ARCHITEKTURA

- 1 -

Agora

(gr. plac, rynek),ośrodek życia publicznego. Kramy, magazyny, budowle
użyteczności publicznej i frontony świątyń otaczające założenie. Początkowo
luźno zestawione, później

budynki te zostają uporządkowane w ciągach kolumnowych galerii
(Ateny),wznoszonych najczęściej z fundacji prywatnych, stanowiących moduł
planu miasta (Milet, Priene).

Abakus (gr.

Deska)Kwadratowa

płyta stanowiąca najwyższą część głowicy kolumny

antycznej.

Kwadratowa

płyta nad echinusem pokrywająca kapitel.

Akroterion

(szczytowy, akantowy, palmetowy) – motyw rzeźby architektonicznej. Element
wieńczący szczyt i narożniki frontonu budowli antycznej, złożony z palmet, wici
akantowej, waz, figur zwierzęcych (lew, sfinks, itd.) lub postaci ludzkich. Antyk,
renesans, klasycyzm.

Akwedukt

(łac. aque ductus), wodociąg w starożytnym Rzymie, doprowadzający wodę do
osiedli otwartych kanałem lub rurociągiem, często na arkadach, z
wykorzystaniem naturalnego spadku terenu. Szczególnie częsty w rzymskiej
Kampanii, płd. Francji (Nimes), Hiszpanii (Segowia)

Amfilada (fr.

przestrzał), trakt pomieszczeń połączonych drzwiami umieszczonymi na

jednej osi. Układ taki, wykształcony we Francji ok. 1650 był rozpowszechniony
w barokowym budownictwie pałacowym. Wersal.

Anta Wysunięta boczna ściana antycznej świątyni greckiej. (Eleusis) Wzmocniona

strona czołowa ma formę półfilara.

Apsyda (gr.

łuk, zakrzywienie ) nisza ołtarzowa na zamknięcie chóru. Jej pólkolista

forma pochodzi z rzymskiej architektury sakralnej i świeckiej. Od okresu
karolińskiego poprzedza ją baptysterium. Apsyda główna znajduje się na
zamknięciu nawy głównej i mieści główny ołtarz, apsydy boczne przy nawach
bocznych i transepcie. W okresie gotyku apsyda uzyskała formę wielobocznego
zamknięcia chóru.

Architraw, epistyl

( gr. belka nośna )W architekturze antycznej i stylach do niej podobnych
pozioma belka spoczywająca na kolumnach.

Archiwolta (wł. przedni łuk)

1. Czoło i podniebienie półkolistego łuku, które trzeba rozumieć jako architraw
wygięty w półkole między filarami lub kolumnami (antyk, romanizm, renesans,
barok)
2. Łuk wieńczący gotyckie i romańskie portale; często powtarza się
kilkakrotnie, coraz mniejszy, odpowiada ukosom ościeży, tworząc rozglifienie
portalu; w stylu romańskim głównie w formie wałka. Archiwolty bywają
pokryte ornamentem (szczególnie romańskie) lub płaskorzeźbą figuralną
(gotyckie).

Arkada międzynawowa

Łuk między nawą główną a boczną albo między sąsiadującymi ze sobą nawami
bocznymi.

Arkadowy fryz, arkatura

Fryz z przecinających się (przeplecionych) arkadek, ornament pochodzenia
islamsko-normanskiego występuje w romańskim i gotyckim budownictwie
ceglanym.

- 2 -

Atlant

Gigant, typ rzeźby monumentalnej. Podpora budynku ,nazwana tak od Atlasa,
który podtrzymywał na ramionach sklepienie niebieskie. W formie muskularnej
figury męskiej zastępuje filary, kolumny, pilastry, itp.

Atrium 1.

Centralne pomieszczenie antycznego domu mieszkalnego, przeważnie otwarte

od góry, z paleniskiem w środku (ater – zaczernienie od dymu). Otwór w dachu,
po którego pochyłych ścianach woda spływa do centralnego basenu.

2.

Narteks

Attyka 1.

Ścianka nad gzymsem koronującym zasłaniająca dach, często zwieńczona

figurami
2. We wnętrzu wąska powierzchnia ściany między dwoma gzymsami,
oddzielająca sklepienie (przeważnie kolebkowe) od filarów.
Antyk, renesans, klasycyzm, barok
Niska kondygnacja nad gzymsem koronującym, spotykana zwłaszcza w późnym
renesansie włoskim i francuskim baroku.

Baptysterium

(łac. budynek chrzcielny), samodzielna, często ośmiokątna budowla centralna,
wznoszona w okresie współczesnego chrześcijaństwa i średniowiecza (IV-XV
w.), przeważnie po zachodniej stronie kościoła katedralnego. Pod wezwaniem
Jana Chrzciciela. Chrzczony wchodził do basenu chrzcielnego (priscina – na
środku pomieszczenia). W miarę zanikania tego zwyczaju zostało zastąpione
przez chrzcielnicę stojącą wewnątrz kościoła.

Barbakan

Element systemu obronnego stanowiący rozwinięta formę przedbramia, często w
postaci rondeli, wysuniętej na zewnątrz, wysuniętej na zewnątrz obwodu murów
i połączonej z nimi szyją. Carcassonne, Kraków.

Bazylika

(gr. sala królewska)
1. Pierwotnie przypuszczalnie budynek urzędowy Archonta Basileusa na

ateńskiej agorze.

2. Rzymska hala targowa lub sądowa, zazwyczaj otoczona przez boczne nawy

i niekiedy zakończona półokrągłą trybuną (apsyda).

3. W chrześcijańskiej architekturze sakralnej kościół podłużny z nawą główną

wyższą od naw bocznych, mającą okna umieszczone powyżej poziomu
dachów naw bocznych (strefa okien górnych).Bazylika starochrześcijańska.
W toku dalszego rozwoju bazylikę wzbogacono o następujące elementy:
Kryptę, skrzyżowanie naw, chór, sklepienia, wieże, przemienność podpór,
empory, tryforium, westwerk i inne. W późnym gotyku bazylika traci
znacznie na korzyść kościoła handlowego, w renesansie i baroku na korzyść
kościoła salowego.

Belkowanie 1.

W świątyni greckiej architraw, fryz, i gzyms wieńczący

2. W późniejszych epokach stosowane nad poszczególnymi elementami

architektonicznymi, np.: w formie impostów nad kolumnami.
3.

Element drewnianego stropu.

Blank, Blankowanie

Inaczej krenelaż przedpiersie lub zwieńczenie przedpiersia muru obronnego, w
formie zębów (stanowiące osłonę dla obrońców), oddzielony od siebie wrębami,
służącymi jako strzelnice. W zależności od kształtu wyróżnia się: blanki
prostokątne, z pulpitowym lub dwuspadowym daszkiem, o łuku
dwukrzywiznowym, w jaskółczy ogon (gibellińskie), zwieńczone półkoliście,
schodkowe, blanki w formie tarcz, np.: Belem.

Bonia poduszkowa

Odmiana muru wykonanego z ciosów, dekoracyjne opracowanie krawędzi
ciosów (w postaci fazy, profilu, lub szlaku) oraz rustyka, czyli ciosy z grubsza
obrobione „na dziko” o nieregularnej powierzchni lica, tylna strona ciosów nie
obrobiona, bez szlaku.

