STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE ................................................... 114
1. Wojna trzydziestoletnia (1618-48)
2. Geneza wojny
Konflikt europejski, w który przerodziła się wewnętrzna wojna w monarchii habsburskiej, zasięgiem swym obejmował większość kontynentu i głęboko oddziałał na historię stosunków międzynarodowych. Wyrastał on z jednej strony z nasilających się od połowy XVI w. sprzeczności ekonomicznych i kulturowych, z drugiej zaś z_rywalizacJi,o-hegemonię w,By ro-,.pię.
-Początek serii wojen, składających się na wielką wojnę trzydziestoletnią dało w JtóJL&.r. powstanie w Czechach, kraju, gdzie szczególnie ostro ścierały.się dwa obozy, reprezentujące przeciwstawne światopoglądy i społeczeństwa: protestancki i katolicki. Sytuacja w Rzeszy sprawiła iż czeska-rewolta przeciw rządom habsburskim i dominacji katolickiej wciągnęła w orbitę szereg państw niemieckich, katolickich i protestanckich. Od początku stulecia nabrzmiewał antagonizm, zagrażający nową wojną religijną.
Książęta protestanccy zaniepokojeni szybkimi postępami kontrreformacji obawiali się utraty ziem sekularyzowanych po 1552 r., restytucji potęgi Kościoła, oraz wzmocnienia władzy cesarskiej. Z tych obaw zrodziła się utworzona w 1608 r. pod przewodnictwem palatyna reńskiego Unia Protestancka. Rok później, z inicjatywy Maksymiliana!, księcia bawarskiego, powitała Liga Katolicka. Sprawa sukcesji księstwa Julich-Kieve"meomal nie doprowadziła do w ojny, niebawem zaś rosnący wpływ arcyksięcia Ferdynanda, fanatycznego zwolennika, rekatolizacji i .absolutyzmu, pretendującego do następstwa po bez-

STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE
l. WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA
(1618-48)
dzielnym cesarzu Macieju, spowodował nowy kryzys. Obiór Ferdynanda II na króla Czech zaognił sytuację zarówno w samych Czechach, jak i w innych krajach cesarstwa. Konflikt był już nieunikniony.
Wydarzeniami w cesarstw ie była żyw o zain-teresowana większość państw europejskich. Anglia i Zjednoczone Prowincje należały do Unii Protestanckiej, a małżeństwo palatyna reńskiego z córką Jakuba I zacieśniało związek dworu angielskiego z antyhabsburską koalicją. Na północy król duński, który jako książę Holsztynu był księciem Rzeszy, został wciągnięty w orbitę problemów niemieckich, poza tym dążenia do zabezpieczenia bałtyckich interesów Danii skłaniały go do aktywnej polityki w Niemczech. Także Szwecja, poczynając budować swoje władztwo na Bałtyku, zmierzała do rozszerzenia posiadłości na południowym wybrzeżu. Najistotniejsza wszelako dla wszystkich tych krajów była groźba zacieśnienia więzów między Wiedniem i Madrytem, ścisłego współdziałania dwóch gałęzi Habsburgów, wzmocnienia cesarstwa i zwycięskiej ofensywy Kościoła katolickiego.
Perspektywa wzrostu znaczenia Habsburgów była niebezpieczna również dla Francji. "Po stuletniej przerwie z nową siłą rozgorzała rywalizacja tych dwóch potęg. Polem jej były przede wszystkim Włochy, Niderlandy, kraje nadreńskie. Francja dążyła do przerwania łańcucha otaczających ją posiadłości habsburskich, między innymi odcinając przejście z Włoch do hiszpańskich Niderlandów, wiodące przez szwajcarską dolinę Yaltelino oraz wzdłuż Renu.
W wyniku nagromadzenia antagonizmów,

woina domowa w Czechach rozciągnęła się na Niemcy i inne kraje monarchii habsburskiej, objęła bezpośrednio Anglię, Hiszpanię, Zjednoczone Prowincje, Danię, Szwecję, północne Włochy iFrancję, pośrednio zaś także Rzeczpospolitą, Rosję oraz Turcję. Wyznaniowe aspekty konfliktu wyraźne na początku, z czasem słabły; tym dobitniej uwypuklały się istotne cele mocarstwowe.
Trzydziestoletnie zmagania, zakończone w 1648 r. traktatem westfalskim w historiografii dzieli się zazwyczaj na.fft.eiy okresy; l. powstanie czeskie i podbój Palatynatu (1618-23);
2^.flkres duński (l 624--29); 3. okres szwedzki /^30_34); 4. okres francuski (1635-48). ,
Powstanie czeskie i podbój Palatynatu
Powstanie w Czechach. 23 maja 1618 roku z okjęn zamku na Hradczanach wyrzuceni zostali- dwaj -namiestnicy królewscy: Wilhelm Slavata oraz Jaroslav Martinic; akt ten który wszedł do historii j ako^efenestrącja praska był iskrą, rozpalającą tlące od początku stulecia zarzewie wojny.
Bezpośrednią przyczyną powstania stanów czeskich przeciw Habsburgom stała się sprawa stosunkowo drobna: spór o likwidację dwóch zborów protestanckich w Hrobach i Broumowie, miastach należących do Kościoła. List majestatyczny Rudolfa II z 1609 r. gwarantujący wolność wyznania narodowego Kościoła czeskiego i zabezpieczający prawa różnowierców nie powstrzymał ofensywy kontrreformacji. Sprzężona z działaniami zmierzającymi do, wzmocnienia- władzy cesarskiej i ograniczenia prerogatyw stanów wywoływała poważny opór szlachty. Opozycji róż-nowierczej przewodziło ugrupowanie, w którym istotną rolę odgryw ali między innymi rektor uniwersytetu praskiego - Jan Jesenski oraz Henryk, hrabia Thurn. Siły katolickie i Bbsolutystyczne reprezentowała tzw. partia 'hiszpańska, do której należeli Slavata i Martinic. Tej to partii Ferdynand zaw dzięczał koro-n? św. Wacława.
Świadomi rosnącego zagrożenia swobód wyznaniowych i politycznych, czescy różno-

wiercy na zamach na nowe zbory odpowiedzieli zdecydowanym kontratakiem. List majestatyczny 1609 r. powoływał 24 defensorów, spośród magnatów, szlachty i mieszczaństwa, mających strzec postanowień aktu cesarskie"-go. Oni to właśnie w marcu, a następnie w maju 1618 r. zwołali zjazdy przedstawicieli stanów z całego królestwa do Pragi. Dwa dni po rozpoczęciu drugiego zjazdu, uzbrojeni delegaci wtargnęli na Hradczany, zaatakowali wspomnianych namiestników, dając tym sygnał powstania.
Miejsce usuniętej cesarskiej Rady Regencyjnej zajął prowizoryczny rząd;,złożony z 30 .dyrektorów, wybranych przez stany. Na czele pospiesznie zebranej szesnastotysięcznej armii stanął hrabia Thurn. Przed końcem roku wojska powstańcze opanowały prawie cały kraj. Armia czeska była jednak źle wyekwipow ana i wskutek braku pieniędzy, pozostała nieliczna. Miasta i szlachta niechętnie świadczyły na wojsko.
Od początku powstania ujawniły się-brak wspólnego programu, spory wśród przywódców, a także głębokie społeczne sprzeczności. Wzorem dla zbuntowanych stanów czeskich było powstanie w Niderlandach, zakończone utworzeniem niezależnych Zjednoczonych Prowincji, lecz odmienna struktura społeczna w Czechach, dominacja szlachty, obawy przed ruchami ludowymi, stwarzały zupełnie różną sytuację. Nie powiodły się też próby zaw iąza-nia wielkiej koalicji niemieckich państw protestanckich, Anglii i Zjednoczonych Prowincji przeciw habsbursko-katolickiej ofensywie. Unia protestancka odmówiła przyjęcia Czech, bojąc się prowokować cesarza. Jej przywódca, młody elęktor-palatyn Renu, Fryderyk V nie bez wahań przyjął ofiarowaną mu koronę czeską; po śmierci cesarza Macieja (20 III 1619) stany czeskie detronizowały Ferdynanda i 26 sierpnia obrały królem Fryderyka V. Oczekiwano, że jako głowa Unii, a także zięć króla angielskiego, Fryderyk zapew ni Czechom militarną i finansów ą pomoc państw protestanckich. Nadzieje na. zaangażowanie się Anglii _zawiodły jednak, natomiast Unia jeszcze w czerwcu, na spotkaniu w Heiłbronn postanowiła wspomóc czeskich powstańców finansowo oraz wystawić 15-tysięczną armię, która

chroniłaby państwa protestanckie i blokowała wojska Ferdynanda.
W tym czasie siły Czechów rosły. Z pomocą militarną pospieszył Karol Emanuel, książę Sabaudii, zażarty przeciwnik Habsburgów, przysyłając najemne oddziały pod wodzą głośnego kondotiera Ernesta von Mansfelda. rewolta która już w 1618 r. ogarnęła Śląsków następnym roku rozszerzyła się na Morawy, Łużyce i Górną Austrię. W czerwcu oddziały Thurna podeszły pod Wiedeń i tylko niespodziewane przybycie posiłków, uratowało miasto.
Latem wszelako i jesienią 1619 r. sytuacja poczęła się zmieniać na niekorzyść powstańców. 28 sierpnia Ferdynand został jednogłośnie obrany cesarzem. Podczas gdy w obozie protestanckim brak było jedności, Ferdynanda II aktywnie popierali Filip III króthiszpań-ski oraz Maksymilian Bawarski, przywódca Ligi, podobnie jak cesarz gorliwy bojownik Kościoła. W porozumieniu zawartym 8 października 1619 r. Ferdynand II między innymi przyrzekł księciu bawarskiemu terytoria, które zostaną zdobyte, jako rekompensatę za poniesione koszty, oraz godność elektora po Fryderyku V. Wielkim osiągnięciem cesarza było pozyskanie dla sprawy habsburskiej Jana Jerzego, elektora saskiego, który,choć żarliwy protestant, w zamian za obietnicę otrzymania Łużyc, wystąpił przeciw Fryderykowi V. Miał też Ferd^ nand II sojusznika w Zygmuncie III;
gdy oddziały księcia siedmiogrodzkiego Ga-bora Bethlena, sprzymierzonego ze stanami czeskimi, współdziałając z armią Thurna, ruszyły na Wiedeń, dywersja polskich Lisowczy-ków, zwerbowanych z pomocą króla, zmusiła je do odwrotu.
Kiedy 31 października 1619 r .-Fryderyk odbywał swój tryumfalny wjazd do Pragi, aby objąć tron czeski, jego położenie było już bardzo niepomyślne. Poza niewielką pożyczką holenderską, udzieloną Czechom, z żadnej strony nie-mógł liczyć na realną pomoc. Nie spełniły się rachuby na poparcie Francji, która wówczas nie zaczęła jeszcze prowadzić bardziej aktywnie polityki antyhabsburskiej. Ludwik XIII ograniczył się do próby mediacji między cesarzem i jego przeciwnikami, a jedynym owocem tej akcji dyplomatycznej był


Johan T. de Tilly
J^aktat zawarty w Ulm 3 lipca 1620 r. między Unią a Ligą; pierwsza zobowiązywała się nie pomagać Czechom, druga nie naruszyć granic Palatynatu Reńskiego.
Restytucja władzy cesarskiej. W połowie 1620 r. dni powstania w Czechach były już policzone, a Palatynat Reński poważnie zagrożony przez Hiszpanów. Zgromadzone przez Maksymiliana Bawarskiego oddziały zaciężne dowodzone przez marszałka Tilly'go w lipcu wkroczyły do Austrii, złamały opór antyhabs-bursko nastawionych stanów austriackich, złupiły kraj, po czym, połączywszy się z armią cesarską w końcu września ruszyły na Pragę. Jednocześnie wojska elektora saskiego zaatakowały Łużyce. Siłom tym Czesi mogli przeciwstawić liczebnie mniejsze, a przede wszystkim źle uzbrojone, niezdyscyplinowane, w pośpiechu zgromadzone oddziały na czele których stał Chrystian I, książę Anhalt. Starcie nastąpiło 8 listopada pod Białą Górą_ ^oło Pragi. Po krótkiej walce armia czeska przestała istnieć, a Praga została zajęta przez zwycięskich żołnierzy, którym pozwolono nie oszczędzać buntowników. Fryderyk V, schronił się w Brandenburgii, a następnie w Holandii, aby nigdy już nie powrócić do żadnej ze swych stolic: Pragi i Heidelbergu. Propaganda

habsbursko-katolicka nazywała go "zimowym królem" - aluzja do panowania, które trwało zaledwie jedną zimę.
Restytucji władzy cesarskiej w Czechach towarzyszyły represje ogromnych rozmiarów. Przywódcy powstania zostali skazani na śmierć. Konfiskowano na wielką skalę dobra czeskiej szlachty i magnatów, oddając je generałom i urzędnikom cesarskim. Ponad połowa ziemi przeszła w obce ręce. Anulowano list majestatyczny z 1609 r., po czym nastąpiła gwałtowna rekatolizacja kraju. Prześladowania innowierców łączyły się z uciskiem narodowościowym.
Zajęcie Palatynatu. Wkrótce po upadku powstania w Czechach, wojska hiszpańskie pod dowództwem generała Ambrosio Spinoli wtargnęły do Palatynatu. Akcja ta była od dawna zamierzona, stanowiła ona istotny element polityki hiszpańskich Habsburgów w Niderlandach, zabezpieczenie łączności z ich włoskimi posiadłościami. W kwietniu 1621 r. wygasał dwuletni rozejm między Hiszpanią a Zjednoczonymi Prowincjami, a Filip IV, syn i następca zmarłego w marcu Filipa III oraz główny doradca króla książę Olivares, dążąc do odbudowy preponderancji Hiszpanii w Europie, byli zwolennikami wznowienia działań przeciw Holendrom. Oddziały Spinoli przekroczyły Ren we wrześniu 1621 r. -zrazu nie spotykając większego oporu. Unia prote-stancka,którajuż wcześniej poczęła się rozpadać, nie reagowała, daremnie też Fryderyk szukał pomocy władców Szwecji, Brandenburgii, Danii. Z pomocą przyszli mu tylko dwaj protestanccy książęta: Jerzy Fryderyk margrabia Baden-Durlach oraz książę Brun-szwiku - Chrystian.
. Nad Renem zjawił się też ze swoimi najemnikami Mansfeid, zdecydowany walczyć PO stronie "zimowego króla". Fryderykowi V Jednak, który przybył do Palatynatu, nie uda-10 się pokonać przeciwników. Oddziały hiszpańskie wspomagane przez armię Tilly'ego 6 ^aja 1622 r. rozbiły wojska margrabiego, a Mansfeid i książę brunszwicki wycofali się do ^bacji, Fryderyk powrócił do Hagi. Kwitną-c^ ^sgdyś kraj został w czasie walk doszczęt-le spustoszony, szerzył się głód, panowała


Ernest von Mansfeid
zaraza. Klęska Fryderyka została przypieczętowana pozbawieniem go przez sejm Rzeszy w Ratyzbonie godności elektorskiej i oddaniem jej, zgodnie z obietnicą cesarską, księciu bawarskiemu. 23 lutego 1623 r. nastąpiło uroczyste wręczenie inwestytury Maksymilianowi. On także otrzymał w administrację część posiadłości palatyna; reszta pozostawała w rękach Hiszpanów.
Upadek powstania w Czechach, zajęcie Palatynatu Reńskiego przez Hiszpanów i Maksymiliana Bawarskiego, rozkład Unii protestanckiej - oto bilans prawie pięciu lat wojny. Obóz katolicko-habsburski odniósł zdecydowany sukces. Jego przeciwnicy w Niemczech i dziedzicznych posiadłościach Habsburgów, do których należały Czechy, byli niemal zupełnie osamotnieni: Francja, Anglia, Zjednoczone Prowincje, Dania, Szwecja, wstrzymywały się w tym czasie od aktywniejszego zaangażowania w konflikt, mający jeszcze przede wszystkim charakter wojny domowej. Zagro-8 żenię ze strony księcia siedmiogrodzkiego Bethlena, który popierany przez Turcję dwukrotnie podstąpił pod Wiedeń, zażegnane zostało w styczniu 1622 r. traktatem w Nikols-burgu.
Zwycięstwo to wszelako było nietrwałe.

Duński okres wojny (1624-29)
Ofensywa Habsburgów/Wzrost potęgi habsburskiej i ofensywa katolicyzmu w Rzeszy stanowiły poważne niebezpieczeństwo tak dla niemieckich państw protestanckich, jak i większości państw europejskich zmierzających do utrzymania równowagi sił. Ferdynand II i Liga nie zamierzały respektować porozumienia zawartego w 1620 r., w którym gwarantowały nietykalność państwom protestanckim w północnych Niemczech, o ile pozostaną lojalne cesarzowi. W 1623 r. armia Tilly'ego wtargnęła do Dolnej Saksonii, łupiąc i grabiąc. Książęta protestanccy, już wcześniej zaniepokojeni działaniami cesarskimi, zmierzającymi do przywrócenia Kościołowi niektórych posiadłości sekularyzowanych po 1552 r. w północnych biskupstwach, poczuli się teraz bezpośrednio zagrożeni.
Francja i Anglia, które dotychczas przyglądały się z daleka wydarzeniom w cesarstwie, były zdecydowane powstrzymać dalsze sukcesy Hiszpanii, cesarza i Ligi.
Francja i Anglia wobec wojny w Niemczech.
Francja nie mogła pozostać obojętna wobec usadowienia się Hiszpanów w Palatynacie, najbardziej jednak była zaalarmowana sytuacją w dolinie Yalteline, gdzie w 1622 r. protestancka Liga Gryzoń ów (Gryzonia -jeden z kantonów szwajcarskich) zmuszona została u-znać zwierzchność Filipa IV. Strategiczne znaczenie doliny - wrót z północnych Włoch do Niderlandów i posiadłości austriackich Habsburgów, sprawiało, iż kardynał Richelieu, który od kwietnia 1624 r. kierował polityką francuską, przywiązywał szczególną wagę do
-usunięcia Hiszpanów z Yalteline. W tym celu Francja zawarła porozumienie z Sabaudią i Wenecją (traktaty 1623 i 1624). Richelieu nie poprzestał jednak na działaniach dyplomatycznych. W ,1624 r. armia francuska uwolniła Yalteline od wojsk hiszpańskich i znajdujących się tam oddziałów papieskich.
Groźba okrążenia Francji przez hiszpańskich Habsburgów skłoniła kardynała do
-podpisania 10 czerwca 1624 r. w Compiegne układu z Holandią, od wygaśnięcia rozejmu,

pozostającą w stanie wojny z Hiszpanią. ;
Zmianie uległo także stanowisko Anglii. Ja-' kub l^ odstąpił od zamiaru dynastycznego zbliżenia z Hiszpanią, poprzez małżeństwo następcy tronu Karola z infantką i pod naciskiem parlamentu, związał, się z Francją i Holandią. Zaczęły się pertraktacje na temat małżeństwa Karola z Henriettą, siostrą Ludwika XIII, zakończone zaręczynami w maju 1625 r., a więc już po śmierci Jakuba I.
Powstanie hugenotów we Francji w 1625 r. zmniejszyło dynamizm jej polityki zagranicznej, pojawił się natomiast nowy partner tworzącej się koali.cji.antyhabsburskiej - Dania.
Państwa skandynawskie wobec wojny. Dania podobnie jak rywalizująca z nią o panowanie" na Bałtyku Szwecja z rosnącym zainteresowaniem obserwowały wydarzenia w Niemczech i przychylnie przyjęły angielskie propozycje interwencji na rzecz protestanckich książąt Rzeszy. Król szwedzki Gustaw II Adolf postawił wszelako warunki, które zostały odrzucone:
domagał się on znacznych subsydiów angielskich, wsparcia przez flotę, a także powierzenie naczelnego dowództwa armii oraz przekazanie dwóch portów bałtyckich Wismaru i Bremy jako zabezpieczenia ze strony Danii. Szwedzi zaangażowali się pośrednio, atakując w czerwcu 1625 r. polskie Inflanty. Po ich opanowaniu, latem 1626 r. wojska szwedzkie wylądowały pod Pilawą, zajmując znaczny pas Pomorza i blokując Gdańsk. "Wszystkie wojny prowadzone w Europie są ze sobą nawzajem powiązane" - te słowa Gustawa II Adolfa wypowiedziane w 1628 r. trafnie rysowały sytuację. Wojna polsko-szwedzka zakończona w 1629 r. rozejmem w Nowym Targu (Altmarku) była ważnym czynnikiem konfliktu ogólnoeuropejskiego. Stanowisko szlachty uniemożliwiało wprawdzie Zygmuntowi III oficjalne wejście do obozu habsbursko--katolickiego, dwór polski jednak przez cały okres wojny trzydziestoletniej współdziałał z Habsburgami.
Dania przystąpiła do wojny w czerwcu 1625 r. Chrystian IV długo się wahał, choć jego interesy w Niemczech były zagrożone przez Ferdynanda II i postępy kontrreforma-


Działania wojenne w czasie wojny trzydziestoletniej

cji. Młodszy syn króla został w 1623 r. obrany biskupem Yerden, ojciec wszelako pragnął jeszcze dlań bogatszych biskupstw rejonu Wezery: Halberstadt, Osnabriick, Padeborn i Bremy. Obecność armii Tilly'ego nad Łabą i Wezerą mogła uniemożliwić realizację planów królewskich. Decydujące znaczenie wszelako

miały obawy, iż Gustaw II Adolf wyśle jednak swoje wojska do Niemiec, sprzymierzywszy się ze swoim szwagrem, elektorem brandenburskim i innymi książętami protestanckimi. Oznaczało to dla Danii niebezpieczeństwo utraty dominującej pozycji w zachodnim basenie morza bałtyckiego.


