umysły zastanawiają się nad systemem pedagogicznym swego
społeczeństwa, usiłują ocenić jego wartość i celowość, czy odpowiada zadaniom, które winien
spełnić dla ogółu. Te refleksje pedagogiczne zasługują na uwagę historii wychowania, ponieważ nie
są to fantastyczne kombinacje pozbawione związku z rzeczywistością, lecz wyraz żywych potrzeb i
programy czynów przyszłości, z nich dowiadujemy się jak w pewnych epokach odbywało się
dążenie ku nowym ideałom wychowawczym. Nawet najbardziej na pozór dziwaczne kryją dla nas
pouczenia, pokazują, z czego ludzkość w danej chwili była niezadowolona i jakich dróg szukała ku
naprawie.

Często teorie pedagogiczne mają charakter wręcz naukowy, jeśli opierają się na ścisłych
danych, dostarczanych przez historię wychowania, psychologię, socjologię. Tak więc historia
wychowania musi obejmować historię systemów edukacyjnych w praktyce i ich środków oraz
historię pedagogiki.

Natomiast w gronie nauk historycznych historia wychowania posiada własne określone znaczenie.
W związku z historią kultury pozwala nam ona dokładnie wniknąć w kulturę przeszłości, w dzieje
myśli, pojęć i ideałów społeczeństw, poznanie jakimi środkami i drogami społeczeństwa
zapewniały sobie kontynuację, przyszłość własną w duszach młodych pokoleń. W miarę rozwoju
dziejowego praca nad wychowaniem młodzieży przybiera coraz to większe rozmiary. Ale
historia wychowania posiada tez praktyczną użyteczność w większym stopniu niż niejedna gałąź

nauk historycznych. Stanowi ona ważne źródło dla współczesnej nauki o wychowaniu, dla
pedagogiki systematycznej oraz dostarcza materiał do zrozumienia wychowania jako funkcji
społecznej.

Historia wychowania naocznie konkretyzuje zależność form działalności wychowawczej od potrzeb
i poglądów społeczeństwa, odsłania warunki kształtujące ideały i cele, formy i instytucje
wychowania. Ona uwypukla zagadnienia pedagogiczne, które ukazują się w zespole stosunków
kulturalnych i społecznych każdej epoki. Aby mogła być naukową historią tych zagadnień, które
nie występuje ani oderwanie ani samodzielnie, nie może się ona ograniczać do komentowania
faktów pedagogicznych, wyszukiwanych według zainteresowań pewnych systemów
chwilowych i przejściowych, nie może być traktowana jako pomocnicze narzędzie, czyli nie
może być "pedagogiczną" historią wychowania, lecz musi być samodzielną, obiektywną
historia oparta na krytycznym wyzyskaniu najpełniejszego materiału źródłowego, a zatem
ujmującą związek ideałów i środków wychowania z całokształtem zjawisk rzeczywistości
historycznej. Z tych przyczyn znaczenie historii wychowania dla pedagogiki jest zupełnie
wyjątkowe.

Można się zgodzić, że historia nauk ścisłych (astronomia, chemia, fizyka) dla dzisiejszego
uczonego jest z tej dziedziny zupełnie mu obojętna, gdyż dla niego oznacza historię błędów, z
których korzyści nie wyniesie, natomiast historia wychowania jest historią twórczych wysiłków
częściowo lub wcale nie zrealizowanych. Znajomość ich pozwala nam odróżnić to co trwałe od
tego co nieistotne. Nawet znajomość błędów popełnionych w pedagogii przeszłości ma wartość
kształcącą. Stąd też programy zakładów kształcących nauczycieli polecają historię wychowania
poprzedzając naukę pedagogiki, która powinna oprzeć się na znajomości historycznego rozwoju
zagadnień, prądów i organizacji wychowawczych. Jest to porządek właściwy, ponieważ historia
wychowania dostarcza ogromnej ilości faktów, nadających się do rozważania.

Historia wychowania może oddać przysługi w okresach przełomowych, kiedy naród tworząc
własne szkolnictwo, szuka wskazówek, natchnienia, aby pójść drogą jak najwłaściwszą dla swoich
potrzeb. Otwiera ona reformatorom całe bogactwo swoich doświadczeń po to, aby ostrzec przed
krokami lekkomyślnymi, przed próbami zbyt teoretycznymi nie znajdującymi podstawy w
rzeczywistych dążnościach społeczeństwa.

Studium historii wychowania przynosi pedagogowi olbrzymie korzyści pod względem
moralnym. Wpaja mu jak wielką rolę spełnia dla społeczeństwa, że jest wybitnym organem
zapewniającym społeczeństwu coraz to większy byt.