- 3 -

Caldarium

Patrz: TERMY

Celle

(łac. komora) pozbawione okien główne pomieszczenie świątyni antycznej, w
którym stał posąg bóstwa.

Centralna budowla

Założenie architektoniczne o jednakowej symetrii w co najmniej 4 kierunkach i
zaakcentowanej bryle środkowej, na planie kolistym, eliptycznym,
kwadratowym, wielokątnym, krzyżowym, czterolistnym, lub wielolistnym.
Zasadzie organizacji przestrzennej odpowiada przykrycie w formie kopuły, także
z pomieszczeniami bocznymi, często także aneksy. We wczesnym
chrześcijaństwie i średniowieczu przewagę zdobyły budowle na planie
prostokątnym (podłużne) Najczęściej występuje jako: baptysterium, kościół
grobowy lub kaplica pałacowa. Sztuka bizantyjska rozwinęła także typ kościoła
centralnego. W renesansie, baroku i klasycyzmie popularna staje się budowla
centralna, której często towarzyszy dostawna część podłużna. W nowoczesnej
architekturze budowle centralne powstają głównie jako miejsca zgromadzeń
(kościoły, obiekty sportowe)

Chór

Pierwotnie, w antycznej Grecji, miejsce dla tancerzy i śpiewaków.

W świątyni chrześcijańskiej miejsce dla duchownych. Od czasów karolińskich

Przedłużenie nawy głównej poza skrzyżowanie naw (prezbiterium), często o

rzucie kwadratowym. Jeżeli na końcu jest apsyda, to cały kompleks wraz z
prezbiterium nazywamy chórem. Znajduje się w nim: ołtarz główny,
tabernakulum, sakramentarium, stalle, ława kapłańska i ew. tron biskupi.
Zazwyczaj ma posadzkę podwyższaną o kilka stopni, jeżeli znajduje się pod nim
krypta, to jest na o wiele wyższym poziomie niż reszta części kościoła. Dookoła
prowadzi ambit (obejście połączone z otwartymi arkadami, może do niego
przylegać wieniec otwartych kaplic, Które otwierają się na zewnątrz i są
widoczne z zewnątrz budowli. W średniowieczu często odgradzano chór od
chórów bocznych albo obejścia i od nawy głównej.

Cokół

(łac. bucik)
1. Dolna część budowli często wyodrębniona uskokiem lub gzymsem

cokołowym.

2. Podstawa filara, kolumny, posągu

Donżon Zamek

wieżowy, stołp – główna wieża zamku, mieszkalna.

Aedicula, edicula

Edykuła, edykuł (tac. domek boży) określenie używane w wielu znaczeniach:
1. Kapliczka w świątyni rzymskiej służąca dla ustawieni posągu
2. We wczesnym chrześcijaństwie budynek nagrobny
3. W średniowieczu prywatna kapliczka
4. Dziś, ogólni mały, otwarty budynek o niewielkiej głębokości, zwieńczony

frontonem, opartym na podporach, i przylegający tylną stroną do ściany

5. Ołtarz

Epitafium

(gr. napis nagrobkowy) Rozpowszechniony od XIV-XV w. Tablica poświęcona
pamięci zmarłego, umieszczana na ścianie lub filarze kościoła albo w krużganku
klasztornym. Epitafium nie jest związane z pochówkiem. Dwie zasadnicze formy

1. Podobna do pionowo ustawionego nagrobka, z napisem i często z

wizerunkiem zmarłego.

2. Później całe sceny figuralne, np.: zmarły klęczący jako adorant, czasem z

rodziną, u stóp krzyża. W renesansie i baroku epitafia rozrastają się
niekiedy w kilku piętrowe i pełne przepychu kompozycje, zawierające
wyrafinowane znaczenie symboliczne.

Porządki architektoniczne

Dorycki, Joński, Koryncki (str. 16-20)

-

4 -

Echinus

Część kapitelu doryckiego i jońskiego.

Entazis

(gr. nabrzmienie) lekkie wybrzuszenie kolumny do około połowy jej trzonu
(antyk i nawiązujące do niego style architektoniczne)

Empora

Trybuna, albo galeria we wnętrzu kościoła, służąca do powiększania jego
powierzchni albo oddzielania określonych grup w obrębie wspólnoty, np.:
(kobiet, dworu, zakonnic) lub umieszczenia organów (przeważnie po stronie
zachodniej) czy też artykulacji ścian. W romanizmie empory otwierają się do
korpusu nawowego stanowiąc trzeci element podziału ściany, między arkadami
przyziemia a strefą górnych okien. W renesansie i baroku empory sięgają aż do
sklepienia kościoła, co ma wpływ na jego przestrzenne poszerzenie. W kościele
centralnym mieszczą się nad obejściem, w bazylikowym nad nawami bocznymi,
w nawie poprzecznej albo nad wejściem zachodnim. W kościołach halowych lub

salowych empory mają własne podbudowy i często są dodane później, przede
wszystkim w kościołach zamienionych na ewangelickie. Możemy wyróżnić:
1. Emporę właściwą = rozbudowane piętro
2. Emporę pozorną = otwór przebity na poddasze
3. Pseudoemporę = tylko otwór w ścianie, markujący emporę, ale nie

prowadzący do żadnego pomieszczenia.

Fasada

(łac. twarz) frontowa elewacja budowli. Niektóre budynki mają dwie fasady, np.:
pałac barokowy z fasadą od strony wjazdu i od strony ogrodu; fasady nawy
poprzecznej katedry gotyckiej, podporządkowane jednak fasadzie zachodniej;
również w budynkach mieszkalnych przylegających do dwóch ulic. Przeważnie
fasada odzwierciedla wewnętrzny podział budynku: ukazuje liczbę pięter, naw, a
w okresie baroku wygina się na zewnątrz odpowiednio do elipsy rzutu budowli.

Filar

Podpora pionowa o przekroju prostokątnym lub wielokątnym. Może się składać
podobnie jak kolumna z bazy, trzonu, głowicy. Może być wolno stojący lub
wtopiony w ścianę (przyścienny = pilister).
Filary okrągłe – częste w późnogotyckich kościołach halowych – mają przekrój
koła i zasadniczo nie różnią się od kolumn; bywają jednak często nadmiernie
smukłe albo grube.
Filary krzyżowe – mają w przekroju kształt krzyża równoramiennego.
Filar wiązkowy – składa się z trzonu z otaczającymi go służkami, na które
spływają żebra, gurty lub łuki arkad

Flankująca wieża

Wieża boczna bramy wjazdowej. Odmiana wieży, część wieży schodowej,
mieszcząca wewnątrz schody kręte, w romanizmie także z pochylniami zamiast
schodów („ośla wieża”). Flankują bryłę kościołów romańskich i gotyckich,
często w układzie symetrycznie parzystym.

Frigidarium

Patrz: TERMY

Fronton

Przyczółek, trójkątny szczyt wieńczący fasadę świątyni antycznej, środkowy
ryzalit pałacu, itp.