Albrecht von Wallenstein
Chrystian IV dysponował nieliczną armią, liczył natomiast na pomoc Anglii i Francji, a także oczekiwał, iż książęta protestanccy Dolnej Saksonii wspomogą go swoimi wojskami. Rachuby te zawiodły. Stanąwszy na czele związku książąt, Chrystian IV zdołał zgromadzić około 34 tyś. żołnierzy. Anglia i Zjednoczone Prowincje, które w grudniu 1625 r. podpisały z Danią traktat o współdziałaniu, służyły tylko niewielkimi subsydiami. Cesarz natomiast w tym czasie dysponował już nową, dobrze zorganizowaną i wyposażoną armią, dowodzoną przez Albrechta von Wallensteina (1583-1634).
Ten zniemczony szlachcic czeski, początkowo wychowywany w ideologii braci czeskich, później zaś gorliwy katolik, był najwybitniejszym wodzem wojny trzydziestoletniej. W 1625 r. własnym kosztem wystawił ponad czterdziestotysięczną, świetnie zorganizowaną armię, dla utrzymania której stosował niezwykle ostry system kontrybucji wojennych. Zagorzały zwolennik wzmocnienia władzy cesarskiej posiadał zaciekłych przeciwników wśród książąt Rzeszy. Jego talentom dowódczym Ferdynand II zawdzięczał najpoważniejsze sukcesy militarne. Oskarżony o zdradę w 1634 r. został z rozkazu cesarza zamordo

wany przez .własnych oficerów. Postać Wallensteina urosła z czasem do rangi symbolu wojny trzydziestoletniej i stała się tematem wielu utworów literackich.
Wallenstein i Tilly, działając każdy oddzielnie, odnieśli w 1625 i 1626 r. szereg sukcesów. Wiosną 1626 r. Wallenstein pokonał pa-latyńsko-duńską armię Mansfelda. Kiedy ruszyła ona na Słowację, aby połączyć się z wojskami Bethlena, który zerwał układ w Nikols-burgu, pospieszył za nią i zmusił do rozsypki. Tliły w bitwie pod Lutter w księstwie brunsz-wickim 27 sierpnia 1626 r. rozbił armię Chrystiana IV i zajął ponownie Dolną Saksonię. W następnym roku wojska cesarza i Ligi opanowały Holsztyn,.po czym wtargnęły do Jutlan-dii, pustosząc ją doszczętnie.
Wydarzenia te miały bardzo istotny wpływ na dalsze koleje wojny. Pojawienie się Habsburgów^ jako partnerów nad Bałtykiem, musiało pociągnąć za sobą natychmiastowe przeciwdziałanie, przede wszystkim Szwecji. Plany obozu habsbursko-katolickiego były rozległe. Hiszpanie, współdziałając z dworem polskim zmierzali do odcięcia-Holendrom dojścia do Bałtyku i zablokowania handlu holenderskiego w tej strefie. Cesarz zaczął zabiegać o odrodzenie, niemieckiej Hanzy, myślał też o stworzeniu nad Bałtykiem bazy dla własnej floty; w kwietniu 1628 r. Wallenstein otrzymał już godność "generała floty cesarskiej mórz oceanicznych i Bałtyku".
Wobec wspólnego zagrożenia nastąpiło zbliżenie między Szwecją a-Danią. W początkach 1628,r.^zawąrty został sojusz obronny i w tymże roku wojska duńskie i szwedzkie wspólnie udzieliły pomocy Stralsundowi, obleganemu przez oddziały Wallensteina. Alians duńsko-szwedzki nie był jednak trwały. Chrystian IV, wykorzystując sytuację, podjął rokowania z. cesarzem, zakończone 8 maja 1629 r. podpisaniem pokoju w Lubece. Dania odzyskiwała swoje posiadłości, zobowiązana w zamian nie mieszać się w sprawy Rzeszy i wyrzec się pretensji do biskupstw w rejonie Wezery. Był to więc pokój stosunkowo dla Danii korzystny.
Szwedzi tymczasem nie zamierzając się ograniczać do operacji nad Wisłą, szykowali się do bezpośredniego udziału w wojnie w

l^emcz.ecJL-Mediacja angielska, francuska i brandenburska przyspieszyła zakończenie konfliktu z Rzecząpospolitą i w listopadzie 1629 r. szwedzka, rada państwowa podjęła decyzję o oodieciu ofensywy na niemieckim teatrze wojny. Wszczęcie działań militarnych musiało być wszelako poprzedzone przygotowaniami dyplomatycznymi.
Pozyskanie sprzymierzeńców napotykało na trudności. Sojusz z Holandią wygasł \\ ' 1628 r. i nie został odnowiony, Anglia ograniczyła się do zgody na werbowanie żołnierzy na swoim terytorium. Korzystnie natomiast dla Szwedów układały się sprawy w samych Niemczech. Zwycięski cesarz zdecydował się na spełnienie najważniejszego postulatu katolików - edykt o restytucji wydany 6 marca 1629 r. unieważniał wszystkie sekularyzacje ;dóbr kościelnych po pokoju augsburskim. Mogło się wydawać, że protestanci ponieśli definitywną klęskę, kiedy na jaw wyszły nowe sprzeczności. Książęta katoliccy i protestanccy połączyli swe głosy przeciw absolutysty-cznym zakusom Ferdynanda II. Na sejmie Rzeszy w Ratyzbonie w lipcu 1630 r. elektorzy obu wyznań zmusili cesarza do zmniejszenia armii i dymisji Wallensteina, nie bez racji obawiając się, że siły te staną się narzędziem cesarskiego absolutyzmu.
Dyplomacja francuska. Do wspólnego działania katolików i protestantów przeciw cesarzowi przyczyniła się dyplomacja francuska, zmierzająca do załagodzenia konfliktów wy-, znamowych i zjednoczenia się wszystkich państw i księstw zagrożonych rosnącą potęgą habsburską. Jednym z sukcesów tej dyploma-c]1 był scyusz^z "Maksymilianem Bawarskim, zawarty w Fontainebleau 31 maja 1631 r. Wcześniej, w styczniu tegoż roku został podpisany układ szwedzko-Jlailciiski, według którego, Szwecja miała otrzymać subsydia na "trzymanie armii w Niemczech.
Dzięki zdecydowanym działaniom Riche-"Gugo, Francji udało się wyjść z kryzysu we-^ętrznego oraz zabezpieczyć interesy francuskie we Włoszech. Anglia, która czynnie Opierała hugenotów, 24 kwietnia 1629 r. Podpisała traktat pokoJQwy.z,FraBeJ4wSuse. Kiedy armia francuska przekroczyła Alpy,

aby zapewnić sukcesję w Mantui księciu Gon-zaga de Nevers, pod egidą Francji powstała liga, jednocząca Sabaudię, Genewę, Wenecję i Mantuę.'W czerwcu 1629 r. pokój w Aleś zakończył powstania hugenotów.
Kierunek p.o.lityki francuskiej w tym czasie był jasno wytyczony: jej główne cele to wspieranie antyhabsbursko nastawionych książąt w Niemczech i we Włoszech oraz zabezpieczenie przejść przez Alpy i Ren. W 1630 r. wojska francuskie po raz drugi wkroczyły do Włoch, gdzie oddziały hiszpańskie i cesarskie oblegały Mantuę i Casale. Traktat w Cherasco (9 czerwca 1631) definitywnie utwierdził pozycje Francji w północnych Włoszech, akceptując restytucję księcia Mantui we wszystkich posiadłościach oraz oddając Piquerol - ważny klucz do Alp - Francuzom. Kilka miesięcy później, w grudniu, armia pod wodzą ludwika XIII zmusiła księcia lotaryńskiego Karola IV do współdziałania z Francją.
Tymczasem w Niemczech po wylądowaniu Gustawa II Adolfa w Peenemunde 6 lipca 1630 r. sytuacja uległa istotnej zmianie. Przystąpienie Szwecji do,wpjny wpłynęło na ostateczne .przeobrażenie konflikti^-wewnątrz-niemieckiego w ogólnoeuropejski,
Szwedzki okres wojny (1630-34)
Pierwsze miesiące operacji w Niemczech nie przyniosły Szwedom poważniejszych sukcesów. Wojska Gustawa II Adolfa nie napotykały wprawdzie na większy opór - mimo wiadomości o interwencji szwedzkiej Wallenstein został usunięty, a jego armia uległa rozsypce - ale książęta protestanccy zachowali dużą rezerwę wobec nowego sprzymierzeńca. Szwedzi zaczęli wojnę mając jednego sojusznika w Niemczech - miasto Stralsund. Elektor brandenburski nie chciał wpuścić oddziałów szwedzkich do twierdzy Spandau i ustąpił dopiero pod groźbą dział skierowanych na Berlin. Elektor saski Jan Jerzy lawirował między Gustawem Adolfem i cesarzem.
Sukcesy szwedzkie. W ciągu lipca i sierpnia wieksza-część Pomorzaznalazłasię w rękach szwedzkich-, książę zachodniopomorski uznał

ywierzchność króla nadj^QniQr7^m-żzczecin-. skim. Następnie Szwedzi zajęli^ M eklembur" gię, opanowując linię Odry. Gustaw II Adolf nie miał jednak dość sił, aby zdobyć przewagę militarną i pokonać cesarską armię, dowodzoną obecnie przez Tilly'ego.
Sytuacja zmieniła się na wiosnę 1631 r. Rzeź Magdeburga, protestanckiego miasta, przez oddziały Tilly'ego skłoniła wahających się książąt do współdziałania z królem szwedzkim. Kilku z nich podporządkowało się jego dowództwu, inni, przede wszystkim Jan Jer/y saski, uznali weń przywódcę obozu antycesar-skiego. Pozwoliło to Szwedom ruszyć n^a południe, operacje skoncentrowały się wJSakso-nii. 17 września 1631 r. armia Tilly'ego poniosła dotkliwą klęskę w bitwie pod Breiten-feld koło Lipska. Gustaw II Adolf poprowadził dalej swoje wojska na zachód, do linii Menu, z zamiarem rozłożenia ich na leża zimowe. Elektor saski natomiast opanował Czechy, zajmując Pragę.
Zimą 1631/32, w rezydencji królewskiej w Moguncji, Gustaw II Adolf i kanclerz Oxen-stierna przygotowywali plany trwałego przymierza książąt protestanckich Rzeszy, oczywiście pod szwedzkim przewodnictwem. Rokowania nie zostały zakończone, a wzrost potęgi Szwecji, łupiestwa armii, kontrybucje nakładane przez Szwedów, wzbudziły zaniepo-kojenie-w-Niemczech. Nie bacząc"ńa to, król, wbrew Francji, domagającej się respektowa

nia neutralności sprzymierzonej z nią Bawarii najechał ziemie Maksymiliana.
Celem kampanii 1632 r. było jednak przede wszystkim zajęcie dziedzicznych posiadłości Habsburgów i zmuszenie cesarza do przyjęcia narzuconych mu warunków pokoju. Plany te zostały pokrzyżowane przez armię Wallen-steina, którego Ferdynand II przyjął ponownie do służby. Zmusiwszy wojska saskie do opuszczenia Czech, Wallenstein ruszył na zachód. Gustaw II Adolf na wieść o tym porzucił zamysł marszu na Wiedeń i skierował się ku Saksonii, do której wkroczyły oddziały cesarskie. 2 października Wallenstein zajął Lipsk i gotował się do spędzenia zimy w elektoracie. Spotkanie obu armii nastąpiło 16 listopada pod Liitzen koło Lipska. Wielka bitwa, okupiona znacznymi stratami żadnej stronie.nie przyniosła zwycięstwa, ale dla Gustawa TT Adolfa była ostatnią w jego życiu.
Śmierć króla miała bardzo poważne następstwa. Ster polityki szwedzkiej w Niemczech przejął kanclerz. Wysiłki jego koncentrowały się na zjednoczeniu książąt protestanckich. Udało mu się, acz z trudem doprowadzić do zawiązania, wiosną 1633 r. w Heiłbronn przymierza ze związkiem południowo-zachodnich księstw skupiających Szwabię, Frankonię, Górny i Dolny Palatynat Renu. Miał to być zalążek planowanej jeszcze przez Gustawa II Adolfa wielkiej Unii protestanckiej, sukces jednak był połowiczny, skoro do związku nie

Oblężenie i zdobycie Magdeburga przez wojska Tilly'ego, 1631 r.




Gustaw II Adolf
weszli elektorzy saski Jan Jerzy i brandenburski Jerzy Wilhelm. Jednym z celów związku było restytuowanie w Palatynacie syna zmarłego w 1632 r. Fryderyka V, "zimowego króla".
Przewaga obozu cesarskiego< Prowadzone w 1633 r. kampanie militarne przyniosły Szwedom szereg zwycięstw. Działania przeniosły się nad Dunaj, w rękach szwedzkich znalazła się między innymi Ratyzbona. Niepowodzenia nie skłoniły jednak cesarza do ustępstw, czy to na rzecz Szwecji, czy protestanckich książąt Rzeszy. Wkrótce zresztą, obóz habsburski zyskał zdecydowaną przewagę. 6 września 1634 r. pod murami Nordlingen (Nordlingen) w Baw arii, połączone wojska.ce-sarza, Ligi i Hiszpanii rozbiły armię szwedzką, zmuszając ją do odwrotu. Rozpadł się związek z Heiłbronn. Elektor saski Jan Jerzy już w marcu 1634 r. rozpoczął rokowania z cesarzem, uwieńczone zawartym w Pradze 30 maja 1635 r- traktatem pokojów ym. Został on zaw arty w Cieniu protestantów w Rzeszy, w rzeczywistości jednak, nie regulował wszystkich pro-
lemow wyznaniowych, a wielu książąt go nie akceptowało. Jeden z punktów traktatu prze-^dywał uznanie zajęcia Palatynatu i objęcie godności elektora przez Maksymiliana Bawarskiego.
Owędzi, opuszczeni przez protestanckich

sprzymierzeńców w Rzeszy, byli .zmuszeni przedłużyć rozejm z Polską godząc się na utratę miast pruskich i dochodów z ceł gdańskich - zdobyczy 1629 r. Pogorszyło to sytuację finansową królestwa, którego rezerwy były wyczerpane. Oxenstierna był gotów zawrzeć pokój, ale wobec żądań Ferdynanda II, aby wszystkie oddziały szwedzkie najpierw opuściły Niemcy, sprawa ta pozostała w zawieszeniu.
W 1635 r. jednak, układ sił znów uległ zmianie, po oficjalnym wejściu Francji do wojny.
Francuski okres wojny (1635-48)
Kardynał Richelieu długo zwlekał z zawarciem aliansu ze Szwecją, przede wszystkim zaniepokojony perspektywą naruszenia równowagi europejskiej przez wzrost potęgi skandynawskiego królestwa. Francja poprzestała na zabezpieczeniu swoich interesów w rejonie Renu i niezbyt aktywnych działaniach w Niderlandach. W 1633 r. wojska francuskie ostatecznie zajęły Lotaryngię, rok wcześniej protekcję Ludwika XIII przyjął arcybiskup- -elektor Trewiru, szereg miejscowości w Alzacji, w obawie przed armią szw edzką, oddało się w ręce francuskie.
W Niderlandach Francja zajęła wyczekujące stanowisko. W kwietniu 1634 r. został podpisany z Holandią nowy traktat o subsydiach, Richelieu wstrzymywał się jednak z militarną interwencją choć grupa belgijskch możnych już w 1631 r. zwróciła się do Francji o pomoc w uwolnieniu spod panowania hiszpańskiego, a król godził się jej udzielić, jako warunek stawiając tylko przyłączenie Flandrii i Artois do swego królestwa.
Przystąpienie Francji do wojny. Zwycięstwo wojsk cesarsko-hiszpańskich pod Nordlingen i pojawienie się w Niderlandach armii hiszpańskiej pod wodzą kardynała-infanta Ferdynanda (brat Filipa IV), nad Renem zaś wojsk cesarskich, zmusiło Francję do zdecydowanego działania. 28 kwietnia 1635 r. w Compiegne został-wreszcie zawarty długo odwlekany układ-ze-SzwecJĄ, wkrótce zaś po-

tem, 19 maja, JhrancJa-wypowiedziała Hiszpanii wojnę. Jakkolwiek do września 1636 r.. kiedy to Ferdynand II proklamował wojnę z Francją, nie znajdowała się ona w stanie otwartego konfliktu z cesarzem, rok 1635 otwiera ostatni etap wojny trzydziestoletniej, będący próbą sił między Habsburgami a Francją, sprzymierzoną ze Szwecją i Holandią.
Francja do tej konfrontacji nie byłą dobrze przygotowana. Brakowało pieniędzy, armia francuska była nie dość liczna, źle zorganizowana i nie dość wyćwiczona. W Niemczech, Francuzi mogli liczyć na pomoc militarną dwóch tylko książąt: Bernarda von Saxe Weimar, który dowodził resztkami sił Unii oraz Wilhelma von Hessen. Elektor saski, głowa obozu protestanckiego oraz elektor brandenburski znaleźli się w obozie cesarskim.
Pierwsze dwa lata były dla koalicji anty-habsburskiej zdecydowanie niepomyślne. Operacje prowadzone w 1635 r. w Niderlandach i we Włoszech skończyły się niepowodzeniem. Na północy, armia francuska, współdziałając z holenderską, poniosła porażkę pod Louvain i zmuszona została do odwrotu; następnie, drogą morską ewakuowano ją do Francji (1636). Rezultatem tej nieudanej kampanii było rozpoczęcie przez Zjednoczone Prowincje rokowań z Hiszpanią.
Na południu Francuzi, sprzymierzeni 7 księciem sabaudzkim Wiktorem Amadeu-szem (traktat w Rivoli, 11 VII 1635) podjęli ofensywę na Mediolan, ponieśli jednak porażkę. W Gryzonii wybuchło powstanie przeciw interwencji francuskiej, w wyniku którego Francja podpisała konwencję oddającą Valte-line. Przejście przez Alpy pozostało otwarte dla wojsk hiszpańskich i cesarskich.
Latem 1636 r. połączone siły obu habsburskich władców, wzmocnione przez jazdę bawarską, przystąpiły do ofensywy przeciwko Francji. W krótkim czasie potężna armia dowodzona przez kardynała-infanta zajęła Pi-kardię, doszła do Sommy, opanowała twierdzę Corbie koło Amiens i zagroziła Paryżowi. Wojska cesarskie tymczasem najechały Bur-gundię i oblegały Saint Jean de Losne.
Na tym jednak ich sukcesy się skończyły. Ludwik XIII stanąwszy na czele armii francuskiej odzyskał Corbie, a załoga Saint Jean de