Fryz

Wąski pas poziomy , ograniczający lub dzielący płaszczyzny, często zdobiony.

Galeria

1. Wydłużone pomieszczenie reprezentacyjne w pałacu nowożytnym.
2. Z racji dobrego oświetlenia często służące do wystawiania dzieł sztuki; dziś

mianem galerii określa się większą kolekcję dzieł stuki (mniejsza kolekcja to
gabinet)

3. Najwyższy poziom widowni w teatrze
4. Empora
5. Otwarty arkadowo korytarz lub przejście w kościele (galeryjka arkadowa)
6. Także element budowli obronnych.

-

5 -

Geison

Gzyms wieńczący świątynie greckie, geison ukośny biegnie po ukośnej krawędzi
frontonu.

Gierowanie

Patrz: GZYMS

Gimnazjon

(gr. nagi) w starożytnej Grecji teren sportowy przeznaczony do ćwiczeń
chłopców i efebów, rozszerzony później o stoę (przednią kolumnadę), łaźnię i
palestrę (szkołę zapasów), stadion (bieżnię) i sale do nauki.

Głowica, Kapitel

(łac. główka) górna część kolumny, filara, pilistra, pośrednicząca między
trzonem podpory a elementem podpieranym. Wiele typów i odmian.

Gzyms

Poziomy element architektoniczny, wysunięty przed lico muru dla
zaakcentowania horyzontalnych podziałów budowli i osłony przed deszczem.
1. Cokołowy – wieńczący cokół budynku.
2. Kordonowy

–

między piętrami

3. Kapnkiowy

–

gotyk

4. Główny, koronujący, wieńczący – w świątyni greckiej geison, między

ścianą a dachem lub attyką; często ma postać daleko wysuniętej płyty,
opartej na wspornikach, których górna powierzchnia jest ukośna, by
umożliwić spływ wody, pod spodem znajduje się zaś kapinion (wcięcie
ochraniające elewację przed wodą)

5. Własne gzymsy mogą też mieć poszczególne elementy budowli, np.: gzyms

nadokienny, naddrzwiowy itp.

Nazywamy go gierowanym, wyłamywanym, jeśli całym swoim profilem omija
ukosowo występy muru.

Herma

Określenie używane od czasów renesansu dla półfigury lub głowy na
postumencie, zwężającym się, ku dołowi, często przyściennej, pełniącej funkcję
podpory; pierwotnie była to antyczna rzeźba wolno stojąca (głowa Hermesa na
czworobocznym trzonie).

Iglica

Hełm wieży, także pinakiel (smukła i ostro zakończona gotycka sterczyna
ozdobna, wieńcząca przypory, wieże. Czworo lub ośmioboczny trzon w formie
kapliczki, zdobionej). Może też być ukształtowana w formie strzelistej piramidy,
przeważnie z czołgankami (żabkami) wzdłuż krawędzi i kwiatonem na szczycie.

Ikonostas

(gr. miejsce ustawienia obrazu) w cerkwiach ściana z ikonami, oddzielająca
część ołtarzową, prezbiterium od nawy.

Interkolumnium

Odległość między osiami sąsiednich kolumn; podzielone przez dolną średnicę
kolumny daje dwa moduły (dolny promień kolumny antycznej jako jednostka
miary porządku architektonicznego), które mają istotne znaczenie dla wyglądu
kolumnady.

Kandelbar

Świecznik stojący. Występuje od czasów antycznych w wielu formach: jako
świecznik siedmioramienny (hebr. menora, żydowski świecznik kultowy, w
kościele chrześcijańskim traktowany jako wypełnienie ST); jako świecznik
ośmioramienny (hebr. chanukka = poświęcenie świątyni, symbol judaizmu,
dziewiąta tulejka ze świecą szames służy do zapalania pozostałych); z postacią
ludzką podtrzymującą świecę; jako świecznik wielkanocny na paschał, itd.

Kanelowanie, żłobkowanie

(gr. rura) żłobki, czyli kalenury pokrywają trzony antyczny kolumn lub filarów.
W porządku doryckim rowki stykają się ze sobą, tworząc ostre krawędzie (szwy)
w jońskim i korynckim oddzielają je od siebie płaskie listewki.

Kariatyda

Żeński odpowiednik Atlanta, przedstawiana w długiej szacie. W odwecie za
zdradę wsi Karyai w czasie wojny z Persami, dziewczęta z tej wsi zostały
uprowadzone do niewoli. Stąd kariatyda = niewolnica. Kariatyda jest tym
samym, co Kora. Występuje w sztuce antycznej i od czasów renesansu.

- 6 -

Kapitularz

Patrz: KLASZTOR

Kaplica

(łac. płaszcz) od miejsca przechowywania płaszcza św. Marcina z Tours,
pomieszczenie przeznaczone do modlitwy w pałacu królewskim w Paryżu (od
VII w.), które nosiło miano „Capella”. Później ogólne określenie mniejszych,
służących do modlitwy, wolno stojących budowli chrześcijańskich (kaplice
chrzcielne, cmentarne, zamkowe, pałacowe) lub połączonych z innymi
budowlami (kaplice chórowe, na osi kościoła, przy nawach bocznych, między
przyporami). Kaplica wotywna – pomnik w formie kaplicy z ołtarzem.

Kartusz

Tarcza w ozdobnej ramie, często herbowa. Renesans, barok.

Kaseton

Zagłębienie w stropie płaskim (strop kasetonowy), albo w sklepieniu lub
kasetonowym podłuczu arkady, tzn. podzielonym na pola prostokątne,
wielokątne albo zaokrąglone. Kaseton może być pusty lub wypełniony
ornamentami, polichromią lub obrazami. Popularny w antyku, baroku i
renesansie.

Katedra

Kościół biskupi. Zwana również tumem. Z łac. Dom Boży. Tumem nazywano
czasem także główny kościół w mieście nie będący siedzibą biskupstwa.

Klasztor

(łac. zamknięcie) Założenie klasztorne powstało w związku z dążeniem
Benedykta z Nursji (519, klasztor Monte Casino) i innych założycieli zakonów,
by zastąpić pustelnię przez wspólnotę zakonników podlegających surowej
regule. Tworząc zamkniętą całość (klauzura) pomieszczenia klasztorne grupują
się wokół czworokątnego, odkrytego dziedzińca (wirydarza) otoczonego
krużgankiem i wzorowanym na perystylu hellenistycznego domu mieszkalnego,
z umywalnią u studni. Kościół – najczęściej po stronie północnej, rzadziej
południowej. Kapitularz – sala zgromadzeń często obok kościoła. Refektarz –
jadalnia. Parlatorium – rozmównica. Na piętrze wspólna sypialnia
(dormitorium) albo cele zakonników. Benedyktyni lokowali swoje klasztory na
wzgórzach, cystersi w dolinach, zakony żebrzące w miastach lub ich okolicach
(z powodu duszpasterstwa). Kartuzi żyją w odosobnionych domkach skupionych
wokół wielkiego dziedzińca z krużgankiem – Kartuzja. Klasztory barokowe w
swoich pełnych rozmachu założeniach zbliżają się do pałaców.

Koleba Sklepienie

kolebkowe, o przekroju półkolistym lub wycinka koła, może też być

ostrołukowo-załamane. Przekątne rzutu dzielą je na 4 części: 2 kozuby lub kapy
przylegające do czoła sklepienia i 2 koleby po obu stronach murów oporowych.
Ciężar kozub spływa w narożniki, a koleby obciążają cała długość murów
oporowych.

Sklepienie kolebkowe wspięte, ma szczyt wznoszący się, np.: nad schodami.
Odcinak sklepienia poprzeczny względem osi głównej sklepienia i przecinający
się z nim stanowi lunetę (szczególnie częstą nad oknami sięgającymi nad
oknami do wysokości sklepienia). Jeśli oba sklepienia mają jednakową strzałkę,
to ich przecięcie daje w rezultacie sklepienie krzyżowe.

Kolegiata 1.

Kościół, przy którym funkcjonuje kolegium kanoników (nie będący jednak

ani katedrą, ani świątynią klasztorną)

2. W jęz. niemieckim również określenie kościoła klasztornego.

Kominek

Otwarte palenisko w budynku, z odprowadzeniem spalin przewodem w murze,
ujęte w ramy architektoniczne, ostatnio także na tarasach domów mieszkalnych
Od czasów antycznych nadawano mu kształt artystyczny. Wspaniale zdobione
kominki z marmuru i piaskowca powstały w renesansie. W okresie baroku i
rokoko występują kominki dekoracyjne z lustrem. Do wyposażeni kominka
należą: wilki (stojaki na szczapy drewniane), szczypce, pogrzebacz, szufle. Na
gzymsie umieszczano świeczniki, zegar, wazony, itd. (nadproże)

-

7 -

Kolumna

Podpora budowli, mająca przekrój trzonu, okrągły, wielokątny lub profilowany.
Pierwotnie opierało się na niej belkowanie, od czasów rzymskich także łuk.
Bywa stosowana jako element dekoracyjny, nie pełniący funkcji nośnej.
Kolumna może być wolnostojąca, przyścienna lub zespolona z filarem tylko
częścią swojego przekroju (ćwierćkolumna, półkolumna, itd.) Wysoka, smukła o
małym przekroju kolumienka przyścienna nazywana jest służką. Główne części
kolumny to: baza, trzon i głowica (kapitel). Częścią niezbędną jest tylko trzon.
Może się on zwężać ku górze lub ku dołowi, mieć entazis, albo jednakową
średnicę na całej wysokości. Kolumny dzieli się przeważnie w zależności od ich
formy albo ustawienia:
1. Monolityczna, wykonana z jednej bryły kamienia
2. Bębnowa, z elementów w formie bębna
3. Kreteńska, zwężająca się ku dołowi
4. Kanelowana (żłobkowana)
5. Z przewiązką na trzonie, jedną lub kilkoma
6. Spiralna i jej odmiana
7. Z pętlami
8. Zoomorficzna
9. Kandelbarowa
10. Bliźnie – zdwojone elementy architektoniczne

Koncha

(gr. muszla) nisza o żucie półokrągłym, apsyda, a ściślej jej półkopuła (czasza,
chór, kaplica)

Konfesja

Pomieszczenie z grobem świętego pod ołtarzem kościoła
wczesnochrześcijańskiego, często z możliwością oglądania grobu z półkolistego
korytarza przez otwór w ścianie. Pierwotna forma krypty.

Kopuła

Przesklepienia przestrzeni na rzucie kolistym, czworo- lub wielokątnym, o
regularnej krzywiźnie. Przejście od rzutu wielokątnego do kolistego umożliwiają
pendentywy (żagielki) – wiele typów ...

Między pendentywami lub trompami (półstożkowe wysklepniki) a kopułą
znajduje się często tambur (bęben) o kształcie walca lub graniastosłupa o
podstawie prostokątnej, który także może być przepruty oknami. Niekiedy u
szczytu kopuły znajduje się okrągły otwór oświetlający – oculus, albo mała
ażurowa nadbudówka – latarnia. Duże kopuły bywają dwupołówkowe, tzn.
złożone z kopuły wewnętrznej i zewnętrznej, ochronnej; zdarzają się też
trójpołókowe. Formy kopuły: czeska kapa, kopuła żeglasta jednopołówkowa,
spłaszczona, półkopuła, cebulasta, wielosegmantowa, żebrowa, kasetonowa, o
sklepieniu amforowym (wydrążona) ma umieszczona w powłoce czaszy rzędy
glinianych naczyń, służących do zmniejszania ciężaru.

Korpus nawowy

Część kościoła ( o planie podłużnym) między fasadą a prezbiterium lub
transeptem.

Kościół bazylikowy

Patrz: BAZYLIKA, schodkowy układ, pseudobazylika

Kościół halowy

Kościół podłużny, którego nawy boczne są tej samej lub prawie tej samej
długości co nawa główna (w odróżnieniu od bazyliki). Nawy są przykryte:
1. Jednym, wysokim dachem wspólnym
2. Dachami równoległymi do siebie
3. Dachem podłużnym nad nawą główną i dachami poprzecznymi nad

przęsłami naw bocznych.

Nawa główna nie ma okien, oświetlają jedynie wysokie okna naw bocznych,
często bez transeptu. Rozkwit w XIII i XIV w.

Krużganek

Patrz: KLASZTOR

-

8 -

Kościół pseudohalowy

Schodkowy układ, uskokowe ukształtowanie planu i bryły budowli oraz
elementów architektonicznych. Kościół halowy z nawą główną podwyższoną ale
pozbawioną okien.

Kościół pseudobazylikowy

Schodkowy układ, co najmniej 5 naw, której wysokość rośnie ku osi środkowej.

Krypta

(gr. korytarz) Wywodzi się z konfesji. Wnętrze do połowy zagłębione w ziemi
pod chórem kościołów romańskich i gotyckich, służące do przechowywania
relikwii lub jako miejsce pochówku świętych oraz dostojników świeckich.
Wczesne formy:
1. Okrężna – półkolisty korytarz otaczający komorę grobową
2. Korytarzowa – jeden albo kilka przecinających się korytarzy
3. Halowa (od IX w. rozpowszechniła się w Italii), przeważnie 3-nawowa, ze

sklepieniem opartym na kolumnach, krypta taka sięga nieraz dalej niż pod
skrzyżowanie naw. Chór nad kryptą jest przeważnie wyniesiony wyżej od
pozostałych części kościoła.

Kuria

Między innymi budynek posiedzeń senatu lub sądu w starożytnym Rzymie.

Kurtynowa ściana

Ściana osłonowa nie pełniąca funkcji nośnej, często z metalu albo ze szkła,
przymocowana od zewnątrz do szkieletu konstrukcyjnego.

Laskowanie

Rozczłonkowanie okna gotyckiego przez wąskie pionowe laski kamienne.

Latarnia

Patrz: KOPUŁA

Lektorium

(łac. pulpit do czytania ) Przegroda ołtarzowa, ścianka oddzielająca chór (dla
duchowieństwa) od nawy głównej (dla świeckich). Stosowana od XIII w. W
lektorium było jedno albo kilka przejść oraz balkon z balustradą (dla kaznodziei i
śpiewaków), dostępny schodami. Stał na nim pulpit, od którego nazwę wziął
cały obiekt i z którego odczytywano Ewangelię i Listy Apostolskie. Większość
lektoriów zburzono po soborze trydenckim, ponieważ nie pozwalały widzieć
ofiary mszalnej.