Losne wstrzymała wojska cesarskie. Niebawem obce wojska wycofały się z terytorium Francji.
Ofensywa szwedzka. W Niemczech tymczasem, nowy dowódca szwedzki Johan Banćr odniósł pod Wittstock w Brandenburgii 4 października 1636 r. zwycięstwo nad połączonymi oddziałami saskimi i cesarskimi. Zająwszy część Brandenburgii, Szwedzi ruszyli znów na południe, dochodząc do Lipska i Erfurtu. Musieli jednak wycofać się, poprzestając na obronie swych pozycji na Pomorzu. Dopiero w 1638 r., między innymi dzięki pomocy militarnej i finansowej Francji (nowy układ 13 III J^38JJBanćr mógł przedsięwziąć zamierzoną od dawna wyprawę na Czechy, aby dosięgnąć cesarza w jego dziedzicznych posiadłościach.
Rok ten stanowi punkt zwrotny tego okresu wojny. Francuzi i ich alianci na wszystkich teatrach działań odnosili sukcesy. Nad Renem, Bernard von Saxe Weimar po przeszło rocznym oblężeniu zdobył twierdzę Brisach (Breisach, 17 XII 1638), przecinając tym przejście z Włoch do Niderlandów przez Alzację. W październiku 1639 r. została także przerwana komunikacja -morska; flota hiszpańska, wioząca posiłki do Niderlandów została przez Holendrów zagnana do portu Douvres, następnie zaś doszczętnie rozbita.
Francuzi wykorzystywali trudności wewnętrzne, jakie w tym czasie przeżywała monarchia hiszpańska. Zamieszani byli w rewoltę w Katalonii, która rozgorzała w 1640 r., poparli w Portugalii księcia Bragancji, który jako Jan IV wybrany był królem (układ o wieczystej pomocy l II 1641).
Mniejsze powodzenie miały próby dywersji wewnętrznej, podejmowane przez dyplomację madrycką. Współdziałanie, w 1642 r. ze spi-sKiem Cinq-Marsa przyczyniło się do upadku Olivaresa, a książę lotaryński, który za sprawą Hiszpanów odsunął się od Francji, w 1641 !� był zmuszony przyjąć francuskie warunki traktatu.
Działania w Pirenejach. Konfrontacje zbrojne francusko-hiszpańskie w rejonie Pirenejów oraz w Niderlandach nie przyniosły zdecydowanego zwycięstwa żadnej ze stron, przewag?

igdnak miała Francja. Na północy skapitulował Arras (T64Ó), na południu wojska francuskie zajęły Perpignan (1642).
Zmęczenie wojną objawiało się coraz powszechniej. Najbardziej skłonne do podjęcia rokowań pokojowych były Hiszpania i Holandia. W Niemczech zwolennikiem pokoju był przede wszystkim Maksymilian Bawarski. Za jego to sprawą sejm Rzeszy w 1640 r. zobowiązał nowego cesarza Ferdynanda III, syna zmarłego 15 lutego 1637 r. Ferdynanda II, do wszczęcia rozmów pokojowych. Na Boże Narodzenie 1641 r. przedstawiciele Francji, Szwecji i cesarza na spotkaniu w Hamburgu postanowili rozpocząć oficjalne pertraktacje:
w Mtinster między państwami katolickimi, w Osnabnick - protestanckimi. Mediatorem miał być papież Urban VIII, kilkakrotnie już podejmujący próby pośredniczenia w zażegnaniu konfliktu.
Tymczasem nadal toczyły się działania militarne; każda ze stron pragnęła zapewnić sobie jak najmocniejszą pozycję do rokowań.
W Niderlandach armia francuska pod wodzą młodego księcia d'Enghien (książę de Conde) 19 maja 1643 r. rozbiła słynną piechotę hiszpańską pod Rocroi. Była to pierwsza wielka zwycięska bitwa za panowania młodego Ludwika XIV, który objął tron po zmarłym ojcu. Francuzi zajęli Thionville i wkroczyli do Luksemburga. Wszystkie, trwające miesiące, a nawet lata oblężenia miast i twierdz zakończyły się zwycięstwem francuskim: padły Gravelines, Courtrai, Mardick, Furnes, i wreszcie, w 1646 r. Dunkierka.
Operacje we Włoszech. Sukcesy w Niderlandach i w Niemczech, gdzie hrabia Jean Babti-ste de Guebriant opanował księstwo Jlilich, skłoniły kardynała Mazariniego, który po śmierci Richelieugo (1624), kierował polityką ^ancuską, do wznowienia operacji we Włoszech. W miarę wzrostu potęgi Francji na lą-216 i morzu, rosły jej wpływy na Półwyspie apenińskim. Wreszcie, w 1646 r. Mazarini P�djął zbrojną interwencję, której celem było Przerwanie łączności między różnymi posia-�sciami hiszpańskimi na półwyspie a Metanem. Dwudziestotysięczny korpus fran-cusk1 wylądował w Toskanii. Operacja skoń

czyła się jednak niepowodzeniem. Porażkę poniosła też Francja na południu Włoch, gdzie Hiszpanie stłumili popierane przez Paryż powstanie w Neapolu.
Działanie armii szwedzkiej. W Niemczech toczyły się walki, ale wyczerpanie wszystkich partnerów sprawiało, że podejmowane kampanie nrc były kontynuowane, a wygrane bitwy nie wykorzystywane. W 1644 r. wojska bawarskie i cesarskie zaczęły ofensywę nad Renem, zostały jednak rozbite przez Francuzów pod Fryburgiem (4, 5 i 9 sierpnia). Armia francuska zajęła lewy brzeg Renu, aż po Moguncję. W następnym roku książę d'Enghien i marszałek Henri de Turenne (Tureniusz) zwyciężyli pod Nordlingen (3 VIII), ale nie mogli utrzymać swych pozycji i wycofali się do Alzacji.
Podobnie przedstawiała się sytuacja na froncie szwedzkim. Szwedzi, zaabsorbowani wojną z Danią, nie mogli podejmować większych operacji. Konflikt z Danią rozpoczął się w końcu 1643 r. i zakończył w roku 1645 podpisanym 23 sierpnia pokojem w Brómse-bro. Stroną atakującą była Szwecja, sprzymierzona z Holandią, niezadowoloną z podwyższenia ceł sundskich. Szwedzi chcieli rozszerzyć swe panowanie na całą wschodnią część Półwyspu Skandynawskiego i złamai:
potęgę morską Danii. Król duński nie mogąc stawić oporu nacierającym wojskom szwedzkim, przystał na warunki bardzo dla Szwecji korzystne.
Jeszcze przed zawarciem pokoju z Danią, wiosną 1645 r. armia szwedzka odniosła poważne sukcesy w Niemczech. Stojący w tym czasie na jej czele marszałek Lennart Tor-stensson pokonał połączone siły bawarsko--cesarskiepodJankovwCzechach(5III 1645) i w kwietniu zbliżył się do Wiednia, zamierzając współdziałać z księciem siedmiogrodzkim. Następca Bethlena, Jerzy Rakoczy w 1640 r. przystąpił do wojny przeciw Habsburgom w porozumieniu z Francją, Szwecją i Holandią. Interwencja Turcji, która zmusiła Rakoczego do odwrotu, uniemożliwiła jednak realizację planu i Torstensson wycofał się do Czech.
Położenie cesarza było wszelako coraz bar-

dziej niekorzystne. W sierpniu 1645 r. Szwedzi zaatakowali Saksonię co skłoniło elektora do zawarcia rozejmu. W lipcu 1646 r. połączone armie: szwedzka marszałka Karola Wrangla i francuska pod wodzą Turenne'a wkroczyły do Bawarii i spustoszyły kraj; z kolei Maksymilian Bawarski 14 marca 1647 r. w Ulm podpisał rozejm z Francją. Kiedy we wrześniu 1648 r. rozejm został złamany przez Bawar-czyków, wojska cesarsko-bawarskie 17 maja poniosły klęskę pod Zusmarshausen koło Augsburga, pokonane przez Turenne'a. To głośne zwycięstwo pociągnęło za sobą ponowną okupację Bawarii.
W Czechach wojska szwedzkie przystąpiły do nowej ofensywy, oblegając Pragę.
Pokój westfalskL(1648()
'U^~t'fy ^^��^r er/. ��-'�- '^^ ^^
Sześć lat toczyły się rokowania, a 4 ilata minęły od uroczystego otwarcia kongresu pokojowego zanim w październiku 1648 r. zostały zawarte traktaty pokojowe między Francją a Szwecją z jednej, cesarstwem i Rzeszą Niemiecką z drugiej strony. W kongresie, obradującym w Munster (Monastyr) i Osnabriick - miastach w Westfalii oddalonych od siebie o 30 mil, brali udział przedstawiciele niemal wszystkich państw europejskich: nieobecne były Anglia, Rzeczypospolita, Rosja i Turcja. Jako mediatorzy występowali nuncjusz papieski Fabio Chigi, późniejszy papież AleksarK der VII oraz przedstawiciel Wenecji Alviso Contarini.
Traktat w Munster między Francją a cesarstwem (24 października 1648) uznawał jej prawa do 3 biskupstw zajętych w 1552 r.: MeH Toul i Yerdun. Habsburgowie zrzekli się na rzecz króla francuskiego praw patrymoniap nych do swych posiadłości w Alzacji: land-grafstwa Dolnej i Górnej Alzacji, dziesięciu miast Rzeszy oraz miasta Brisach. Uznane też zostały prawa Francji w Pignerol we Włoszech.
Zawarty jednocześnie traktat w Osnabriick był wynikiem długotrwałych rokowań i stanowił kompromis między żądaniami Szwecji i Brandenburgii. Szwedzi domagali się całego Pomorza, do którego, po śmierci Bogusła-

wa XIV księcia pomorskiego w 1637 r., rościł sobie prawo elektor. Ostatecznie pod naciskiem dyplomacji cesarskiej i francuskiej, zgodzono się na podział Pomorza: Szwecja otrzymała ujście Odry że Szczecinem oraz wyspy Uznam,, Wolin i Rugię. Rekompensatę za wschodnią część Pomorza.-z- Kołobrzegiem, która przypadła elektorowi brandenburskiemu stanowiły sekularyzowane biskupstwa Bremy i Verden, zapewniające Szwedom kontrolę Łaby i Wezery, a także port w Wismarze. Z kolei elektor, w zamian za rezygnację z zachodniej części Pomorza, dostawał biskupstwa Minden i Halberstadt oraz po śmierci obecnego administratora - arcybiskupstwo Magdeburg. Dzięki tym zdobyczom Brandenburgia stała się największym państwem w Rzeszy Niemieckiej.
Pokój westfalski zawierał wiele postano-kwien dotyczących wewnętrznych stosunków w cesarstwie. Książęta otrzymali niemal pełną suwerenność, posiadali prawo zawierania sojuszy i traktatów zarówno między sobą, jak i z obcymi potęgami bez zgody cesarza, Niemcy-na długi czas przestawały istnieć jako państwo. W kwestiach wyznaniowych i związanych z nimi sprawach terytorialnych zostało ustanowione, że wszystkie zmiany stanu posiadania do 1624 r. będą utrzymane w mocy. Odstępując od zasady cuius regio eius religio zapewniono ludności swobodę wyznania, pod warunkiem wypełnianfaobowiązków wobec władzy. Dotyczyło to luteran-ów, kalwinów i katoli---bów, inne wyznania nadal były nieuznane.
N Ogłoszona przez cesarza amnestia przywró-ła posiadłości księciu wirtemberskiemu, wdowie po landgrafie heskim Wilhelmie V, margrabiemu Baden-Durlach. Syn "zimowego króla" Karol Ludwik odzyskał Dolny Pa-latynat oraz tytuł elektora, choć Maksymilian Bawarski także zachował tę godność i nie ustąpił z Górnego Palatynatu.
Gwarantami traktatów były Francja i Szwecja, uzyskując tym samym prawo do ingerencji w wewnętrzne sprawy cesarstwa. Znaczenie pokoju, zwycięskiego dla obu królestw, było jednak różne dla Francji i dla Szwecji. Szwedzi niebawem utracili swe bałtyckie zdobycze, podczas gdy francuskie władanie nad Renem zostało utrwalone.

Integralną częścią pokoju westfalskiego, tctóry-na ponad sto lat stan owił ^odstaw^sy^^ 'stemu europejskiego, był zawarty wcześniej w 'Hadze (30 stycznia 1648) traktat hiszpansko-" "-holenderski, ratyfikowany w Munster. Król hiszpański formalnie uznał niepodległość Zjednoczonych Prowincji. Uzyskały one ponadto część terytoriów zdobytych w czasie wojny: Brabantu, Flandrii i Limburgii. Ujście
/Ł-'' T , ^" . l


^h

Skaldy pozostało zamknięte dla żeglugi, co skazywało Antwerpię na upadek. W traktatach westfalskich uznana też została niezajfe^
żnoś^^pnfędęrącjLSz.wajcarskie^ f^^^^J^
Wojna trzydziestoletnia i zamykający ją pokój westfalski 1648 r. położyły kres dominacji habsbu.rskiej^ otwarły drogę podbojom Ludwika XIV oraz wzrostowi potęgi mocarstwowej Francji.

Wojna północna (1655-60)
Pokonanie cesarstwa w wojnie trzydziestoletniej postawiło przed dwoma zwycięskimi państwami: Szwecją i Francją zadanie utrwalenia zdobytej pozycji i wykorzystanie jej dla uzyskania zdecydowanej przewagi w strefie interesów każdego z tych krajów.
Szwedzkie plany opanowania wybrzeża Bałtyku. Dla Szwecji otwierała się możliwość opanowania całego wybrzeża Bałtyku - od początku XVII w. był to-cel jej polityki. Pozornie niewielkie zdobycze terytorialne (Pomorze Szczecińskie oraz biskupstwa Bremen i Ver-^len) po układach w Munster i Osnabriick, miały w rzeczywistości duże znaczenie dla realizacji planów szwedzkich. Szwedzi panowali Już nad Finlandią, zdobyli na Rosji.Ingrię i Karelię (1617), usadowili się w Estonii, zdoby-u poważną część Inflant, wydarli Danii wyspę Ozyhę i Gotlandię oraz krainy Jamtland i Hjardalen, zmuszając Duńczyków do wyrzeczenia się cła sundskiego pobieranego od Szwedów (1645). Po 1648 r. usadowili się tak-ze na południowo-zachodnich pobrzeżach oałtyku i posiadali w swych rękach ujścia ^ech wielkich rzek: Wezery, Łaby i Odry.
"śnią, Polska i Rosja wobec agresywnych pla-ow Szwecji. Głównymi przeciwnikami w korzeniu szwedzkiego dominium maris Bal-
tlci były Dania, Polska i Rosja.

2. UTRWALENIE HEGEMONII FRANCJI
Dania, po klęskach wojny trzydziestoletniej, nie była groźnym przeciwnikiem. Holendrzy, świadomi wzrostu potęgi Szwecji na Morzu Bałtyckim, chcieli ją osłabić przez sojusz z Danią, ale pod naciskiem Anglii odstąpili od tego porozumienia (1653).
Rosja, od 1617 r. odcięta od Bałtyku, również nie stanowiła wielkiej przeszkody na drodze realizacji planów szwedzkich. Już jednak od 1654 r. sukcesy militarne państwa moskiewskiego w wojnie z Rzecząpospolitą budziły poważne obawy w Sztokholmie, przewidywano bowiem, że usadowiwszy się na Litwie, Rosjanie zechcą odzyskać utracone terytoria nadbałtyckie oraz zagrożą szwedzkim Inflantom. Dlatego też na dworze szwedzkim poważnie rozpatrywano możliwość wojny z Rosją.
Najpoważniejszym konkurentem Szwecji była w tym czasie Rzeczpospolita, z zależnymi od króla polskiego Prusami Książęcymi. Pla-nyJigresji szwedzkiej kierowały się więc przede wszystkim przeciw Polsce, choć Karol X Gustaw nie rezygnował z wyparcia innych rywali bałtyckich, a ponadto dążył do zjednoczenia pod swoim berłem całej Skandynawii.
Skierowanie pierwszego ataku na Polskę wydawało się tym bardziej uzasadnione, że Rzeczpospolita uwikłana od 1648 r. w wojnę domową na Ukrainie, a od 1654 r. także i w wojnę z Rosją, była bardzo słabo przygotowana do decydującej rozgrywki o Bałtyk. Dogodnym pretekstem były też pretensje polskiej linii Wazów do korony szwedzkiej.