Lierne

Żebro dekoracyjne, trzeciorzędne - sklepienie

Loggia 1.

Podcienia

2.

Galeria

3. Otwarta hala arkadowa, często w renesansie włoskim

4. Otwarte pomieszczenie na piętrze, znajdujące się w obrębie linii budowli (w
odróżnieniu od przesuniętego przed lico balkonu).

Lukarna

Okno w połaci dachowej (facjata), przeważnie o bogatej kompozycji. Częste
zwłaszcza w budownictwie francuskiego późnego gotyku i renesansu.

Luneta

Wycinek sklepienia poprzeczny względem osi głównego sklepienia i
przecinający się z nim, częsty nad oknami.

Maswerk

Ornament architektoniczny składający się z elementów geometrycznych,
zwłaszcza z kół, wieloliści, rybich pęcherzy, plastrów miodu, nosków, itp.
Pierwotnie stosowany jako dekoracja okna nad oknami bliźnimi, ujętymi
wspólny łukiem (maswerk negatywowy) albo rozeta, i występujący już od
późnego romanizmu. W dojrzałym gotyku wykonywany z wygiętych, w późnym
(zwłaszcza angielskim) również z prostych, profilowań. Są one tej samej
grubości albo cieńsze niż laskowanie dolnej części okna. Maswerk służył także
do wypełniania oculusów, rozet, szczytów, wimpreg, balustrad. Maswerk ślepy
jest dekoracją ściany, bez otworu. Maswerk wolnostojący, przezrocze
maswerkowe przed ścianą albo wnęką.

-

9 -

Łuk

Sklepiona konstrukcja wieńcząca otwór lub wnękę w murze, która przejmuje
obciążenie i przekazuje je na podpory (filary, kolumny). Łuki wznoszone są z
klinów lub elementów prostokątnych, łączonych klinowymi spoinami. Na
podporach opierają się imposty, często połączone z głowicami, najniższy kamień
łuku to stopka, a najwyższy u góry to zwornik. Rozpiętość to średnica łuku, a
strzałka – odległość między linią impostów a punktem szczytowym podłucza.
Czoło to powierzchnia przednia i tylna łuku, podłuczem nazywana jest
powierzchnia dolna, a grzbietem górna. Wyróżniamy wiele typów łuków ...
(półkolisty pełny, odcinkowy, eliptyczny, koszowy, dwuramienny, ostry
normalny, obniżony i podwyższony, lancetowy, trójlistny, trójlistny ostry,
wachlarzowy, zygzakowaty, stępkowy, w ośli grzbiet, płomienisty,kotarowy,
podkowiasty, pełny podwyższany, wspięty)

Łuk zostaje podwyższony przez dodanie pionowego przedłużenia otworu
między impostem a krzywizną łuku. W przypadku Łuku wspiętego imposty
znajdują się na różnej wysokości. Łuk obejmujący, odciążający (okno)

Przyporowy, rozpierający – gotycki system przyporowy, między dwoma
budynkami.

Łuk triumfalny

Od II w. p.n.e. wznoszony jako pomnik ku czci osoby lub dla upamiętnienia
wydarzenia historycznego.
1. Jednoprzelotowy (forma wczesna), ze sklepieniem kolebkowym wspartym

na dwóch szerokich filarach, zwieńczony attyka z tablicą dedykacyjną; na
attyce umieszczano posąg albo kwadrygę triumfatora

2. W czasach Augusta w artykulacji stosowano kolumny, pilastry, belkowanie,

edykuły, naczółki, itd.

3. Trójprzelotowy z wyższym przejazdem środkowym między 2 niższymi po

bokach (Rzym, Łuk Konstantyna)

4. Formy specjalne: Luk dwuprzelotowy oraz dwukierunkowy z otworami we

wszystkich ścianach między 4 filarami

5. Od renesansu znów wznoszony według wzorów rzymskich
6. Łuk tęczowy, oddzielający nawę główną kościoła średniowiecznego od

nawy poprzecznej albo chóru. Od czasów karolińskich stał pod nim ołtarz z
krzyżem „triumfalnym”, później przeniesiony na lektorium lub belkę
tęczową (łączącą imposty łuku) albo zawieszoną w podłuczu. Do krucyfiksu
dodawano często postać Marii (po stronie północnej) i św. Józefa (od
południa).

Mansarda Dach

mansardowy, (od nazwiska fr. architekta J. H. Mansarta ), umożliwia

umieszczenie na poddaszu pomieszczeń mieszkalnych o ukośnych ścianach.

Mauzoleum Grobowiec, często w formie odrębnej budowli (świątynia lub kaplica grobowa,

piramida, grób wieżowy, itd.), w postaci nagrobków zachowały się w większej
liczbie w kościołach, krużgankach i na cmentarzach. Główne formy:
1. Wpuszczona w posadzkę kamienna albo brązowa płyta nagrobna
2. Tumba,

nagrobek w formie skrzyni przykryty płytą nagrobną, często z

leżącą figurą zmarłego. Niekiedy znajduje się nad nią baldachim; nad
grobami rycerzy umieszczano często broń pogrzebową.

3. Sarkofag, (gr. pożeracz ciała) najczęściej zdobiona trumna kamienna,

gliniana, drewniana, metalowa w kształcie domu lub skrzyni, na której
niejednokrotnie umieszczano figurę zmarłego

4. Epitafium
5. Kenotafium,

cenotaf,

(gr. pusty grób) symboliczny nagrobek osoby

zaginionej lub pochowanej w innym miejscu.

Megaron

(gr. obszerne miejsce)
1. Główne pomieszczenie greckiego domu mieszkalnego z paleniskiem i

przedsionkiem

2. Sala tronowa pałacu kreteńsko-mykeńskiego
Wzór dla pierwszej formy świątyni greckiej.

- 10 -

Metopa Relief

-

Płaska lub kwadratowa płyta pokryta płaskorzeźbami, umieszczana

między tryglifami na fryzie belkowania doryckiego oraz na tympanonach
świątyń antycznych.

Mezzanio

Niskie półpiętro położone między parterem a pierwszym piętrem albo pod
dachem. Renesans, barok, klasycyzm.

Moduł

(łac. miara)
1. Dolny promień kolumny antycznej, jako jednostka miary porządku

architektonicznego

2. Wyjściowa jednostka różnych teorii nauk o proporcjach.

Naczółek

Szczyt trójkątny, segmentowy, przerwany gierowany albo wolutowy lub płyta
wspornikowa nad oknem lub nad drzwiami.

Nadproże

Pozioma belka przykrywająca od góry otwór drzwi, okna, kominka.

Narteks 1.

Wschodnia część atrium w starochrześcijańskiej i średniowiecznej bazylice

przedsionek poprzedzony kolumnadą.

2.

Kruchta, przedsionek kościoła, często z bogatą rzeźbą architektoniczną. W

bizantyjskiej architekturze nosi nazwę „litali”.

Nawa Boczna, część przestrzeni kościoła równoległa do nawy głównej i otwarta na nią,

ewentualnie także na dalsze, sąsiednie nawy boczne.

Główna, środkowa przestrzeń wielonawowego korpusu nawowego.

Okno

Główne elementy:
1. Boczne ościerza, prostopadłe do płaszczyzny ściany
2. Rozglifione, ukośne do płaszczyzny ściany
3. Podokiennik, dolna granica otworu okiennego, prosta albo rozglifiona –

parapet

4. Nadproże, górna pozioma belka zamykająca otwór okienny
5. Ościerza profilowane, obramienie wałkami, pilistrami albo kolumnami.
6. Laskowanie (patrz:...)
7. Maswerk
8. Naczółek
9. Krzyż okienny, utworzony przez pionowy słupek środkowy i poziome

ślemię.

Formy:
1. Łukowe, zamknięte od góry półkoliście
2. Dwudzielne (biforium), z jedną kolumienką w środku, albo też okno

trójdzielne (tryforium), podzielone dwoma kolumienkami na trzy otworu.

3. Okrągłe (oculus) – przeważnie z maswerkiem
4. Wielolistne
5. Kluczowe, w formie dziurki od klucza
6. Wole oko (późnoromańskie) – małe okrągłe albo eliptyczne
7. Okrągłe o szczeblinach promienistych – pierwowzór rozety
8. Rozeta – ono okrągłe wypełnione maswerkiem, nieraz o ogromnej średnicy,

umieszczane często nad portalem i w szczytowych ścianach transeptu
gotyckiego.

9. Lancetowe, długie i wąskie, przeważnie łączone w grupy, wczesny gotyk
10. Z maswerkiem
11. Z trójkątnym naczółkiem (patrz: szczyt)
12. Ślepe (blendowe) ukształtowanie wnęki w formie okna, jednak bez otworu

okiennego, czasem stosowane do optycznego powiększania otworu o
mniejszych rozmiarach.

Obejście

Patrz: CHÓR

- 11 -

Obelisk

(gr. rożen) wysoki, czworoboczny słup kamienny, zwężający się ku górze i
ścięty w formie piramidki. Egipski symbol kultowy, stosowany w okresie
renesansu w małej skali jako dekoracyjny element architektoniczny, najczęściej
łącznie z wolutami w szczytach i attykach.

Oktagon

(gr. ośmiokąt) budowla wzniesiona na rzucie regularnego ośmiokąta. Stary
symbol orientalny i antyczny, wyrażający doskonałość kosmosu. (Ateny, Wieża
Wiatrów, Split, Castel del Monte)

Ołtarz

(łac. wywyższone miejsce składania ofiar); płyta ołtarza (mensa); podstawa
(stipes); wydrążenie na relikwie męczenników (sepulcrum); skrzynka do
przechowywania Najświętszego Sakramentu (tabernakulum lub aedicula);
nastawa ołtarzowa z obrazami lub rzeźbami (retabulum), tworząca rodzaj ściany
za ołtarzem; malowidło ołtarzowe; ewentualnie baldachim nad ołtarzem
(cyborium) z czteroma narożnymi kolumienkami, podpierającymi daszek
(baldachim), może być również zawieszony nad ołtarzem.

Typy:

Główny, przed lub wewnątrz apsydy prezbiterialnej

Boczne,

poświęcone kultowi świętych w nawach lub kaplicach

Stół ołtarzowy, ołtarz skrzyniowy, sarkofagowy, blokowy, szafiasty; może być

stały lub przenośny.

Opactwo

Klasztor, którego przełożonym jest opat albo przeorysza.

Oratorium

(łac. pomieszczenie do modlitwy)
1. Chór dla zakonników lub kleru w kościołach klasztornych i kolegiatach
2. Określenie wewnętrznej kaplicy lub prezbiterium kościoła zakonu

żebraczego

3. Prywatna lub klasztorna kaplica domowa
4. Okratowana lub oszklona loża z widokiem na ołtarz dla dostojników

świeckich lub duchownych, szczególni w kościele barokowym.

Orchestra

Otwarty plac stanowiący scenę w teatrze antycznym.

Orientowanie

Wytyczenie osi wzdłużnej kościoła chrześcijańskiego zgodnie z kierunkiem
zachód-wschód, tak aby chór z ołtarzem był zwrócony ku wschodowi (tzn. ku
Ziemi Świętej czy też ku wschodzącemu słońcu). Przy pochówku zwykle stopy
zmarłego układano w kierunku wschodnim, tak aby wstając był zwrócony twarzą
na wschód, skąd ma nadejść Chrystus w dniu Sądu Ostatecznego. Także
niechrześcijańskie budowle były orientowane.

Parawanowa ściana

Ściana zasłaniająca, za którą nie ma dobudowanych budynków lub pomieszczeń.

Pawilon Ogrodowy,

wolno stojący niewielki budynek całkowicie lub częściowo otwarty.

Narożny, ryzalit narożny pałacu barokowego, nakryty odrębnym dachem.

Pendentyw

Żagielek wiszący, (Patrz: KOPUŁA)

Perystyl -

Portyk kolumnowy otaczający dziedziniec domu mieszkalnego albo świątyni.

- Atrium bazyliki wczesnochrześcijańskiej i średniowiecznej, narteks

Piano nobile

Kondygnacja mieszcząca reprezentacyjne pomieszczenia, przeważnie 1. Piętro
od czasów baroku.

Podpora

Element budowli, na którym spoczywa zakończenie elementu dźwigającego
obciążenie, np.: wspornik jest podporą belki, a skarpa podporą łuku sklepienia
gotyckiego.

Pałac, zamek

(str. 286 – 290;335)

-

12 -

Pilaster

Półfilar przyścienny, nieznacznie wysunięty przed lico muru. Podobnie tak jak
kolumna dzieli się na bazę, trzon i głowicę (kapitel) lub impost; niekiedy jest
żłobkowany albo zdobiony. Stosowany w celu wzmocnienia muru, artykulacji
ściany, podtrzymania belkowani, obramowania portalu lub otworu okiennego.

Pinakiel, fiala

(gr. naczynie) smukła i ostro zakończona ozdobna sterczyna gotycka, wieńcząca
przypory, wimpregi, wieże. Składa się z:
1. Czworo- lub ośmiobocznego trzonu, przeważnie w formie ażurowej

kapliczki, zdobionej maswerkami i zwieńczonej daszkami dwuspadowymi
lub każdym bokiem.

2. Iglicy,

ukształtowanej w formie strzelistej piramidy, przeważnie z

czołgankami (żabkami) wzdłuż krawędzi i keaitonem na szczycie.

Podcienia

Otwarty, często sklepiony korytarz arkadowy, stanowiący część parteru,
zwłaszcza kamienic i ratuszy, także wysunięty przed lico parteru.

Pergola

Podcienia utworzone przez filary albo kolumny podtrzymujące belki drewniane,
stanowiące rusztowanie dla roślin pnących.