Opanowanie Polski. W lipcu J 655 r. wojska szwedzkie zaatakowały Rzeczpospolitą od strony Pomorza Szczecińskiego oraz Inflant. Szwedom zależało przede wszystkim na opanowaniu Prus Królewskich, Żmudzi i Kurlandii oraz podporządkowaniu sobie Prus Książęcych, co w konsekwencji odcięłoby Rzeczpospolitą od morza, a Szwedom zapewniło kontrolę nad całym dorzeczem Wisły i Niemna. Byłoby to zrealizowanie planu dominium^ maris Baltici.
Nieskuteczny opór wojsk królewskich oraz poddanie się szlachty polskiej i litewskiej Karolowi X Gustawowi pozwoliły Szwedom na chwilowe zajęcie całego niemal terytorium Polski. Elektor brandenburski, a zarazem książę pruski - Fryderyk Wilhelm, przeszedł na stronę szwedzką. Działania Szwedów utrudniał jednak opór Gdańska, a od grudnia
1655 r. ogólnonarodowe powstanie przeciw najeźdźcom. Szwedzi powrócili do planu usadowienia się tylko nad Bałtykiem, pozostałe tereny Rzeczypospolitej traktując jako obiekt dyplomatycznych przetargów w poszukiwaniu sojuszników (Kozacy, Siedmiogród).
Sukcesy szwedzkie zaniepokoiły Rosję. Nastąpiło polsko-rosyjskie zawieszenie bron-i i wojska rosyjskie rozpoczęły w Inflantach działania wojenne przeciw Szwedom. W Polsce, w wyniku zimowo-wiosennej kampanii
1656 r. wojska szwedzkie poniosły poważne straty i walki przeniosły się z południa kraju na Pomorze i do Wielkopolski.
Próby podziału Rzeczypospolitej. Zagrożony w swoich planach Karol X Gustaw wystąpił z projektem podziału Polski między Szwecję, Brandenburgię, Siedmiogród i Ukrainę. W grudniu 1656 r. w Radnot w Siedmiogrodzie podpisany został układ, w którym Szwedzi za cenę utrzymania wybrzeża Bałtyku, oferowali swym sprzymierzeńcom pozostałe ziemie Rzeczypospolitej. W styczniu 1657 r. wspólna ofensywa wojsk szwedzkich z północy i wojsk siedmiogrodzkich z południa doprowadziła ponownie do opanowania dużej części kraju. Armie polskie nie zostały jednak rozbite i w lipcu 1657 r. Siedmiogrodzianie ponieśli całkowitą klęskę. Szwedzi ponownie ograniczyli się do walk obronnych na północy.

Koalicja antyszwedzka W 1657 r. koalicja an-tyszwedzka powiększyła się o Danię, w czerwcu Fryderyk III, król Danii wypowiedział wojnę Szwecji, ale Duńczycy ponieśli druzgocącą klęskę. Szwedzi zajęli całą Jutlan-dię, obrona duńska skoncentrowała się tylko na wyspach. Łudzono się, że brak floty nie pozwoli Szwedom na opanowanie wysp, Karol X Gustaw wszakże wraz z wojskiem zimą 1658 r. przeszedł po lodzie Wielki Bełt i zajął szereg wysp. W lutym 1658 r. Dania musiała przyjąć niezwykle ciężkie warunki pokoju w dRoskilde.
Szwedzkie dominium maris Baltici (poza Gdańskiem) pozornie zostało osiągnięte, ale utrzymanie go okazało się niemożliwe dla Szwecji. Rosła liczba i siły przeciwników. Od wschodu atakowali Rosjanie, elektor brandenburski na bardzo dla siebie dogodnych warunkach (traktaty welawsko-bydgoskie, wrzesień, listopad 1657) zerwał sojusz z Karolem X Gustawem i powrócił na stronę polską. Rzeczpospolita zawarła układ z Austrią (1657) i wojska cesarskie włączyły się do walki. Po zerwaniu przez Szwecję pokoju w Roskilde i wznowieniu wojny z Danią, w 1658 r. silna flota holenderska wyruszyła na pomoc Duńczykom. Połączone armie cesarska, brandenburska i polska wyparły Szwedów z Jutlandii. W -1659 r. wojna była już dla Szwecji przegrana.
Dyplomatyczna interwencja Francji. Perspektywa klęski Szwecji zaniepokoiła dyplomację francuską. Konflikt między państwami bałtyckimi nie był obojętny dla nadal rywalizujących między sobą potęg: Francji i cesarstwa. Francja, choć chętniej widziałaby bezpośredni atak szwedzki na księstwa Rzeszy niż na Polskę, powitała z zadowoleniem zwycięstwa Karola X Gustawa, a szczególnie sojusz z elektorem brandenburskim, który osłabiał jedność cesarstwa i politykę Habsburgów, nie tylko w Europie Środkowo-Wschodniej, ale i na Zachodzie. Mazarini spodziewał się, że wojna wzmocni pozycję Szwecji i Brandenburgia stwarzając poważne zagrożenie dla Habsburgów. W lutym 1656 r. zostało podpisane porozumienie francusko-brandenburskie, a dyplomaci francuscy wszelkimi sposobami sta



rali się utrwalić sojusz Brandenbmgii ZŁ Szwecją, Utworzenie koalicji antyszwedzkiej było dla Francji bardzo niekorzystne. Dyplomaci francuscy dołożyli wiele wysiłków, by dwór polski przyjął propozycje mediacji francuskiej w wojnie polsko-szwedzkiej, starając się jednocześnie zerwać porozumienie między cesarstwem, Brandenburgią i Rzecząpospolitą. Mazarini parł do aliansu polsko-szwedzkiego. skierowanego przeciw Rzeszy i Habsburgom. przy istotnym udziale dyplomacji francuskiej zostały ustalone warunki pokoju w Oliwie (3 maja 1660), który zakończył wojnę północną.
Zakończenie wojny. Pokój oliwski zagwarantowały Francja, Austria, Polska i Brandenburgia. Utrwalał on stan posiadania Szwecji i Polski, jaki istniał od rozejmu w Sztumskiej Wsi (1635), pozostawiając Inflanty przy Szwecji. Jan Kazimierz wyrzekł się roszczeń do korony szwedzkiej. W istocie obie strony nie zyskały nic na wojnie, korzyści odniósł natomiast elektor brandenburski, bo choć musiał wycofać wojska z Pomorza, potwierdzona
Muszkieter z XVII w.


została umowa welawska, znosząca lenn4..z.a,-leżność Prus Książęcych od króla polskiego. Także pokój Szwecji z Rosją, zawarty w Kar-dis (21 czerwca 1661) pozostawił nienaruszone granice ustanowione w Stołbowie (1617). Tylko Dania na mocy pokoju w Kopenhadze (1660) musiała zgodzić się na rezygnację z terenów po drugiej stronie Sundu.
Wzrost wpływów francuskich. Zbliżenie polsko-francuskie, jakie nastąpiło w ostatnich latach wojny, a którego wyrazem były znaczne wpływy dyplomacji francuskiej w Polsce i plany obioru syna księcia de Conde na tron polski za życia Jana Kazimierza (elekcja vivente rege), stanowiło w polityce Mazariniegojedno z posunięć w antyhabsburskiej grze. Stąd też znaczenie, jakie dwór wiedeński przywiązywał do osłabienia związków Polski i Francji. Rywalizacja obu krajów o wciągnięcie Rzeczypospolitej w orbitę swojej polityki silnie zaciążyła na wewnętrznych stosunkach w Polsce.
Wojna francusko-hiszpańska
Porozumienie francusko-angielskie. Pokój westfalski pozostawił niezakończony konflikt między Francją a Hiszpanią. Wojna, która ciągnęła się ponad dwadzieścia lat, od 1635 r. trwała nieprzerwanie. Francja, osłabiona walkami wewnętrznymi, szukała sprzymierzeńców przeciw Hiszpanii i jednego przynajmniej znalazła w republice Cromwella, dla której królestwo hiszpańskie mimo wyraźnego już zmierzchu dawnej potęgi, ciągle jeszcze stanowiło konkurencję na morzu i w krajach zamorskich. W listopadzie- 1655 r, została zawarta angielsko-francuska,-,Jamwencja handlowa; w dołączonej do niej tajnej klauzuli Francja zobowiązywała się nie popierać planów politycznych Stuartów, którzy znaleźli schronienie na ziemi francuskiej, Anglia natomiast .gwarantowała, że nie udzieli pomocy "kromwelistom" - dawnym powstańcom z Bordeaux.
Wspólne interesy w polityce międzynarodowej przeważyły to wszystko, co dzieliło "kró-lobójcę" Cromwella od Ludwika XIV i jego pierwszego ministra. W 1657 r. podpisano ofi-

cjalny układ angielsko-francuski skięro^apy E^eciw-.HIszpanii, a w rok później traktat, na mocy którego flota angielska miała się włączyć do. walki z Hiszpania.
Klęska Hiszpanów. Współdziałanie floty angielskiej przesądziło o ostatecznej klęsce Hiszpanów. W decydującej bitwie pod oblężoną Dunkierką (tzw. "bitwie na wydmach" batail-lecfe Dunes) 14 czerwca 1658_r. wojs-kaJrancii;
skie dowodzone przez Turenne'a pokonały pułkiJllszpaóskie, na czele których stał Don Juan d'Austria. Dunkierka skapitulowała przed Anglikami.
Sukcesy dyplomatyczne Francji. Dyplomatyczne zabiegi Mazariniego doprowadziły do zupełnego osamotnienia Hiszpanii. Nie zdoławszy tak Jak tego pragnął, osadzić Ludwika XIV na tronie cesarskim po śmierci Ferdynanda III (1657), kardynał wykorzystał swoje wpływy wśród książąt Rzeszy, by zmusić nowo wybranego cesarza Leopolda I do zaniechania planów interwencji w wojnie hiszpań-sko-francuskiej. Dużym sukcesem Francji było utworzenie Związku Reo&kiego (15 sierpnia 165.8) z udziałem trzech elektorów arcybiskupów oraz Wirtembergii, Brunszwiku i Hesji. Związek ten głosił "zachowanie pokoju", tzn. sprzeciwiał się udziałowi Rzeszy w wojnie między Hiszpanią a Francją, stanowił też jeden z najważniejszych instrumentów polityki francuskiej w Rzeszy.
Pokój pirenejski (1659). Osamotniona Hiszpania musiała się zgodzić na warunki poko[owe _ korzystne, dla F-rancji. Traktat, podpis.ą.ny_w Pirenejach (7 listopada 1659) przyznawał Francji ważne dla niej terytoria we, Flandrii, Szampanii i Pirenejach. Mazarini uzyskał także zgodę dworu hiszpańskiego na małżeństwo Ludwika XIV z królewną hiszpańską Marią Teresą. Małżeństwo Ludwika XIV z Marią Teresą, mimo podpisanych zobowiązań stwarzało możliwości opanowania tronu po wygaśnięciu hiszpańskiej linii Habsburgów.
Sprawa Lotaryngii. Pokój pirenejski rozstrzygnął zgodnie z interesami Francji sprawę Lotaryngii, zajętej od 1633 r. przez wojska

francuskie. Na mocy pokoju książę Karol IV, zwolennik Hiszpanów, powrócił na tron, ale musiał się zgodzić na warunki francuskie. Złagodził je później nieco traktat w Vincennes (1661) między Karolem IV a Ludwikiem XIV, ale Francja uzyskała tzw. drogi królewskie, które przechodziły przez terytorium Lotaryngii i łączyły Francję (Szampanię) z Metzem i Alzacją. Lotaryngia otoczona zewsząd przez posiadłości francuskie była zupełnie uzależniona od Francji. Popierane przez cesarstwo próby przeciwstawienia się Ludwikowi XIV - Karol IV był bowiem księciem Rzeszy - zakończyły się wkroczeniem wojsk francuskich (1663) i utratą niezawisłości.
Europa po pokoju pirenejskim. Na mocy pokoju pirenejskiego Francja wzmocniła swoje pozycje we Włoszech, szczególnie w'Sabaudii, która znalazła się całkowicie w orbicie polityki francuskiej.
Dla Hiszpanii znaczenie pokoju pirenejskiego było podobne do roli, jaką w dziejach Niemiec odegrał pokój westfalski.-Za-mknął on definitywnie pkre&,..przewagi monarchii hiszpańskiej w polityce światowej.
Wraz z wyeliminowaniem Hiszpanii jako rywala w Europie i krajach zamorskich oraz osłabieniem cesarstwa i stopniową zmianą jego roli w polityce europejskiej, zaczął się kształtować nowy układ sił i dochodziły do głosu nowe antagonizmy, które wpłynęły na stosunki międzynarodowe w sześćdziesiątych i osiemdziesiątych latach XVII w.
Stare sprzeczności polityki europejskiej nie od razu zeszły na dalszy plan, jednakże nowe konflikty szybko nabierały coraz większego znaczenia. Najważniejszy z nich to rywalizacja trzech rozwijających się potęg Europy Zachodniej: Anglii, Francji i Zjednoczonych Prowincji o dominację na morzu i w krajach zamorskich.
Pierwsza wojna angielsko-holenderska. Mała republika kupiecka, której siła i potęga leżała we flocie i handlu, była groźnym konkurentem dla Anglii. Konflikt angielsko-holender-ski, narastający od połowy XVII w., po ogłoszeniu przez Cromwella Aktu Nawigacyjnego (l 651) doprowadził, do. -wojny- (l 652--.5.4),

pierwszej z szeregu wojen angielsko-holen-derskich. Walki toczyły się przede wszystkim na morzu; w 1653 r. okręty holenderskie admirała Michaela Ruytera wpłynęły na Tamizę i zagroziły Londynowi. Flota holenderska nie mogła jednak pokonać floty angielskiej. Wojną została zakończona pokojem westminster-skim (1654), który stanowił zwycięstwo Anglii. Akt Nawigacyjny pozostał w mocy; Zjednoczone Prowincje zobowiązały się nie udzielać schronienia Stuartom i ich zwolennikom, dom Orański ze względu na bliskie spokrewnienie ze Stuartami miał być odsunięty od stanowisk państwowych.
Stosunki międzynarodowe od pokoju pirenejskiego do pokoju akwizgrańskiego (1659-68)
Wzrost znaczenia Francji. Na bieg wydarzeń międzynarodowych w sześćdziesiątych latach XVII w. wpłynęły zarówno tradycyjne jak i nowe, dopiero narastające konflikty. Coraz wyraźniej jednak kształtowało się powszechne poczucie zagrożenia przez wzrost potęgi francuskiej. Tworzone w tym czasie sojusze miały nietrwały i zmienny charakter, uzależniony od polityki Francji. Francja stała się najbardziej aktywnym partnerem polityki europejskiej.
Pierw sze posunięcia Ludwika XIV po objęciu rządów osobistych (1661) zmierzały do zamanifestowania potęgi Francji i wzmocnienia jej prestiżu w Europie.
Troska o prestiż nie przesłoniła królowi innych realnych zadań polityki zagranicznej. Dyplomacja francuska, stworzona przez Ri-chelieugo i Mazariniego, w dalszym ciągu działała wszędzie, gdzie tylko w grę wchodziły interesy Francji, podejmując mediacje, two-fząc sojusze, kaptując sprzymierzeńców za pomocą złota. System korupcji, pensji i jednorazowych sum, był potężnym instrumentem polityki Francji.
Założenia i cele polityki francuskiej. Dyplomacja, nie mająca równej sobie w ówczesnej Europie, oraz armia, do której Ludwik XIV przywiązywał dużą wagę, służyły realizacji ce-

Iti, który od dziesięcioleci przyświecał polityce Francji. Celem tym była dominacja w Europie. Aby go osiągnąć, Francja Ludwika XIV konsekwentnie kontynuowała swój program antyhabsburski. W pamiętnikach pisanych dla delfina król jasno określił swój stosunek do cesarza Leopolda I: "Nie zadowalając się upokorzeniem jego próżności, pracowałem, aby coraz bardziej rujnować jego kredyt i zupełnie zniszczyć tę supremację w Niemczech, jaką dom austriacki ustalił tam od dwóch wieków". Sojusze Francji były skierowane bądź przeciw cesarstwu, bądź przeciw Hiszpanii. Pokój pirenejski nie zadowalał bowiem Francji, od czasów Henryka IV zaangażowanej w walkę o Niderlandy hiszpańskie. Ludwik XIV pragnął rozciągnąć swą władzę na wszystkie ziemie dawnego państwa burgundzkiego: hrabstwo burgundzkie (Franche-Comte), Flandrię, Artois, które pozostawały pod władzą Habsburgów hiszpańskich. Otwarta także była nadal sprawa dziedzicznych praw Marii Teresy do tronu Hiszpanii.
Stosunek Francji do wojen tureckich. Tradycyjnym sojusznikiem Francji w walce z Habsburgami była Turcja; dobre stosunki z Porta stanowiły jeden z fundamentów polityki francuskiej. Turcja od piętnastu lat była zaangażowana w wojnę z Wenecją o Kretę, w której żadna ze stron nie mogła uzyskać zwycięstwa. Po oblężeniu przez wojska tureckie twierdzy Kandii (1649), sytuacja Wenecji uległa znacznemu pogorszeniu. Mazarini zdecydował się wówczas na demonstracyjną pomoc zagrożonej awangardzie świata chrześcijańskiego i posłał na odsiecz Kandii sześciotysięczny korpus ochotników, którzy przewiezieni przez galery papieskie i toskańskie, mieli walczyć pod barwami Wenecji (1660). Francja unikała jednak otwartego wystąpienia przeciw Turcji, a po śmierci Mazariniego Ludwik XIV porzucił zamysł nieoficjalnego wspomagania Wene-cjan.
Problem działania przeciw Turcji stanął ponownie przed królem po ataku tureckim na kraje cesarskie w 1663 r. Wojska pod wodzą wielkiego wezyra Achmeda Kópriilu zdobyły twierdzę Neuhausel nad Nitra (1663) i zagroziły Preszburgowi (dziś Bratysława). Tatarzy

pustoszyli Śląsk i Morawy. Cesarstwo ogarnęła panika, codziennie w południe dźwięk "dzwonu tureckiego" (Turckenglocke) wzywał do modlitw o uratowanie chrześcijaństwa.
Obrona cesarstwa bynajmniej nie leżała w interesie Francji. Jednakże apele papieskie, stanowisko Związku Reńskiego, a co za tym idzie konieczność zachowania autorytetu i wpływów w Rzeszy zmusiły "monarchę ar-cychrześcijańskiego" do wyekspediowania sze-ściotysięcznego korpusu wojskowego, który dołączył do oddziałów Związku Reńskiego, dowodzonych przez księcia Hohenłohe. Wkrótce został zawarty w Vasvar pokój (1664) na lat dwadzieścia, który w zasadzie pozostawiał status quo ante helium; Turcja zatrzymała Neuhausel i lenną zwierzchność nad Siedmiogrodem. Pokój ten pozostawił Habsburgom możliwość dalszych działań na Węgrzech, Turcji zaś pozwolił zakończyć wojnę o Kretę.
Francja, która podczas wojny turecko-au-striackiej zamanifestowała swą solidarność w obronie świata chrześcijańskiego, nie narażając się na zerwanie z Porta, z powodzeniem kontynuowała tę politykę. W 1667 r. Turcy, zgromadziwszy znaczne siły, podjęli ofensywę na Krecie. Na pomoc Kandii przybyły znów posiłki francuskie, zwerbowane za zgodą Ludwika XIV, oraz flota pod dowództwem księcia Francois Beaufort. Na skutek niesnasek z We-necjanami, Francuzi wkrótce wycofali się, a Kandia" skapitulowała (1669). Na mocy podpisanego w 1671 r. pokoju Kreta, za wyjątkiem trzech małych portów, miała pozostać przy Turcji. Ustąpienie z Krety oznaczało ostateczny upadek Wenecji jako potęgi śródziemnomorskiej.
Konflikt z Hiszpanią. Mimo znaczenia, jakie Ludwik XIV przywiązywał do osłabienia pozycji cesarstwa, na pierwszy plan w jego polityce wysuwała się w tym czasie sprawa Hiszpanii. Dyplomatyczne zabiegi przeciw cesarstwu miały przede wszystkim zapobiec interwencji w razie konfliktu z Hiszpanią. Związawszy ze swą polityką tak potężnych książąt jak Hohenzollernowie i Wettinowie Ludwik XIV mógł z powodzeniem ingerować w wewnętrzne sprawy Rzeszy,! powstrzymać ewentualne próby udzielenia pomocy Hiszpanii,

podejmowane przez dom austriacki.
Od 1662 r., kiedy dwór madrycki zdecydowanie odrzucił roszczenia Ludwika XIV do korony hiszpańskiej, wszystkie dyplomatyczne i militarne wysiłki Francji były skierowane na przygotowanie do zbrojnego podboju Niderlandów hiszpańskich. Pierwszym posunięciem było zdobycie-poparcia Portugalii w walce przeciw Hiszpanii, jednak o wiele wa-' żniejsze zadanie stanowiło pozyskanie przychylności, a przynajmniej neutralności Anglii i Holandii.
Porozumienie francusko-holenderskie nie miało jednak trwałych podstaw. Zjednoczone Prowincje z obawą obserwowały przygotowania do aneksji Niderlandów hiszpańskich. Holandia proponowała utworzenie z byłych posiadłości hiszpańskich niepodległego państwa, bądź podział ich między Francję a Zjednoczone Prowincje z możliwością pozostawienia małego, niezależnego kantonu. Stany Generalne odmówiły uznania prawa dewolucji, na którym Ludwik XIV chciał oprzeć swoje roszczenia do Niderlandów hiszpańskich po śmierci Filipa IV. Było to zwyczajowe prawo flamandzkie, na mocy którego prawo dziedziczenia posiadały dzieci z pierwszego małżeństwa, a więc w tym wypadku Maria Teresa.
Druga wojna angielsko-holenderska. Narastająca rywalizacja angielsko-holenderska w krajach zamorskich doprowadziła w 1644JL-po- nownie do wojny. Holendrzy zajęli Cape Coast na zachodnim wybrzeżu Afryki, flota angielska w odpowiedzi zniszczyła szereg faktorii holenderskich w Afryce, zaś w Ameryce została zajęta Nowa Holandia (w okresie późniejszym, kiedy terytoria nad rzeką Hudson przeszły ostatecznie w ręce angielskie, nazwy Nowa Holandia zaczęto używać do określenia północno-zachodnich wybrzeży Australii). Statkom holenderskim zakazano przybijać do portów angielskich. W Indiach kompanie handlowe obu krajów podjęły działania wojenne.
W Europie walki toczyły się przede wszystkim na morzu. W bitwie morskiej w zatoce Southwold (1665) flota angielska pokonała holenderską, ale w listopadzie eskadra holenderska po raz drugi wpłynęła na Tamizę.