Portal

Artystyczna oprawa otworu wejściowego. Pierwowzorem portalu w krajach
zachodnich był rzymski łuk triumfalny. Główne elementy: nadproże; tympanon;
filar środkowy, międzyościeżowy; ościerze drzwi; rozglifienie; archiwolty;
zwieńczenie w formie wimpregi, przyczółka itd.; obramienie portalu: kolumny,
flary, pilastry, figury

Portyk

Otwarta przybudówka przed głównym wejściem do budynku, z dachem opartym
na filarach lub kolumnach, często z trójkątnym szczytem (przyczółkiem).
Głównie antyk oraz okres od renesansu do klasycyzmu.

Prezbiterium

(gr. ksiądz, kapłan), przestrzeń kościoła przy ołtarzu głównym, przeznaczona dla
duchowieństwa (Patrz: CHÓR, ORATORIUM)

Profil

Ukształtowanie elementu architektonicznego za pomocą wyżłobień i wałków,
widoczne w przekroju (np.: profil żebra) albo w rzucie poziomym (np.:
obramowanie okna lub portalu z cokołem, kolumną, pilastrem, wałkiem)

Pronaos

Otwarty przedsionek celi (naosu) świątyni greckiej.

Propyleje

(gr. przedbramie) monumentalny budynek wejściowy przed zamkniętym terenem
świątyni w Grecji (temenos). Najsłynniejsze są Propyleje na Akropolu.

Przemienność podpór

Alternacja podpór, rytmiczne następstwo filarów i kolumn międzynawowych w
bazylice romańskiej w kolejności: F-K-F-K lub F-K-K-F

Przerwany szczyt

Patrz: SZCZYT

Przęsło

Odcinek sklepienia (lub przestrzeń odpowiadająca temu odcinkowi, również w

planie), wydzielony przez gurty lub żebra jarzmowe i podpory od sąsiednich
odcinków sklepienia czy odpowiedniej przestrzeni wnętrza; system
przechodzący, system wiązany;

Odcinek mostu między dwoma filarami.

Ramiona transeptu

(nawy poprzecznej), części transeptu bo obu stronach skrzyżowania naw.

Transept Nawa

poprzeczna, jednonawowa lub wielonawowa część budowli, ustawiona

poprzecznie w stosunku do osi korpusu nawowego, między korpusem a
prezbiterium.

Reflektarz

Jadalnia w klasztorze. W klasztorach zakonów Krzyżackich nazywana: Remer

-

13 -

Przyporowy system

System konstrukcji typowy szczególnie dla gotyckiej architektury sakralnej.
Przypory stojące w kościele salowym i halowym bezpośrednio przy ścianach
zewnętrznych, w bazylice tworzą wieniec otaczający mury naw bocznych,
przewyższając je i łącząc się nad ich dachami za pośrednictwem łuków
przyporowych z nawą główną w miejscach leżących na przedłużeniu łuków
jarzmowych, które muszą być szczególnie starannie zabezpieczone statycznie.
Ciężar przypór dodatkowo powiększony przez pinakle, równoważy rozpór
sklepienia.

Pylon

(gr. brama)
1. Brama świątyni flankowana wieżami
2. Masywne słupy po obu stronach bramy
3. Filar albo maszt nośny mostu wiszącego

Rozeta

Ornament w kształcie stylizowanego, wpisanego w zarys kolisty kwiatu, np.: w
fryzie lub kasetonie. Także okrągłe okno, przeważnie wypełnione maswerkiem.

Rotunda

(łac. okrągły), budowla centralna na rzucie koła, czasem stanowi część większej
budowli, np.: rotunda na osi chóru.

Rozglifienie

Płaszczyzna rozcięcia powstająca przy ukośnym ścięciu ościeży okna lub portalu.
Romański i gotycki portal z rozglifieniem jest często bogato dekorowany rzeźbą
figuralną i ornamentacyjną.

Rustyka

Patrz: BONIA PODUSZKOWA

Rytmiczny układ przęseł

Patrz: SKLEPIENIE, System przechodzący, System wiązany

Ryzalit

Część budynku wysunięta przed lico na całej swej wysokości, wraz z dachem. W
zależności od usytuowania względem osi środkowej, może być środkowy,
boczny albo narożny. Ulubiony sposób podziału fasady w renesansie i baroku.

Schodkowy układ

Uskokowe ukształtowanie planu i bryły budowli oraz elementów
architektonicznych. Widoczny w planie budynku, w elementach elewacji, w
przekroju budynku. Patrz: KOŚCIÓL PSEUDOHALOWY

Skrzyżowanie naw

Kwadratowa lub prostokątna przestrzeń na przecięciu nawy głównej i
poprzecznej (transeptu). W stylu romańskim skrzyżowanie naw jest jednostką
systemu wiązanego. Nosi ono nazwę skrzyżowania wydzielonego, jeżeli ma rzut
kwadratowy i jest oddzielone od korpusu nawowego, ramiona nawy poprzecznej
i prezbiterium (wszystkie te partie o tej samej wysokości) łukami skrzyżowania,
opartymi na filarach krzyżowych. Łuki skrzyżowania z pseudotranseptem są
nierównej wysokości w kluczu i stoją na występach muru wysuniętych przed lico
filarów krzyżowych, które w istotny sposób zwężają światło. Zewnętrznym
akcentem skrzyżowania naw może być wieża na skrzyżowaniu, sygnaturka albo
kopuła.

Służka

Ćwierćkolumna, półkolumna, lub kolumna ¾ wysunięta przed lico elementu
nośnego (filara muru), na którą spływają żebra dźwiganego przez nią sklepienia.
Służki o większej średnicy (starsze, główne) podtrzymują poprzeczne pasy
sklepieniowe (gurty); o mniejszej średnicy (młodsze, boczne) podtrzymują pasy
wzdłużne i żebra przekątne (krzyżowe)

Stylobat

Najwyższy stopień stereobatu (podstawy świątyni antycznej), na którym stoją
kolumny.

Strop

Zespół konstrukcyjny rozdzielający w poziomie kondygnacje budynku lub
zamykający go od góry, stanowiący płaskie przykrycie wnętrza.

Rzymskie porządki

Porządki architektoniczne starożytnego Rzymu, (str. 32)

-

14 -

Stalle

Ławy ustawione przy bocznych ścianach w prezbiterium, przeważnie w dwóch
rzędach o niejednakowej wysokości, przeznaczone do siedzenie i klęczenia dla
duchownych. Często bogato rzeźbione, w gotyku wyposażone w baldachimy.
Pojedyncze miejsce to siedzisko, które oddziela od miejsca sąsiedniego
podłokietnik. Gdy modlący się stoi, wtedy siedzenie składa się do góry, wtedy
podpórka umieszczona pod służy jako oparcie.

Strzecha budowlana

Pierwotnie warsztat ,później wspólnota budowniczych i kamieniarzy pracujących
przy wznoszeniu kościoła w średniowieczu ( w Niemczech, Anglii, Francji
współdziałanie architekta, murarza i rzeźbiarza) – stąd jednolitość tych obiektów
Wywodzą się z tego początki „wolnomularstwa” (wolność od ograniczeń
cechowych !) Wraz ze schyłkiem budownictwa katedralnego w XV w. zostają
wyparte przez budowniczych cechowych i cechy.