Holendrzy zwrócili się o pomoc do Francji, ale Ludwik XIV starał się grać na zwłokę;
zależało mu na osłabieniu obu walczących partnerów. Śmierć króla Hiszpanii (17 września 1665), który pozostawił testament wyłączający Marię Teresę "na zawsze ze wszystkich praw i nadziei sukcesji wszystkich tych królestw, państw i senioratów", i bliska perspektywa wojny z Hiszpanią zmusiły jednak Francję do bardziej czynnego poparcia Holandii. Zważano jednak, by niezbyt zrazić sobie Anglię i zapobiec wzmocnieniu jednej ze stron. Eskadry francuskie, które zostały skierowane na Morze Północne, otrzymały jednocześnie polecenie unikania walki z flotą angielską. Mimo oficjalnego wypowiedzenia wojny w styczniu 1666 r. prawie nie doszło do starć angielsko-francuskich w Europie. Poważniejsze walki toczyły się na Antylach: na Wyspie św. Krzysztofa, której część zajmowali Francuzi, część Anglicy, wyspie Nevis, Martynice i w Gujanie.
Główne wysiłki Francji skierowane były na
Ludwik XIV. Karykatura holenderska ukazująca na stroju króla 25 miast i fortec zdobytych przez Francuzów


szybkie zakończenie wojny angielsko-holen-derskiej tak, aby móc przystąpić do akcji przeciw Hiszpanii. Akcja taka podjęta wcześniej, musiałaby bowiem doprowadzić do porozumienia angielsko-hiszpańskiego, czego dwór Ludwika XIV pragnął uniknąć.
Pokój w Bredzić. Konflikt angielsko-holen-derski zakończyły negocjacje pokojowe w Bredzie (1667), w których mediatorem była Szwecja, ^jednoczone Prowincje utraciły Nową Holandię, na Antylach został utrzymany status quo. Anglia oddała Francji Akadię (Nową Szkocję) w Ameryce Północnej, otrzymała zaś kilka wysp na Antylach.
Pokój w Bredzie nie przyniósł poważniejszych korzyści żadnej ze stron, stanowił jednak pewien etap w wypieraniu Holendrów z ich amerykańskich posiadłości. Nastąpiło nieoficjalne rozgraniczenie stref interesów, przy czym Ameryka została pozostawiona Anglii, Ijróorreaja zaś Holandii. Uregulowanie wielu spornych kwestii pozwoliło obu krajom solidarnie występować w obliczu nowej sytuacji, jaką w drugiej połowie roku stworzyły sukcesy francuskie w Niderlandach hiszpańskich.
Wojna francusko-hiszpańska. Atak francuski na posiadłości korony hiszpańskiej nastąpił w maju 166,7 r., poprzedzony przygotowaniami dyplomatycznymi: ze strony Anglii uzyskano gwarancję nieangażowania się w sojusze przeciw Francji, zapewniono też neutralność kilku państw reńskich, co było konieczne wobec rosnącej niepopularności Ludwika XIV w Rzeszy. W traktacie przesłanym do Madrytu uzasadniono uprawnienia Marii Teresy do spornych terytoriów. Przewaga Francji była tak wielka, że wojna zmieniła się w paradę wojsk. Flota francuska, współdziałająca z Portugalią, blokowała wybrzeża Hiszpanii, nie dopuszczając posiłków. W ciągu 1667 r. większa część Niderlandów hiszpańskich została zajęta przez, wojska francuskie.
Świetne i tak łatwe zwycięstwo Ludwika XIV wzbudziło poważne obawy Holandii. Nie zdecydowała się ona wprawdzie oficjalnie udzielić pomocy Hiszpanii, która o tę pomoc zabiegała, ale wszelkimi środkami starała się zahamować postępy wojsk francuskich i za

sięg aneksji. Zajęcie przez Francję Niderlandów hiszpańskich w poważnym stopniu zagrażało niezależności Zjednoczonych Prowincji. W końcu 1667 r. Stany Generalne zażądały od Francji, by określiła rozmiary zamierzonych podbojów, porozumiały się też z Anglią, chcąc wspólnie podjąć interwencję dyplomatyczną. W styczniu 1668 r. Anglia i Zjednoczo-neJP,rowincje podpisały w Hadze przymierze, do którego dołączyła się także i/Szwecja. Trój-przymierze haskie miało już wyraźnie anty-. francuski charakter i było wyrazem rosnących obaw w Europie, spowodowanych agresywną polityką Ludwika XIV.
"Francja^ wysunąwszy po kampanii 1667 r. swoje propozycje pokojowe, przygotowywała się do ataku na Franche-Comtć. Atak nastąpił w lutym 1668 r. i zakończył się pełnym sukcesem. W tym samym czasie dyplomacja francuska odniosła poważne zwycięstwo, podpisując tajny kontrakt z cesarzem Leopoldem I, na mocy którego miał nastąpić podział monarchii hiszpańskiej po wygaśnięciu dynastii. Francja miała otrzymać Niderlandy, Franche--Comte, Królestwo Nawarry, Królestwo Neapolu i Sycylii, posiadłości w Maroku i Filipiny. Poza tym cesarz zobowiązywał się wywrzeć nacisk na dwór madrycki, by przyjął warunki francuskie. Porażką polityczną było stanowisko Portugalii, która wbrew naciskom zawarła pokój z Hiszpanią (1668).
Pokój w Akwizgranie. W kwietniu 1668 r. rozpoczęły się w Saint Germaine-en-Laye wstępne rokowania pokojowe, 2 maja w Akwizgranie podpisano traktat pokojowy. Postanawiał on, że Ludwik XIV wycofa się z Franche-Comtć, zachowując tereny zajęte w 1667 r. z licznymi i bogatymi miastami. Tereny te miały duże znaczenie, wrzynały się bowiem szerokim pasem w głąb posiadłości hiszpańskich.
Nowe koalicje:
wojna francusko-holenderska
(1669-78)
Zatargi francusko-holenderskie. Rola, jaką Zjednoczone Prowincje odegrały w czasie wojny o Niderlandy hiszpańskie, zaostrzyła

stosunki między, Francją a republiką. W grę wchodziły nie tylko względy prestiżowe i niechęć Ludwika XIV do potężnych a światłych mieszczan, którzy zmusili go do zaniechania ekspansji, atakowali za absolutyzm w swych drukach i pamfletacii politycznych, nie cofając się przed krytyką simego króla i jego osobistych spraw. O wiele istotniejsze znaczenie miała rywalizacja elonpmiczna, jaką Francja Colberta podjęła z największą handlową potęgą świata. Zjednoczone Prowincje znajdowały się w tym czasie u szczytu rozkwitu, zmniejszono podatki, lastąpił zwrot długów państwowych, akcje ICompan ii Wscho-dnioindyjskiej przynosiły 50 % dywidendy.
Merkantylistyczna polityka Colberta spowodowała, że wojna ekonomiczna między Francją a Zjednoczonym Prowincjami na wiele lat poprzedziła działania zbrojne. Taryfy celne 1664 i 1667 r. wprowadzone przez Colberta, zwłaszcza zaś drugi taryfa, wywołały ostre protesty Holendrów. Kiedy protesty okazały się daremne, odpowiedzieli oni zakazem wwozu alkoholu francuskiego i podniesieniem cła na produkty luksusowe o 50% (1671). Z kolei Francja zakazała dostarczania wina i wódki dla statków liolenderskich oraz podniosła opłaty wwozowe na śledzie i korzenie przywożone przez Holendrów. Każda ze stron dążyła do zachwiana pozycji ekonomicznej przeciwnika, wiadomo też było, że nie skończy się na wojnie ekonomicznej; Francja i Holandia czyniły przygotowania do starć zbrojnych.
Sytuacja Francji była mniej korzystna niż w przededniu wojny o Niderlandy hiszpańskie;
zapewnienie sobie sojuszników wymagało wielu zabiegów i pieniędzy. Trój przymierze, które zmusiło Ludwika XIV do przerwania wojny, zostało dzięki zabiegom de Witta odnowione w styczniu 1670 r. i stanowiło nadal groźną przeszkodę dla planów francuskich. Aby powstrzymać cesarzaod przystąpienia do trójprzymierza, dyplomacja francuska musiała zagrozić sprowokowaniem ataku tureckiego i odstąpić od plan ów udzielenia pomocy powstańcom węgierskim (zob. rozdział Stosunki wewnętrzne państw wopejskich...).
W walce dyplomatycznej z cesarstwem Francja odnosiła drobne porażki. Rywaliza-

cja austriacko-francuska w Polsce skończyła się sukcesem Wiednia. Także wpływy francuskie wśród książąt Rzeszy poczęły w tym czasie nieco słabnąć. Ingerencja Ludwika XIV w wewnętrzne sprawy Rzeszy budziła coraz szersze sprzeciwy i powodowała narastanie tendencji antyfrancuskich.
Świadomość zagrożenia ze strony polityki francuskiej i poczucie niemocy skłoniło elektorów Rzeszy do zawiązania Unii o charakterze militarnym, której celem było zabezpieczenie przed Francją. Dyplomacji francuskiej udało się jednak odciągnąć najpotężniejszego z książąt - elektora brandenburskiego.
Stosunki między Ludwikiem XIV a książętami Rzeszy poważnie zaostrzyło wtargnięcie wojsk francuskich do Lotaryngii i okupowanie księstwa (1670). Odezwały się głosy protestu.
Zajęcie Lotaryngii miało jednak także inne następstwa, bardzo korzystne dla Francji. Wielu książąt reńskich poparło Ludwika XIV w jego planach wojny z Holandią, inni deklarowali neutralność.
Również po licznych zatargach cesarz Leopold I i Ludwik XIV wzajemnie zobowiązali się nie popierać przeciwników drugiego. Leopold I gwarantował neutralność w wojnie z Holandią, Ludwik XIV zaś pozostawiał wolne pole działania na Węgrzech.
Francja a Anglia. Przed rozpoczęciem wojny należało także zapewnić jeśli nie współdziałanie, to przynajmniej przyjazną neutralność Anglii. Stanowisko angielskie kształtowało się pod wpływem wielu, sprzecznych czasem, czynników. Karolowi II sojusz z Ludwikiem XIV i pieniądze francuskie były potrzebne dla realizacji własnej polityki: wzmocnienia władzy i przywrócenia Kościoła katolickiego w Anglii. Ponadto w Anglii niechętnie patrzono na potęgę Holandii, której nie złamał pokój w Bredzie. Poważne obawy budziła jednak ekonomiczna ekspansja Francji, a jej polityka celna była nie lepiej przyjmowana w Londynie niż w Hadze.
Tajny traktat między Karolem II ą Ludwikiem XIV został podpisany w Dover w ścisłej tajemnicy przed większością ministrów angielskich (1670). Król angielski zobowiązywał

się przystąpić do wojny w zamian za suowen-cję 3 min liwrów rocznie przez czas trwania wojny oraz 2 min liwrów i sześciotysięczny korpus żołnierzy, kiedy Karol II przystąpi do rekatolizacji Anglii. W drugim traktacie zawartym oficjalnie przez Anglię (1671) ustalono już dokładnie datę wojny - wiosnę 1672 r.
Sojusz angielsko-francuski oznaczał koniec dawnych nieporozumień. Wkrótce także i Szwecja odnowiła swoje tradycyjne przymierze z Francją (1672). Ludwik XIV domagał się, by w razie interwencji ze strony książąt niemieckich, wojska szwedzkie z Pomorza zagrodziły im drogę, gwarantując w zamian pokój z Danią. Holandia znalazła się niemal osamotniona, kilkuletnie wysiłki dyplomacji francuskiej przyniosły rezultaty.
Siły militarne przeciwników w przededniu wojny. Stosunek sił był zdecydowanie niekorzystny dla Zjednoczonych Prowincji. Francja przygotowywała się do wojny nie tylko dyplomatycznie, ale i wojskowo. Louvois przy pomocy Yaubana ufortyfikował granicę północną, rozbudował fortyfikacje Dunkierki. Armia francuska liczyła ponad 120 tyś. żołnierzy, kierowanych przez takich dowódców jak Turenne i Condć. Poza tym Francja dysponowała flotą złożoną z 200 okrętów, Anglia zaś 132 okrętami.
W kupieckiej republice wojsko było zaniedbane. Jej armia liczyła 25 tyś. piechoty i 2700 ^ jazdy. Silna była tylko flota. Armii brakowało poza tym sprawnego, jednolitego dowództwa. Dopiero w lutym 1672 r. objął je Wilhelm Orański, był on jednak skrępowany szeregiem ograniczeń, nałożonych przez Stany Generalne w obawie przed restytucją władzy domu Orańskiego (zob. rozdział Stosunki wewnętrzne państw europejskich...}.
Ofensywa francuska. W takich warunkach można było oczekiwać, że ofensywa francuska, która rozpoczęła się w końcu marca 1672 r. będzie znów paradą wojskową. W niedługim czasie oddziały francuskie wdarły się w głąb Holandii; Wilhelm nie mogąc stawić oporu wycofał swe wojska, by przynajmniej osłonić Amsterdam. Jedynym sukcesem Holendrów był atak floty na eskadrę angielską i

Pobór rekruta we Francji, 1688 r. Rycina współczesna
francuską zakotwiczoną koło Yarmouth. Zapobiegł on przygotowywanemu desantowi.
W obliczu klęski Stany Generalne podjęły desperacką decyzję: otwarto śluzy i zatopiono część kraju, odcinając drogę wojskom francuskim. Później wystąpiono z propozycją pertraktacji. Podczas rokowań Ludwik XIV pod wpływem Louvois przedstawił warunki, które były dla Holendrów nie do przyjęcia, oznaczały bowiem ruinę kraju. Licząc, iż może dowolnie dyktować warunki, król francuski nie docenił przeciwnika. Wilhelm III, który w wyniku przewrotu objął stanowisko stathoudera i stanął na czele armii, zaniechał polityki pokojowej popieranej przez burżuazję i rozpoczął działania przeciw wojskom francuskim.
Francja nie doceniła także niezadowolenia, Jakie jej łatwe sukcesy wzbudziły wśród chwiejnych sprzymierzeńców i w krajach neutralnych. Elektor brandenburski sam rozpoczął działania wojenne, a także spowodował interwencję cesarską. Leopold I skierował nad Ren szesnastotysięczną armię marszałka Ray-monda Montecuccolego.

Armia francuska w końcu 1672 r. została poważnie osłabiona zarazą, zdołała jednak w ciągu pierwszej połowy 1673 r. odeprzeć wojska brandenburskie za Wezerę. Elektor wystąpił z propozycjami rokowań pokojowych, które zakończył traktat w Yossein (koło Lou-vain), w czerwcu 1673 r. Francuzi kontynuowali kampanię w dolinie Mozy, zdobywając Maastricht (30 czerwca 1673). Sukces ten wykorzystano, aby rozpocząć nowe rokowania pokojowe w Kolonii, w których Szwecja występowała w roli mediatora. Warunki francuskie zostały jednak odrzucone przez Holendrów, przygotowujących właśnie szeroką koalicję antyfrancuską.
Walki nad Renem. Cesarz, kierując armię nad Ren, traktował to raczej jako demonstrację niż rozpoczęcie wojny. W sierpniu 1673 r. zmienił stanowisko i na sejmie Rzeszy wystąpił z wezwaniem do walki, mówiąc o niebezpieczeństwie, grożącym narodowi niemieckiemu, wysuwając sprawę Alzacji i Lotaryngii Leopold I, książę Lotaryngii oraz król Hisz-

panii podpisali zj^ępublik^. traktat, o jojuszii zacZepnS-cidplirnym. Cesarz zobowiązywał się dostarczyć 30 tyś. żołnierzy. Hiszpanie zaś 8 tyś. Większe znaczenie jednak miała perspektywa otoczenia, przed jaką przymierze to stawiało Francję. Jej granica wschodnia nie była zabezpieczona i Ludwik XIV musiał przegrupować swe wojska, wycofując je z Holandii nad Ren.
Aby zastraszyć książąt reńskich, spustoszono wówczas ziemie Palatynatu. Armia marszałka Turenne'a nie zdołała jednak zapobiec połączeniu wojsk cesarskich i holenderskich, które zajęły Bonn i zaczęły z kolei pustoszyć posiadłości stronnika Francji, arcybiskupa Kolonii Maximiliana Heiricha.
Zmiana układu sił. Wycofąnię.sięAn^lin znojny poważnie pogorszyło położenie Francji. Anglia obawiała się, by nie nastąpiło zamknięcie rynków hiszpańskich. Silne też były na wyspie nastroje ąntykatolickie i antyabsoluty-."styczne. Narastająca opozycja przeciw wojnie skłoniła Karola II do podpisania w Westmin-ster separatystyczneg.o-pokolu ze Zjednoczonymi ProwiiłCJami (19 lutego i 674). Pokój, choć "honorowy", nie przynosił realnych korzyści, poza wysokim odszkodowaniem dla Anglii. Spory kompanii indyjskich przekazano specjalnemu trybunałowi.
W ciągu 167JLr^ Francja utraciła niemała wszystkich sojuszników wśród książąt Rzeszy. W maju sejm Rzeszy, wypowiedział wojnę Francji, w lipcu do koalicji antyfrancuskieL przystąpiła Dania.
Niepowodzenia dyplomatyczne były rekompensowane sukcesami militarnymi. W lutym 1674 r. Ludwik XIV zdecydował się zająć Franche-Comte, w lipcu zaś podbój został zakończony. Wycofawszy wojska z Holandii, król rozpoczął działania w Niderlandach hiszpańskich. W kampaniach 1674-77 Hiszpanie utracili znaczną część tych posiadłości.
Nad Renem walki toczyły się ze zmiennym powodzeniem. W styczniu 1675 r. wojska cesarskie zostały odrzucone za rzekę. Turenne wkroczył do księstwa Baden i pobił armię Montecuccolego pod Sasbach, sam jednak zginął. Jego miejsce zajął książę de Conde. Walki ponownie przeniosły się do Alzacji.:

Tymczasem w orbitę wojny wciągnięte^D^-tały kraje północne. Szwecja na mocy sojuszu z Francją była zobowiązana do zaatakowania Brandenburgii. Wojsjka szwedzkie poniosły jednak dotkliwą porażkę w starciu z Fryderykiem Wilhelmem (bitwa pod Fehrbelin, czer1" wiec 1675) i armia brandenburska wkroczyła na szwedzkie Pomorze Zachodnie. Jednocześnie nastąpił atak duński na Holsztyn, którego książę był sprzymierzeńcem Szwecji. Danię i Brandenburgię wspomagała flota holenderska. W krótkim czasie większość posiadłości szwedzkich na południowym wybrzeżu Bałtyku: Wismar, Wolin i Uznam, a także Gotlan-dia, zostały zajęte. W 1676 r. wojska duńskie wylądowały w Ystad, zajęły Landskronę. W Skanii wybuchło powstanie przeciwko Szwedom. Karol XI stając na czele armii odzyskał wprawdzie Skanię, ale Szwecja utraciła część Pomorza Zachodniego ze Szczecinem.
Wobec niepowodzeń szwedzkich Francja usiłowała wciągnąć Polskę do akcji przeciw elektorowi brandenburskiemu.
Dyplomacja francuska uzyskała od Jana III Sobieskiego zapowiedź udziału w wojnie i pomocy powstańcom węgierskim, co było skuteczną metodą nacisku na cesarstwo. Sobieski jednak szybko zerwał porozumienie z Francją i podpisał układ z Leopoldom I.
Również Turcja, zaangażowana w rejonie Dniestru i Dniepru, nie interesowała się w tym momencie Węgrami. Próbą zmontowania bloku antyhabsburskiego na wschodzie skończyła się niepowodzeniem.
Bardziej korzystna dla Francji sytuacja ukształtowała się na południu, w strefie Morza Śródziemnego. Rewolta Messyny przeciw Hiszpanii (zob. rozdział Stosunki wewnętrzne...} otwierała sposobność interwencji, którą Francja skwapliwie wykorzystała. W 4.676 r.-.flota francuska w dwóch wielkich bitwach morskich pokonała flotę hiszpańską i
holenderską.
Wojna morska toczyła się zresztą nie tylko na morzach Europy, ale także na oceanach, na drogach wiodących do Indii, w rejonie Morza Karaibskiego.
Ożywienie akcji dyplomatycznej. Przedłużanie się wojny doprowadziło w 1676 r. do ponow-

się do świata chrześcijańskiego z pozwaniem o pomoc. Odbiło się ono jednak edhemJylko w Wenecji, Papiestwie i Polsce, która jedyna mogła realnie wspomóc" wojska cesarskie. 30 marca 1683 r. sejm w Warszawie obiecał cesarzowi posiłki w wysokości 40 tyś. żołnierzy.
Tego samego dnia armia dowodzona przez wielkiego wezyra Kara Mustafę, rozpoczęła marsz na Wiedeń. Cesarstwo nie mogło jej przeciwstawić równych sił i w połowie lipca Wiedeń został oblężony. Sejm Rzeszy rozpoczął rozmowy z Francją, ale Ludwik XIV, który chętnie widział zagrożenie cesarstwa, nie spieszył z pomocą. Niebawem, dzięki odniesionemu pod Wiedniemzwycięstwu armii polskiej oraz cesarskiej, utrwalonemu przez dalsze porażki wojsk tureckich, sytuacja na wschodzie uległa zmianie, cesarstwo było ura-

towane. 5 marca 1684 r. ppwstaia-JUga^Swięta do wałki z Turcją, z udziałem Polski, Austrii i Wenecji.
Wojna hiszpańsko-francuska i rozejm w Ratyz-bonie. Szybka klęska Turcji i nadzieje na pomoc cesarza przeciw Francji, skłoniły Hiszpanię do wypowiedzenia wojny Ludwikowi 'XIV. Polityka reunionów objęła bowiem także posiadłości hiszpańskie w Niderlandach. Nie udało się jednak stworzyć nowej koalicji, dyplomacja francuska nie dopuściła do porozumienia hiszpańsko-holenderskiego. W sierpniu 1684 r. w Ratyzbonie podpisany został traktat, przyznający Francji reuniony na okres dwudziestu lat. W istocie było to zawieszenie Jbroni, które nró rozstrzygnęło żadnych SROF-"
nych kwestii.
.--"-' -�

Stosunki międzynarodowe
(168S-88)
Wpływ odwołania edyktu nantejskiego. Zbliżenie między przeciwnikami Francji, które nastąpiło pod wpływem polityki reunionów, w następnych latach jeszcze się zacieśniło, by wreszcie doprowadzić do zjednoczenia sił i wspólnego działania. Bardzo istotną rolę odegrało odwołanie przez Ludwika XIV edyktu nantejskiego (1685) i prześladowania hugenó-tów, jakie po tym nastąpiły. Wychodźcy nie tylko osłabili przemysł i handel Francji; pobudzili także przeciw niej całą opinię protestanckiej Europy. Konflikty, których podłożem była ekonomiczna konkurencja Francji i jej ekspansja, znalazły wyraz w oskarżeniach o nietolerancję i despotyzm.
Niebezpieczeństwo tureckie. Stosunki międzynarodowe w Europie rozwijały się niepomyślnie dla Francji. W Europie Wschodniej niebezpieczeństwo tureckie przyczyniło się do rozszerzenia koalicji o Rosję. W 1686 r. między Polską a Rosją został zawarty pokój (tzw. pokój Grzymułtowskiego), w którym JŁo&ią

3. ZMIERZCH POTĘGI FRANCUSKIEJ
otrzymywała prawobrzeżną Ukrainę, zobowiązując się w zamian wejść do Ligh Świętej i podjąć działania przeciw Turcji. Sytuacja była dla państwa ottomańskiego groźna, choć brak jedności działania pozwolił uniknąć ostatecznej klęski. Cesarz Leopold I zajął jednak Węgry i znaczną część posiadłości tureckich na Bałkanach. We wrześniu 1688 r. kapitulo-w ał Belgrad. Niezdolna do walki Turcja prosi-"tą o pokój.
W ten sposób Francja została pozbawiona narzędzia nacisku na cesarstwo; opozycja węgierska bez poparcia Turcji nie była już tak groźna dla Wiednia.
Osłabienie wpływów francuskich. Na północy wpływy francuskie także poważnie zmalały;
Dania, Szwecja i Brandenburgia, powiązane wzajemnie traktatami, zbliżyły się do Zjednoczonych Prowincji.
Sytuacja międzynarodowa z roku na rok zaostrzała się, choć Ludwik XIV, mając na. uwadze sukcesję hiszpańską, unikał konfliktów. W 1686 r. nastąpiło zbliżenie państw katolickich, skupionych wokół cesarza, oraz protestanckich, wśród których coraz większą

rolę odgrywała Brandenburgia. Pod protektoratem cesarza zawiązała się Liga Augsburska (9 lipca 1686), której celem było stworzenie tamy dla ambitnych planów Ludwika XIV. Weszli do niej nieliczni książęta Rzeszy oraz z racji swych posiadłości w cesarstwie, królowie. Szwecji i Hiszpanii. Przeciwnicy Francji mogli liczyć także na poparcie Zjednoczonych Prowincji oraz papieża Innocentego XI.
Wojna z Ligą Augsburską (1689-97)
Sojusz angielsko-holenderski. Liczne działania dyplomacji, które miały zapobiec grożącej wojnie, w rzeczywistości prowadziły do wybuchu konfliktu. Ludwik XIV nadal przekonany o potędze i hegemonii Francji, prowokował nowe starcia, jego polityka doprowadziła do tego, że Republika Holenderska i Anglia znalazły się w koalicji anty francuskiej. Na wiadomość o odpłynięciu Wilhelma Orańskiego do Anglii, Ludwik XIV wypowiedział wojnę Zjednoczonym Prowincjom (26 listopada 1688). Francja wmieszała się w wewnętrzne konflikty między Jakubem II Stuartem a parlamentem, popierając zdecydowanie króla.
Sukcesy francuskie nad Renem. Wcześniej jeszcze, we wrześniu 1688 r., rozpoczęła się ofensywa francuska w Niemczech. Wojska francuskie zajęły lewy brzeg Renu, zagarnęły Spirę, Wormację, Mannheim, Pforzheim, Heidelberg i Heiłbronn. Francuzi bezlitośnie pustoszyli Palatynat. W Rzeszy rozpoczęły się przygotowania do wojny, elektorzy saski i brandenburski, książę hanowerski i landgraf heski skoncentrowali swe wojska w Magdeburgu. W pamfletach politycznych wzywano do walki przeciw "francuskiemu Attyli", nowemu "biczowi Bożemu". W grudniu sejm Rzeszy zerwał rokowania, jakie prowadził z Francją, w styczniu 1689 r. uczynił to samo elektor brandenburski. W maju do koalicji antyfran-cuskiej przyłączył się elektor bawarski. Król Hiszpanii zapewnił wojskom niemieckim wolne przejście przez terytorium Niderlandów, a kiedy Ludwik XIV wypowiedział wojnę Hiszpanii (15 kwietnia 1689), ta przystąpiła_do

koalicji. Wreszcie Zjednoczone,., PJ-owincje podpisały w Wiedniu traktat przymierza z cesarzem, w którym oba państwa zobowiązały się bronić postanowień pokoju westfalskiego i pirenejskiego. W tajnych artykułach Holendrzy zobowiązywali się pomóc cesarzowi i jego dziedzicom w opanowaniu tronu hiszpańskiego, w wypadku braku legalnego potomstwa po Karolu II.
Poparcie Francji dla Stuartów. Poparcie, jakie Ludwik XIV udzielił w marcu 1689 r. Jakubo-wi II Stuartowi w przygotowaniu desantu w Irlandii, pchnęło do obozu otwartych przeciwników monarchii francuskiej także i Anglię. 17 maja Wilhelm III, jako król Anglii, wypowiedział wojnę Francji, a w sierpniu nastąpiło podpisanie przymierza zaczepno--odpornego między Anglią a Zjednoczonymi Prowincjami. Wreszcie w grudniu Anglia przyłączyła się do przymierza wiedeńskiego. Rywalizujące ze sobą dawniej potęgi morskie, Republika Holenderska i Anglia, oraz kraje habsburskie, sprzymierzyły się we wspólnej walce z Francją, której hegemonia w Europie, wzrastająca ekspansja handlowa, a także rosnąca potęga na morzach i w krajach zamorskich nakazywały im zapomnieć o dotychczasowych konfliktach. W 1690 r. koalicja powiększyła się o księcia Sabaudii, Wiktora Amadeusza II, którego także dotknęła polityka reunionów.
Przewaga militarna Francji. Francja zewsząd otoczona przez przeciwników mogła liczyć tylko na własne siły oraz neutralność Szwecji, Danii i Portugalii, co nie miało większego znaczenia. Ale też siły Francji nie ustępowały połączonym siłom lądowymi morskim koalicji anty francuskiej. Armia wzrosła do 400 tyś. żołnierzy, dobrze zorganizowanych, zaopatrzonych i wyćwiczonych. Vauban nie miał równego sobie w Europie w sztuce obrony i zdobywania fortyfikacji. Flota wojenna, której rozbudowie Colbert poświęcił tyle uwagi, dorównywała połączonym flotom angielskiej i holenderskiej.
Koalicja dysponowała łącznie liczbą około 220 tyś. żołnierzy, brak było wszakże jednolitego dowództwa. Koszty zaopatrzenia i wy-

posażenia armii ponosiły poza tym niemal wyłącznie Anglia i Zjednoczone Prowincje.
Wojna morska. Walki, które rozgorzały w L689 r" toczyły się przede wszystkim na mo^ ^rzach. Ludwik XIVTLbuvois zamierzali ograniczyć się do obrony granic Francji i rzucić wszystkie siły przeciw Anglii. Konflikt morski i handlowy brał górę nad konfliktami kontynentalnymi. Połączone floty śródziemnomorska i oceaniczna podjęły działania ofensywne przeciw połączonej flocie angielsko--holenderskiej, przede wszystkim na kanale La Manche, aby zapewnić łączność z Irlandią"! umożliwić wspomaganie powstania jakobic-kiego w Irlandii. Na kanale La Manche koło Eastburne doszło do wielkiej bitwy morskiej (10 lipca 1690) i tylko pomyślny zwrot kierunku wiatru uratował flotę angielsko-holender-

ską od klęski. Tego dnia jednak wojska Jakuba II zostały rozbite w Irlandii przez oddziały Wilhelma III; Jakub II znalazł schronienie na dworze francuskim, Ludwik XIV nie wyrzekł się bowiem tego atutu w swej polityce wobec Anglii i Zjednoczonych Prowincji.
Nowe sukcesy francuskie. Przewaga wojskowa Francji była znaczna, toteż w szybkim czasie osiągnięto poważne sukcesy nad Renem, w Niderlandach hiszpańskich i we Włoszech gdzie wojska francuskie zajęły Niceę i Piemont. Jednak mimo wysiłków króla armie jego nie zadały ostatecznego ciosu koalicji. Przygotowywany w maju 1692 r. desant na Anglię nie powiódł się na skutek porażki, jaką poniosła flota francuska w starciu z flotą angielsko-holenderską w zatoce La Hougue. W Niderlandach ofensywa francuska przy

Działania wojenne w latach 1672-99
niosła szereg zwycięstw, natomiast na innych teatrach wojny żadna ze stron nie mogła się poszczycić poważniejszym sukcesem.
W 1693 r. Ludwik XIV rzucił do walki niespotykane dotąd siły. W Niderlandach wojska francuskie odniosły zwycięstwo pod Neerwin-den i zajęły Charleroi. Na morzach połączone floty śródziemnomorska i Brestu, liczące łącznie 200 okrętów wojennych, zaatakowały na południe od Portugalii wielki konwój angielsko-holenderski, który opuszczał Anglię wioząc ładunek do Smyrny. Na dno poszły 83 statki, o wartości 30-40 min liwrów, był to poważny cios dla handlu angielskiego. Jako odwet Anglicy zajęli francuskie posiadłości w Afryce, a flota holenderska zbombardowała i zajęła Pondichery, posiadłość francuską w Indiach. Sukcesy i porażki obu stron równoważyły się i nie można było liczyć na rozstrzygnięcie konfliktu poprzez zwycięstwa militarne.
Próby rokowań pokojowych. We wszystkich krajach wzrastało zmęczenie wojną. Cesarz był zaangażowany w rozprawę z Turcją, ważniejszą dlań niż wojna na zachodzie Europy. Część książąt niemieckich podjęła działania na rzecz zbliżenia z Francją. Bankierzy koalicji: Anglia i Republika Holenderska, ponosząc największe koszty wojny, pragnęli pokoju.
Ludwik XIV także dążył do rokowań. W lipcu 1693 r. Francja przedstawiła mediatorom: Szwecji i Danii, swoje warunki pokojowe. Żądała mianowicie utrzymania w mocy postanowień pokoju westfalskiego, pokoju w Nijmegen oraz rozejmu w Ratyzbonie, a także uznania wszystkich warunków za ostateczne, a nie tymczasowe. Domagała się też restytucji Stuartów na tronie, Anglia natomiast gotowa była do ustępstw, w zamian za uznanie Wilhelma przez Francję.
Warunki francuskie zostały odrzucone, każda koncesja ze strony Francji powodowała nowe warunki przedstawicieli koalicji. Rokowania zostały zerwane, ale nie podjęto większych operacji wojennych. Wyczerpanie wojną odczuwały wszystkie kraje walczące, koali-^a sądziła jednak, że osamotniona Francja wcześniej się załamie. Wielki głód, jaki ogar

nął Francję w 1692 r., odbił się na gospodarce rolnej i pośrednio na stanie dochodów zruino-wanego już podatkami kraju.
Objawy wyczerpania finansowego wykazywała także Anglia. Aby zdobyć środki na prowadzenie wojny, uchwałą parlamentu utworzony został w 1694 r. Bank Angielski z kapitałem 1,5 min funtów szterlingów. Nie zmieniło to wszakże sytuacji w sposób radykalny, tym bardziej, że udział Anglii w kosztach wojny stale wzrastał.
Sytuacja ta powodowała, że w ostatnich latach wojny wysiłki dyplomatyczne brały górę nad działaniami militarnymi. W 1694 r. nie notowano istotnych sukcesów ani w Niderlandach i Katalonii, ani -w Niemczech. Na morzach miast zajmować się wielkimi bitwami floty ochraniały własny handel i niszczyły handel przeciwnika. Aby nękać i osłabić potęgę handlową Anglii i Holandii Francuzi popierali korsarstwo. Słynny korsarz Jean Bart uzyskał szlachectwo, a Ludwik XIV nakazał wybić na jego cześć medal pamiątkowy. Anglicy i Holendrzy, nie dysponując flotami korsarskimi, blokowali porty francuskie.
Niebawem i ta działalność poczęła słabnąć. W Anglii i Zjednoczonych Prowincjach z niepokojem obserwowano spadek obrotów handlowych. Parlament angielski wyraźnie dążył do jak najszybszego zakończenia wojny.
Po dwuletniej przerwie, która poza dalszym osłabieniem ekonomicznym walczących państw nie przyniosła zmiany w układzie sił, podjęte zostały rokowania pokojowe. Raz jeszcze na przeszkodzie porozumieniu stanęła kwestia uznania Wilhelma III przez Francję za prawowitego króla Anglii.
Korzystniejszy obrót dla Francji przybrały sprawy we Włoszech. W czerwcu 1696 r. podpisany został tajny traktat między Sabaudią a Ludwikiem XIV, w którym książę Wiktor Amadeusz II zobowiązał się wystąpić z koalicji i uzyskać neutralność Włoch, otrzymując w zamian zwrot swych posiadłości. Wojska francuskie i sabaudzkie zajęły Mediolan. W październiku cesarz i król Hiszpanii wycofali swoje oddziały z Włoch.
Wydarzenia we Włoszech i narastająca w Anglii niechęć do kontynuowania wojny, kryzys monetarny, ogólne trudności finansowe,

przyczyniły się wreszcie do bardziej ustępliwej postawy koalicji i umożliwiły rokowania, które miały doprowadzić do pokoju. Wilhelm III, kiedy Ludwik XIV uczynił pierwszy krok, proponując, iż do chwili zawarcia pokoju będzie traktował go jako króla Anglii, wyraził zgodę na zwołanie kongresu pokojowego. Mediatorką pozostała Szwecja, której członkowie koalicji przedstawili swój program pokoju (4 lutego 1697). Cesarz mimo to nie pragnął rychłego pokoju, nie ponosząc większych ciężarów wojny, a z zadowoleniem przyjmując osłabienie innych partnerów w przededniu konfliktu o sukcesję hiszpańską.
Tym, który ostatecznie doprowadził do pokoju, był Wilhelm III, gdyż sukcesy oddziałów francuskich w Ameryce Północnej nakłaniały go do kompromisu. W tajnych rokowaniach między przedstawicielami Wilhelma III i Ludwika XIV król francuski zgodził się odstąpić od żądania amnestii generalnej dla stronników Jakuba II oraz restytucji ich dóbr, w

zamian zaś Wilhelm III zobowiązał się nie przyjmować protestantów francuskich w księstwie orańskim.
Pokój w Rijswijk. Kongres pokojowy zebrał się 9 maja w zamku koło Rijswijk, na południe od Hagi. Rozmowy ciągnęły się kilka miesięcy. Holandia, Anglia i Francja parły do zawarcia traktatów, cesarz był jednak bardziej nieustępliwy. Anglia i Zjednoczone Prowincje były gotowe zerwać koalicję i podjęły decyzję o podpisaniu traktatu pokojowego z Francją (20-21 września 1697). W tej sytuacji Leopold I 30 października podpisał pokoi z Francją, odstępując od żądania rezygnacji z sukcesji hiszpańskiej i pozostawiając Strasbourg przy Francii.
Hiszpania na mocy traktatu rijswijckiego odzyskała Katalonię i Barcelonę, Luksemburg, tereny w Ardenach i ważniejsze tereny w Niderlandach zajęte po pokoju w Nijmegen. Dla Jednoczonych Prowincji istotne znacze

Podpisanie pokoju w Rijswiik, 1697 r. Rycina współczesna
nie miały dogodne warunki handlowe, zapewnione im przez Francję;
Wojna zakończyła się pozornie bez zwycięzców i zwyciężonych. Sprzymierzonym nie udało się pozbawić Francji terytoriów zajętych po 1648 i 1659 r. Po raz pierwszy jednak Ludwik XIV, aby uzyskać pokój, musiał się zgodzić na szereg koncesji. Upadł plan Lou-vois, nie udało się zabezpieczyć panowania Francji nad Renem przez przyłączenie Alzacji i Lotaryngii. Reuniony odpadły od Francji.
Najwięcej korzyści odniósł cesarz, który dzięki zaangażowaniu Francji w wojnę, miał wolne ręce na Węgrzech i na Bałkanach. Po-, .kój W Karłowicach (26 stycznia ] 699), który zakończył wojnę z Turcją^r)ozpstawiał mu Węgry i Siedmiogród.
Wojna o sukcesję hiszpańską (1701-13)
Pretendenci do tronu hiszpańskiego. Spokój w Europie nie miał trwać długo. Od kilku już lat mocarstwa europejskie z niepokojem i nadziejami oczekiwały na otwarcie sprawy sukcesji hiszpańskiej z chwilą zgonu Karola II, a od 1696 r. można się było spodziewać go lada chwila. Do sukcesji w tym czasie zgłaszali pretensje bezpośrednio spokrewnieni z Habsburgami hiszpańskimi: Ludwik XIV i Leopold I, wielki delfin Filip - syn Ludwika XIV, arcy-książęta Karol i Józef- synowie Leopolda l, Józef Ferdynand - pięcioletni syn elektora bawarskiego, książę sabaudzki i Piotr - król Portugalii. Spośród tej plejady pretendentów rzeczywistymi, rywalami J>yli kroi francuska i cesarz. Obaj władcy usiłowali pozyskać stronników na dworze madryckim i zapewnić poparcie innych państw w momencie konfliktu.
Rokowania francusko-angielskie. Dyplomacja francuska podjęła rozmowy na temat przyszłego rozwiązania sprawy sukcesji hiszpańskiej z Anglią i Zjednoczonymi Prowincjami. (c)ba te państwa, choć bezpośrednio nie pretendowały do sukcesji, były jak najbardziej zainteresowane w utrzymaniu równowagi sił , w Europie i krajach zamorskich, która zostałaby całkowicie zachwiana, jeśliby posiadłości

korony hiszpańskiej objął jeden z rywali - król francuski lub Habsburgowie.
W rozmowach angielsko-francuskich rozważano w różnych wariantach problem rozbioru posiadłości hiszpańskich, który zadowoliłby większość zainteresowanych. W toku rozmów zmieniono^lany^ppdziału, godząc się wspólnie, by Hiszpanię, posiadłości w Ameryce oraz Niderlandy otrzymał syn elektora ba-' warskiego, kandydat "neutralny". Królestwo Neapolu i Sycylii - Francja, a Toskanię, Li-gurię i Mediolan - arcy książę Karol. Ten podział zaakceptowano w układzie, który podpisały Anglia, Francja i Zjednoczone Prowincje.
Plany hiszpańskie i nowe propozycje podziału.
Plany podziału budziły żywe niezadowolenie, przede wszystkim wśród samych Hiszpanów, którzy godzili się na każdego kandydata, który by zapewnił integralność monarchii hiszpańskiej. W listopadzie 1698 r. Karol II wyznaczył swym następcą młodziutkiego Bawar-czyka, spodziewając się, iż będzie to najbardziej "pokojowy" kandydat. Józef Ferdynand zmarł jednak wkrótce (1699) i sprawa następstwa pozostała nadal nierozstrzygnięta.
Dyplomacja francuska wystąpiła wówczas z nowymi propozycjami. Ludwik XIV zrzekł się korony hiszpańskiej i Ameryki dla swego syna lub wnuka, pozostawiając je arcy-księciu Karolowi w zamian za wzmocnienie pozycji francuskiej we Włoszech. Delfin miał otrzymać Królestwo Neapolu i Sycylii, Toskanię i Mediolan lub zamiast niego Lotaryngię. Niderlandy dostałyby się bądź królowej Hiszpanii, bądź elektorowi bawarskiemu, ewentualnie zostałyby republiką lub byłyby podzielone między Francję i Holandię. Po pewnych poprawkach propozycje te zostały zatwierdzone przez Anglię i Zjednoczone Prowincje. Nie udało się natomiast doprowadzić do kompromisu z cesarzem Leopoldom I, któremu zwycięstwa w wojnie z Turcją i wpływy, jakie posiadał na dworze madryckim, pozwalały mieć nadzieję na objęcie całej sukcesji po Habsburgach hiszpańskich. Ta nieustępliwość Wiednia wpłynęła na dalsze zbliżenie francusko-angielskie i francusko-holender-skie, co znalazło wyraz w podpisaniu oficjał-

Ludwik XIV ogłasza księcia d'Anjou królem Hiszpanii. Rycina współczesna

nych porozumień (1700) na temat sukcesji hiszpańskiej.
Testament Karola II. Testament Karola II, który pod naciskiem profrancuskiej grupy magnackiej, bezpośrednio przed śmiercią (l listopada 1700) wyznaczył swym następcą wnuka Ludwika XIV, Filipa, księcia d'Anjou jako Filipa V, radykalnie zmienił sytuację. Po kilkudniowym wahaniu Ludwik XIV zdecydował się odstąpić od wszystkich uzgodnionych decyzji i wyraził zgodę, by książę d'Anjou przyjął koronę hiszpańską. Jak to rozumiano we Francji, może świadczyć artykuł w "Mercure de France", w którym pisano w związku z tym wydarzeniem: "Jakie szczęście - nie ma już Pirenejów, są obalone, jesteśmy jednością".
Próby wojny. Przygotowania Anglii i Holandii.
Perspektywa, która zachwycała Francuzów, wywoływała mniejszy entuzjazm Anglii j^ Zjednoczonych Prowincji. Uznanie księcia d'Anjou królem Hiszpanii oznaczało dla Francji wojnę i to nie tylko z cesarzem, ale także z państwami morskimi, Anglią i Republiką Holenderską. Złamanie zobowiązań i niebezpieczeństwo Jakie dla handlu angielskiego i holenderskiego rodziło się w momencie rozciągnięcia wpływów francuskich na posiadłości hiszpańskie, skłaniały oba kraje do utwo-

rzeniaJspąlicji ąntyfrancuskiej wraz z Leopol-dem I i innymi zainteresowanymi.
Ufna w swoją potęgę Francja nie szukała już dróg kompromisu. W imieniu Filipa V Ludwik XIV wyparł garnizony holenderskie z twierdz w Niderlandach hiszpańskich i sam objął je w posiadanie (1701). Zmusił tym wprawdzie Stany Generalne do uznania Filipa na tronie madryckim, ale zarazem przyspieszył przygotowania do wojny w Anglii i Zjednoczonych Prowincjach. Państwa te raz jeszcze wystąpiły ze swymi dość umiarkowanymi, żądaniami, a kiedy Francja je odrzuciła, Wilhelm III odmówił uznania Filipa V i rozpoczął starania o zgodę parlamentu angielskiego na rozpoczęcie wojny. Parlament uchwalił kredyty na utrzymanie 30 tyś. marynarzy i 19 tyś. żoł" nierzy przeznaczonych na pomoc Republice Holenderskiej, wzbraniał się jednak przed wypowiedzeniem wojny.
Przymierze antyfrancuskie. Kiedy wojska cesarskie rozpoczęły pierwsze działania wojenne we Włoszech i zmusiły do odwrotu armię francuską, Anglia i Zjednoczone Prowincje oraz Leopold I podpisali w Hadze przymierze (1701), w którym uczestnicy zobowiązywali się nie zawierać oddzielnie pokoju, strzec rozdzielenia korony francuskiej i hiszpańskiej, zapewnić przywileje Anglików i Holendrów w zamorskich posiadłościach Hiszpanii oraz nie

dopuścić Francuzów do hiszpańskiego handlu kolonialnego. Jednocześnie przyjęto nowy program podziału sukcesji hiszpańskiej z wyłączeniem Francji.
Nie była to jeszcze oticjalna deklaracja wojny, ale dalszy krok w jej kierunku. Nową przyczyną zapstrzenia stosunków angielsko--frąncuskich było uznanie przez Ludwika XIV po śmierci Jakuba II (1701) prawowitym królem Anglii (roi de droit) jego syna, przy czym Wilhelma III nadal Francja uznawała królem faktycznym (roi defait). Doprowadziło to do zerwania stosunków dyplomatycznych. Jednocześnie nowe wybory do parlamentu przyniosły zwycięstwo prowojennej partii wigów. Anglia, zagrożona w swych interesach w koloniach i na morzu, zdecydowała się wszcząć wojnę. 5 maja "1702 r. Anglia, Zjednoczone Prowincję i cesarz oficjalnie wypowiedzieli wojnę Francji i Hiszpanii.
Działania wojenne w czasie wojny północnej (1700-21)

Wybuch wojny. W konflikcie, który ciągnął się ponad dziesięć lat, od początku przewaga sił leżała po stronie koalicji ąntyfrancuskiej. Flota angielsko-holenderska liczyła 227 okrętów wojennych - dwukrotnie więcej niż mogła wystawić Francja. Na lądzie cesarz dysponował liczną i dobrze wyekwipowaną armią, zaprawioną w walkach z Turcją, poza tym znaczne kontyngenty wojska oferowali książęta Rzeszy i król duński - Fryderyk IV. Anglia wystawiła 50 tyś. żołnierzy.
W przeciwieństwie do swych przeciwników Francja nie mogła wówczas wystawić więcej niż 200 tyś. żołnierzy, słabo wyćwiczonych i źle zaopatrzonych. Zabrakło jej także zdolnych dowódców i organizatorów. Miała natomiast po swej stronie kilku cennych sprzymierzeńców: elektora Bawarii, elektora Kolonii oraz Portugalię, któraJzamknęła swe porty dla statków angielskich (1701).

Związek z Hiszpanią nie wzmocnił JFrąncji;
po drugiej stronie Pirenejów panowała pełna dezorganizacja władzy. Ludwik XIV początkowo nie interweniował w sprawy wewnętrzne Hiszpanii, ale wobec postępującego rozkładu państwa, w połowie 1701 r. przejął rzeczywiste rządy w państwie nominalnie kierowanym przez jego wnuka.
Niekorzystny dla Francji układ sił ujawnił się od chwili rozpoczęcia działań wojennych. 3 W 1702 r. Ludwik XIV zamierzał podjąć ofensywę w Niemczech, kierując jednocześnie na Wiedeń trzy armie: z zachodu, Włoch i z Węgier, gdzie wybuchło powstanie pod wodzą Franciszka II Rakoczego. Brak koordynacji nie pozwolił na zaatakowanie stolicy cesarstwa i ofensywa skończyła się drobnymi sukcesami wojsk francuskich, pozbawionymi znaczenia dla dalszego toku wojny.
Klęski francuskie. Na morzach flota francuska poniosła szereg porażek, podobnie-w Ameryce Północnej, gdzie toczyły się walki między Karoliną a Florydą oraz Nową Anglią a Kanadą. Na Antylach wyparto Francuzów z części Wyspy św. Krzysztofa. Ciosem dla Francji było sprzymierzenie się Portugalii z Anglią i Republiką Holenderską (1703). W zamian za uznanie arcyksięcia Karola królem Hiszpanii i pomoc wojskową, Portugalia miała uzyskać kilka miast hiszpańskich. Wciągnięcie Portugalii w orbitę polityki angielskiej zapewniało koalicji duże korzyści strategiczne, oddawało do dyspozycji bazy w Ameryce i na Półwyspie Pirenejskim.
Sytuacja Francji była z roku na rok trudniejsza. W 1704 r. nastąpiła wielka ofensywa sprzymierzonych w Bawarii, opuszczonej przez wojska francuskie, które pospieszyły tłumić powstanie w Cevennes. Korzystając z tego sprzymierzeni spustoszyli Bawarię, tak jak kilka lat temu Francuzi Palatynat. Kampania zakończyła się całkowitą klęską wojsk francusko-bawarskich (1704). porażkę ponieśli także Węgrzy; oddziały Rakoczego zostały rozbite przez wojska cesarskie.
Szczególnie groźny obrót przybrały dla Francji wydarzenia w Hiszpanii. W marcu 1704 r. w Lizbonie wylądował arcyksiążę Karol, aby na czele armii angielsko-portugalskiej

skruszyć na Madryt. Tylko szybka interwencja armii francuskiej zapobiegła wykonaniu tego planu. W sierpniu nastąpił jednak nowy atak:
Anglicy zajęli Gibraltar i obsadzili go dwutysięcznym garnizonem. Flota z Tulonu bezskutecznie próbowała odzyskać tę kluczową pozycję, zapewniającą panowanie nad Morzem Śródziemnym. Wkrótce też ujawniły się następstwa opanowania Gibraltaru przez Anglików: arcyksiążę Karol wylądował w Katalonii. Ludność, niezadowolona z centralistycznych tendencji Filipa V i Ludwika IV, poparła Karola, 9 października 1705 r. kapitulo-wąła Barcelona. Karol został obwołany królem Hiszpanii jako Karol III. W ślad za Katalonią uznały go Walencja i Murcja.
Próby porozumienia. Wobec niepowodzeń francuskich Ludwik XIV począł szukać dróg porozumienia, wykorzystując niesnaski wśród Uczestników koalicji. W październiku 1705 r. Francja przedstawiła propozycje pokojowe Zjednoczonym Prowincjom, zostały one jednak odrzucone. Sprzymierzeni kontynuowali działania ofensywne. W 1706 r. John Chur-chill, książę Mariborough, najwybitniejszy wódz w tej wojnie, na czele sześćdziesięcioty-Sięcznej armii pokonał wojska francuskie pod Ramillies (23 maja), zajmując niemal całą Flandrię i Brabancję. Stany obu prowincji uznały Karola III. Mariborougn wkroczył na terytorium francuskie i kontynuował marsz w kierunku Lilie.
Nie mniejsze sukcesy odnieśli sprzymierzeni w Hiszpanii, gdzie w czerwcu wojska ajagielsko-portugalskie zajęły Madryt.
Nowe francuskie propozycje pokoju nie były w ogóle rozpatrywane w Anglii, która była tak przekonana o swojej przewadze, że pragnęła sama dyktować warunki. Ludwik XIV na próżno też próbował pertraktacji z Republiką Holenderską. Powstanie w Kastylii przeciw "Austriakowi" i powrót Filipa V do Madrytu (sierpień 1706) nie zmieniały ogólnej sytuacji coraz bardziej niekorzystnej dla Francji. ,
Anglia na skutek, udaremnionej zresztą, próby desantu w Szkocji^ogarnięta wielką falą nastrojów antyfrancuskich, dążyła do kontynuacji wojny. Finansiści angielscy, udziałowcy Banku Angielskiego, korzystali z wojny,


Odwrót armii francuskiej z Augsburga, 1704 r. Rycina G. Ph. Regendasa

osiągając dzięki niej poważne zyski i nowe przywileje od parlamentu.
Upadek polityki Ludwika XIV. Wszystko zapowiadało nieuchronną i bliską klęskę Francji, ekonomicznie coraz bardziej wyczerpanej. Doszło do tego, że Ludwik XIV musiał sprzedać swą złotą zastawę stołową i dopiero transport kruszców z Meksyku uratował w 1709 r. skarb i pozwolił wyposażyć na nowo armię. W Niderlandach, które w 1708 r. stały się głównym teatrem wojny, sprzymierzeni oblegali Lilie, a ściągnięta z Włoch armia nie zdążyła zapobiec kapitulacji twierdzy. Mariborough myślał nawet o marszu na Paryż.
Pokój był dla Francji konieczny i Ludwik XIV dążył doń za cenę jak najdalej idących ustępstw, nie godząc się tylko z poniżającymi warunkami, jakie stawiali mu sprzymierzeni. Rozmowy francusko-holenderskie w Hadze (1709) rozbiły się o żądanie, by Ludwik XIV przystąpił do koalicji przeciw wnukowi, Filipowi V.
Zmiana stanowiska Anglii. Uratowała Francję zmiana stanowiska Anglii, spowodowana wydarzeniami w Hiszpanii. Karol III z posiłkami, jakie otrzymał od cesarza Józefa I, ponow

nie wkroczył do Madrytu (1710), ale napotkał opór Kastylijczyków. Po zerwaniu rokowań w Holandii, Ludwik XIV skierował do Hiszpanii armię francuską, która zmusiła Karola III " do odwrotu. Ten sukces Francji, którą uważano za pobitą i niezdolną do walki, wzmocnił w -Anglii tendencje pokojowe, szczególnie silne wśród właścicieli ziemskich i w parlamentarnej partii torysów. Pisarze tacy, jak Jonathan Swift i Daniel Defoe, obok plejady pomniejszych, opowiadali się za pokojem. Swift pisał:
"Sześć milionów subsydiów (rocznie) i dług ponad 50 min liwrów! Bardzo szanowni alianci nas zrujnowali... Kiedy nasze wojska zajmują miasto we Flandrii, Holendrzy je zagarniają, a my tu palimy znicze z radości". Podburzano opinię publiczną. Nastrój antywojenny ułatwił torysom ich zwycięstwo wyborcze w 1710 r.
Rokowania z Anglią. Wkrótce potem, w styczniu 1711 r. rząd angielski dał do zrozumienia, iż gotów jest podjąć rozmowy z Francją. Ludwik XIV nie odrzucił tej sugestii, ale jego propozycje nie spotkały się z uznaniem w Londynie. Dopiero śmierć cesarza Józefa I (1711) skłoniła Anglię do większej ustępliwości. Jedynym spadkobiercą cesarza był brat, Karol,

Zabawa ludowa z okazji zawarcia pokoju. Rys. z francuskiego kalendarza na rok 1715


uznawany przez sprzymierzonych za króla Hiszpanii. Zarysowała się znów perspektywa imperium habsburskiego, rozciągającego się od Półwyspu Pirenejskiego po Bałkany. Anglia powróciła do koncepcji podziału sukcesji hiszpańskiej, której wyrzekła się w toku walki, a która była jedynie zgodna z jej polityką utrzymywania równowagi sił w Europie.
Tajne rozmowy między przedstawicielami rządu angielskiego i Ludwika XIV zakończyły się podpisaniem w Londynie (1711) pręlimina-riów pokojowych. Obejmowały one dwa oddzielne dokumenty. Pierwszy, tajny, zobowiązywał króla francuskiego do uznania Anny i protestanckiej linii domu hanowerskiego za prawowitych dziedziców korony angielskiej. Francja miała zawrzeć z Anglią traktat handlowego uprzywilejowania, oddać Wyspę Św. Krzysztofa, zniszczyć fortyfikacje w Dunkierce i zapewnić zgodę Hiszpanii na oddanie Gibraltaru, Port Mahoń, oraz zrzeczenie się na rzecz Anglii assiento de negros - przywileju handlu czarnymi niewolnikami. Jawny dokument zawierał zobowiązanie gwarancji, zapobiegających połączeniu korony hiszpańskiej i francuskiej oraz odpowiednich satysfakcji ekonomicznych i politycznych dla uczestników koalicji.
Rokowania nie przerwały działań wojennych w Europie, w koloniach i na morzach, ale nie przyniosły one żadnej ze stron zwycięstw, które zaważyłyby na przyszłym pokoju. Anglia, zdecydowana zakończyć wojnę, wywierała nacisk na swych sprzymierzeńców. Wkrótce

Holendrzy wyrazili zgodę na zaakceptowanie preliminarów londyńskich i zwołanie do Utrechtu kongresu pokojowego.
Pokój w Utrechcie. Kongres rozpoczął się 29 stycznia 1712. r. Perspektywa pokoju była jeszcze dość odległa. Kiedy Francja przedstawiła swe propozycje, Karol VI, cesarz od 1711 r., oraz Zjednoczone Prowincje starali się wymóc na Anglii zgodę na odrzucenie tych warunków, zgodnych z preliminariami londyńskimi. Propozycje wysunięte przez cesarza miały prowokacyjny charakter i zmierzały do zerwania kongresu, domagał się on bowiem, by Filip d'Anjou zrezygnował z praw do sukcesji hiszpańskiej, a Francja oddała Alzację i trzy biskupstwa na terenie Rzeszy, przyznane jej jeszcze pokojem westfalskim. Kongres nie został zerwany, ale ogólne posiedzenia przerwano. Trwały tylko oddzielne rokowania angielsko-francuskie, które doprowadziły do podpisania zawieszenia broni. Podpisali je także król Portugalii i książę sabaudzki. Stanowisko Anglii zmusiło wreszcie do ustępstw także Holandię i cesarza.
11 kwietnia ITJJLr,. Francja podpisała trak-, tąty,"OJddzielme z Anglią, Zjednoczonymi Pro? w"icjami" Portugalią, księstwem Sabaudii ri królem Prus, które położyły kres jedenastoletniej wojnie o sukcesję hiszpańską. Zmuszona do wielu ustępstw, Francja nie poniosła jednak klęski w tej wojnie, choć jej skutki kraj odczuwał jeszcze przez wiele dziesiątków lat. Terytorium^francyskie pozostało nienaruszo

ne, a Filip V Burbon zachował tron hiszpański.
"" Zwycięstwo w wojnie przypadło Anglii. Poczynając od utrzymania.równowagi sił, a kończąc na korzyściach handlowych, zrealizowała ona swoje interesy w Europie, w koloniach, na morzach. Książę sabaudzki odzyskał Sabaudię i Niceę. Zyskał też na wojnie król Portugalii i król pruski, Fryderyk I.
Cesarz zgodził się na zawarcie pokoju, dopiero gdy wojska francuskie odniosły nad Renem kilka sukcesów, zajmując Landau i Fry-

burg. Od końca 1713 r. trwały w Rastatt (księstwo badeńskie) rozmowy zakończone 6 marca 1714 r., podpisaniem pokoju. Francja zachowała Alzację wraz ze Strasbourgiem, cesarz Karol VI otrzymał natomiast Landau nad Renem, księstwa włoskie (Mediolan, Toskanię i Neapol) oraz część Niderlandów hiszpańskich.
Najbardziej niezadowoleni z warunków pokoju w Utrechcie i Rastatt byli Hiszpanie, którzy nie uniknęli rozbioru. Protesty ich nie miały jednak dla nikogo znaczenia.

Kwestia bałtycka na przełomie XVII i XVIII w.
Polityka Piotra I. Od końca XVII w. w strefie bałtyckiej narastały nowe konflikty i rywalizacja między państwami zainteresowanymi w zabezpieczeniu swoich interesów na Bałtyku. Równowaga ustanowiona po pokoju oliw-skim (1660) została poważnie zachwiana, kiedy państwo rosyjskie pod rządami Piotra JL poczęło konsekwentnie realizować plan^ przywrócenia Rosji dostępu do Bałtyku.
Pierwotnie Piotr I zamierzał kontynuować wojnę z Turcją, która przyniosłaby Rosji wyjście na Morze Czarne. Jeszcze w czasie wojny z koalicją na dworze Ludwika XIV zjawił się poseł rosyjski z propozycją, aby Francja wraz z Ligą Świętą utworzyła przymierze antytureckie. Zamysł pozyskania monarchów europejskich dla tej "krucjaty" przyświecał także Piotrowi I podczas jego podróży na zachód. Dopiero trudności i brak poparcia dla planów wielkiej koalicji antytureckiej nawet ^ strony cesarza,skłoniły cara do zmiany planów.
W drodze powrotnej do Rosji, Piotr I spotkał się w Rawie z Augustem II Sasem, królem Polski, a jednocześnie elektorem saskim. W czasie narad postanowiono, że Polska i Rosja fazem rozpoczną wojnę przeciw Szwecji (sierpień 1698). Augusta II do wojny skłoniły prze-

4. WZROST ZNACZENIA ROSJI W EUROPIE
de wszystkim dynastyczne interesy Wettinów, liczył bowiem, że w wyniku wojny zdoła przemienić elekcyjny tron polski w dziedziczną monarchię. Ani Saksonia, ani Rzeczpospolita nie miały w tym czasie istotnych powodów do wszczynania konfliktu ze Szwecją.
Plan opanowania wybrzeża. Sytuacja sprzyjała planom rosyjskim. W Rosji wiedziano, że cesarstwo i Francja podobnie jak Anglia i Zjednoczone Prowincje w najbliższym czasie będą zajęte sprawą sukcesji hiszpańskiej. Wojna z Turcją zmierzała do szybkiego końca, w styczniu 1699 r. zakończył ją pokój karłowicki, choć Rosja ograniczyła się tylko do zawieszenia broni na dwa lata.
W planach opanowania wybrzeża bałtyckiego liczono także na współdziałanie magnatem inflanckiej, niezadowolonej z absolutnych rządów Karola XI i jego polityki redukcji. W Inflantach wybuchła rewolta, na czele której stał Johann Reinhold Patkul. Po stłumieniu opozycji Patkul zbiegł do Warszawy (październik 1698) przedstawiając gotowy plan koalicji antyszwedzkiej i jej działania. Do koalicji miały wejść Polska, Rosja, Brandenburgia i Dania.
Plan ten został zrealizowany. August II zawarł z królem Danii tajne przymierze przeciw Szwecji (25 września 1699), a następnie przez Patkula prowadził rokowania z Piotrem I, za-

kończone układem 22 listopada 1699 r. Do przymierza wciągnięto także FryderykaJ, późniejszego króla Prus, z którym Dania i Polska podpisały układy.
s Wojna północna N (1700-21)
Początek działań i pierwsze sukcesy szwedzkie.
Działania wojenne rozpoczęły się wiosną 1700 r., od ataku wojsk Augusta II w Inflantach i oblężenia Rygi. Jednocześnie nastąpił atak duński na księstwo Holsztyn-Gottorp, sprzymierzone ze Szwecją. Karol XII zwrócił się o interwencję do państw, które gwarantowały pokój oliwski, i otrzymał pomoc floty angiel-sko-holenderskiej. Oba te państwa pragnęły utrzymać na Bałtyku dotychczasową równowagę sił. Szwedzi wspomagani przez okręty angielskie i holenderskie zajęli Zelandię i zmusili Danię do podpisania układu pokojowego w Traventhal (18 sierpnia 1700)
Nie lepiej powiodło się wojskom Augusta II w Inflantach. Oblężenie Rygi zostało przerwane.
Rosja była w tym czasie zajęta sprawą Turcji. Upłynęły dwa lata przewidziane rozejmem karłowickim i chcąc prowadzić wojnę ze Szwecją, Piotr I musiał przedłużyć rozejm. Zdziwienie i niepokój, jaki wywołało pojawienie się w Konstantynopolu rosyjskiej fregaty, wiozącej posła, pierwszego okrętu tego państwa, jaki dopłynął do stolicy sułtana, pomogło zawrzeć rozejm na dosyć dogodnych warunkach. Rosja zachowywała Azow z okolicami, granicę wyznaczono przez stepy, na linii twierdzy tureckiej Kasykerman.
Natychmiast po podpisaniu rozejmu Piotr I na czele wojsk rosyjskich wkroczył do Inflant i rozpoczął oblężenie Narwy (1700). Wojskom tym brakło jednak i umiejętności, i przede wszystkim sprzętu koniecznego do zdobycia twierdzy. Większość armat, jakimi Piotr I wówczas dysponował, nie nadawała się do użycia. Tymczasem Karol XII wylądował pod Rewlem (Rewel, dziś Tallin) z dwunastotysię-czną armią i zaatakował Rosjan. Nieobecność Piotra I, który wyjechał, by zbadać fortyfikacje miast pogranicznych, wzmogła dezorganizację w odd7iałach rosyjskich. Walka zakoń

czyła się porażką Rosjan, wojska rosyjskie wycofały się z Inflant.
W 1701 r. klęskę poniosły takżewojska Augusta II, które ponownie obiegły Rygę. Karol XII ze swą armią wkroczył do Rzeczypospolitej, głosząc się oswobodzicielem od tyranii Sasów. W Polsce szlachta i magnateria podzieliły się na skłócone między sobą obozy. Wojska szwedzkie nie napotykając oporu dotarły do Warszawy, dopiero pod Kliszowem nastąpiło starcie, zakończone klęską armii- sasko-polskiej (19 lipca 1702). Szwedzi zajęli Kraków, a w 1703 r., po ponownej klęsce Augusta II pod Pułtuskiem, prawie cały kraj. Garnizony szwedzkie w Poznaniu, Toruniu i Elblągu miały zabezpieczyć łączność ze Szwecją.
Sukcesy rosyjskie. Zaangażowanie Karola XII w walki na terenie Rzeczypospolitej wykorzystał Piotr I. Po reorganizacji armii, dzięki której stała się ona jedną z najsilniejszych w Europie, car wkroczył do Ingrii i Karelii. W 1702 r. Rosjanie zdobyli twierdzę Noteburg (późniejszy Schlisselburg). Posuwając się w dół Newy, wojska Piotra I zajęły w 1703 r. twierdzę Nyenschanz (Nienszanc). Rosja uzyskała dostęp do Zatoki Fińskiej, a na zdobytych terenach w maju rozpoczęto budowę twierdzy Pietropawłowsk, będącej początkiem nowej stolicy - Petersburga. W 1704 r. Rosjanie kolejno wyparli Szwedów z Dorpatu, Narwy, Iwangorodu. Piotr I zdobywszy przewagę na północy skierował na pomoc zagrożonemu sojusznikowi armię pod wodzą generałów Geo-rga Ogilwi i Aleksandra Mienszykowa.
Przewaga Szwecji. Działania szwedzkie koncentrowały się nadal na terytorium Rzeczypospolitej. W oparciu o część polskiej magna-terii i szlachty, która w początkach 1704 r. pod przewodnictwem prymasa Michała Radzie-jowskiego zawiązała w Warszawie konfederację i ogłosiła detronizację Augusta II, Karol XII przeprowadził obiór Stanisława Leszczyńskiego na tron polski (12 lipca 1704). Wojska saskie zostały odrzucone za Odrę, a nowy król polski zawarł ze Szwedami traktat (1705), zapewniający możliwość prowadzenia wojny na terytorium Rzeczypospolitej.

Układ w Altranstadt. W 1706 r. walki prze-niosły.się do Saksonii. Po osaczeniu armii rosyjskiej w Grodnie i zmuszeniu jej do odwrotu, wojska szwedzkie przeszły przez Śląsk i we wrześniu wkroczyły na terytorium saskie. Kiedy zajęto Lipsk, August II zmuszony t^ył zerwać przymierze, z Rosją i zawrzeć układ z Karolem XII (w Altranstadt), zrzekając się korony polskiej, wyrażając zgodę na zimowanie wojsk szwedzkich w Saksonii oraz na pozostawienie garnizonów w Lipsku i Witten-berdze do czasu pełnej egzekucji warunków pokojowych.
Ten niespodziewany wzrost potęgi Karola XII, który począł energicznie ingerować w wewnętrzne sprawy Rzeszy, występując jako protektor protestantyzmu, wywołał obawy koalicji antyfrancuskiej i nadzieje Francji. Ambasador francuski w Lipsku oraz książę Mariborough starali się wpłynąć na decyzję młodego króla: Francja pragnęła ataku na cesarstwo, Anglia zaś - na Rosję.
Ofensywa na Rosję. Osiągnięcia Rosji - sukcesy nad Bałtykiem i wpływy, na jakie car mógł liczyć między oponentami Leszczyńskiego - przesądziły o ataku szwedzkim nie na zachód, lecz na wschód. Latem 1708 r. Karol XII rozpoczął ofensywę, której celem miała być Moskwa. Rozbił wojska rosyjskie pod Hołowczynem i opanował przeprawę przez Dniepr, oczekując na przybycie szwedzkiej armii pod wodzą generała Adama Lówen-haupta. Nie doczekawszy się jej, skierował oddziały na Ukrainę, gdzie hetman kozacki Mazepa od 1705 r. porozumiewał się z Leszczyńskim przeciwko Rosji. Rosjanie uprzedzili jednak Szwedów. Armia Mienszykowa zajęła rezydencję Mazepy, Baturyn, a oddziały pod dowództwem cara pokonały spieszącego na spotkanie z królem Lówenhaupta. Tym samym Rosjanie udaremnili ofensywę szwedzką Jia Moskwę; działania wojenne zatrzymały się na Ukrainie.
Bitwa pod Połtawą. Wiosną 1709 r. Karol XII rozpoczął oblężenie Połtawy, które ciągnęło się przez dwa miesiące. Rosjanie skoncentrowali znaczne siły i rzucili je przeciw armii oblę-żniczej. W bitwie pod murami Połtawy Szwe

dzi pJonieśli druzgocącą klęskę...Karol XII, ranny przed bitwą, w towarzystwie Mazepy i polskiego generała Stanisława Poniatowskie-go, uciekł później na terytorium Turcji, a wojska szwedzkie poddały się ścigającym je Rosjanom.
Wraz z klęską połtawską sytuacja wojenna radykalnie się zmieniła. Wcześniej już August II odnowił przymierze z Rosją i Danią, w sierpniu zaś powrócił na tron polski. Szwedzi zaatakowani przez Danię nie mogli wysłać nowych sił do Polski. Piotr I wystosował ultimatum do Turcji, domagając się wydania Karola XII, napotkał jednak nieoczekiwany opór. Porta zdawała sobie sprawę, że usadowiwszy się nad Bałtykiem, Rosja sięgnie po Morze Czarne, nie pragnęła więc klęski Szwecji, a tym bardziej rychłego pokoju. W odpowiedzi na ultimatum cara (1710) Turcja wypowiedziała Rosji wojnę.
Wojna rosyjsko-turecka. Piotr I, który liczył na powstania ludów znajdujących się pod panowaniem tureckim, postanowił od razu zrealizować podwójny cel: pokonać Karola XII i zmusić Turcję do uległości. Uzyskawszy obietnicę pomocy hospodara mołdawskiego i wołoskiego, ruszył z czterdziestotysięczną armią nad Dunaj. Rachuby na powstania anty-tureckie okazały się jednak zwodnicze, a sprzymierzeńcy niepewni. Armia rosyjska dotarła do Prutu, ale odniosła kilka porażek w starciach z wojskami tureckimi. Nastąpiły rokowania i w ich rezultacie Rosjanie wycofali się z pozycji, jakie zdobyli nad Morzem Czarnym.
Wzrost znaczenia Rosji. Wojska rosyjskie zostały teraz skoncentrowane na północy i w ciągu 1713 r. opanowały wybrzeże Zatoki Fińskiej od Wyborga do Helsinek, a w następnych latach Rosjanie zajęli Torneo. Walki toczyły się w Estonii, Finlandii i na Pomorzu.
Rosły jednocześnie szeregi koalicji anty-szwedzkiej, a tym samym rozszerzył się zasięg wojny. W 1715 r. do wojny dołączył się krol_ pruski i elektor hanowerski. Szwedzi zostali całkowicie wyparci z południowego wybrzeża Bałtyku. Na Bałtyku car dysponował połączoną flotą angielsko-duńsko-rosyjską, co

umożliwiło mu lądowanie w Danii i atak na Wyspy Alandzkie.
Sukcesy Rosji niepokoiły jej sprzymierzeńców, zwłaszcza działania Piotra I i wzrost jego wpływów na terenie Rzeszy i w Polsce. Anglia odstąpiła od udzielania pomocy, między Piotrem I a Augustem II rozpoczęły się zatargi;
nie przeszkodziło to jednak Rosjanom w kontynuowaniu wojny. Dopiero latem 1721 r., po

długich rokowaniach, które przerwała śmierć Karola XII, zawarty został w Nystad (31 sierpnia 1721) pokój, zresztą z pominięciem Augusta II. Przyznawał on Rosji Inflanty szwedzkie, Estonię, Ingnę i przy ległe "wyspy. Po podpisaniu pokoju, Piotr I przybrał tytuł imperatora, a senat petersburski nadał mu, tak jak władze Paryża Ludwikowi XIV po pokoju w Nijmegen, przydomek Wielkiego.