Sygnaturka

Wysmukła wieżyczka (przeważnie z drewna) na kalenicy dachu. Wprowadzona
przez cystersów w XIII w. umieszczana później na kościołach mendykantów,
niekiedy zastępowała wieżę na skrzyżowaniu naw katedry gotyckiej, ponieważ
budowę wież ograniczono wówczas do fasady zachodniej.

Synagoga

(gr. zebranie, bożnica)

Hebrajska nazwa Beth Hakneseth oznaczała pierwotnie dom zgromadzeń,
budynek szkolny, dopiero później stała się miejscem kultu i modlitwy. Także w
nowo wznoszonych budowlach przywraca się pomieszczenia klubowe i sale
zebrań. Architektura synagogi najczęściej asymilowała formy charakterystyczne
dla stylu współczesnego, tradycje miejscowego budownictwa. Składa się z hali z
kolumnadą przy ścianie dłuższej i tylnej, na której opiera się zakratowana,
dostępna tylko z zewnątrz empora (dla kobiet). Przed nią albo za nią znajdują się
rzędy siedzeń przy dłuższych ścianach. Przed główna wschodnią ścianą stoi
szafa do przechowywania rodałów, z kotarą; przed nią znajduje się wieczna
lampka, a po bokach dwa świeczniki. Miejsce z pulpitem do czytania i
interpretowania Tory i stołem przykrytym haftowaną serwetą.

System przechodzący

Układ wnętrz kościoła, w którym każdemu prostokątnemu przęsłu nawy głównej
odpowiada jedno prostokątne przęsło nawy bocznej.

System wiązany

Często spotykany schemat rzutu bazyliki romańskiej, którego jednostką miary
jest kwadrat skrzyżowania naw. Kwadrat ten powtarza się

Szczyt

Trójkątna ściana ujęta krawędziami połaci dwuspadowego dachu, a także
trójkątne zwieńczenie elewacji lub jej fragment (okna, portalu). Starożytne niskie
szczyty trójkątne i segmentowe naśladowano w renesansie, baroku i w
klasycyzmie, nadając im także formę – spotykaną już w antyku – szczytu
przerwanego lub gierowanego.

Szczyt

syryjski,

trójkątny szczyt nad trzyczęściowym architrawem, którego

część środkowa jest wygięta w archiwoltę.

Szczyt

romański, trójkątny, niemal równoboczny

Szczyty

gotycki, strome, często wypełniane rozetami i ślepymi maswerkami,

dekorowane pinklami i żeberkami, wieńczone kwiatami.

Szczyt: schodkowy, łamane, ślepy

Szkieletowa konstrukcja

Rodzaj konstrukcji z zastosowaniem szkieletu z drewna, stali, kamienia albo
żelbetu, opartej na systemie modularnym. Szkielet przyjmuje na siebie wszystkie
funkcje nośne i dlatego jego formę określają siły statyczne. Może on pozostać
widoczny z zewnątrz – jak przypory w architekturze gotyckiej – albo być ukryty
za fasadą samonośną lub osłonową. Ten system ma na celu m.in. oszczędne
zużycie materiału przez maksymalnie racjonalne wyzyskanie praw statyki
budowli.

Tambur

Patrz: KOPUŁA

- 15 –

Sklepienie

Przekrycie wnętrza budynku o przekroju krzywoliniowym, wykonane z drewna,
kamienia, betonu, szkła lub metalu. Podpory przyjmują na siebie ciężar i rozpór
sklepienia.
1. Kolebkowe,

o przekroju półkolistym albo wycinku koła. Patrz: KOLEBA

2.

Krzyżowe, powstaje wtedy, gdy dwa sklepienia kolebkowe równej
wysokości przecinają się pod kątem prostym, linie przecięcia to szwy
sklepienia.

3.

Krzyżowo-żebrowe, w miejscach szwów wzmocnione żebrami, które w
różnych epokach przyjmowały różny styl.

4.

Podzielone na przęsła
- gurtami

poprzecznymi

- gurtami

podłużnymi (tarczowymi)

5. Dekoracyjne,

o żebrach tworzących różne figury geometryczne (np.:

gwiaździste sklepienie późnogotyckie, wachlarzowe, kryształowe)

6. O

żebrach krzywolinijnych, późnogotyckie, żebra mają krzywolinijny

przebieg także w rzucie pionowym.

7. Klasztorne, 4 albo więcej kole sklepienia kolebowego, czasem budowane

na rzucie wielokątny.

8. Nieckowe,

kolebkowe, którego kozuby czołowe zostały zastąpione przez

koleby, można je także traktować jako klasztorne o przedłużonym odcinku
sklepienia kolebkowego

9. Zwerciadlane,

odpowiada nieckowemu lub krzyżowemu o odciętej części

górnej.

Tepidarium

Patrz: TERMY

Termy

Rzymskie łaźnie stanowiące często monumentalny obiekt, wyposażone w
centralne ogrzewanie z hypokaustem pod podłogą (ogrzewanie ciepłym
powietrzem) przez wydrążone ściany albo cegły z otworami w posadce.

Najważniejsze pomieszczenia:
1. Apodyterium – przebieralnia
2. Figidarium – zimna kąpiel
3. Tepidarium – pomieszczenie z ciepłym powietrzem i z basenem z lekko

podgrzewaną wodą

4. Caldarium – pomieszczenie z gorącym powietrzem i basenem wypełnionym

gorącą wodą

5. Sudotarium – kąpiel parowa

Tolos

(gr. dach kopułowy), budowla okrągła, otoczona wieńcem kolumn

Tralka

Okrągła albo wieloboczna kolumienka kamienna lub drewniana, przeważnie
mocno wybrzuszona i profilowana, dźwigająca poręcz. Zespół tralek wraz z
poręczą nosi nazwę balustrady (z boku ograniczony przez postumenty)

Transept Nawa

poprzeczna, jednonawowa lub wielonawowa część budowli, ustawiona

poprzecznie w stosunku do osi korpusu nawowego, między korpusem a
prezbiterium. W założeniach dwuchórowych, szczególnie z okresu ottońskiego,
występuje drugi transept po stronie zachodniej, jeżeli jest, tozawsze znajduje się
na wschód od głównego skrzyżowania naw.

Tryforium

(łac. potrójnie otwarty) Od XI w. galeryjka przypominająca emporę w
architekturze normańsko-angielskiej; występuje jednak w gotyku jako
korytarzyk w grubości muru (w przeciwieństwie do empory), biegnący pod
oknami nawy głównej, chóru i nawy poprzecznej, często otwarty rytmicznie
powtarzającymi się, potrójnymi arkadkami. Ma głównie strukturalne znaczenie
(podział płaszczyzny ściany), niekiedy prześwietlony (otwarty oknami
arkadowymi w murze zewnętrznym)

-

16 -

Tryglif

(gr. trójwrąb) element belkowania doryckiego z dwoma nacięciami w środku i
dwoma „połówkami” nacięć po bokach (glifami) oraz płytką przykrywającą.

Westwerk

Masyw zachodni, rozbudowana część zachodnia niektórych bazylik karolińskich,
ottońskich i romańskich. Jego potężna wieża środkowa, flankowana przez dwie
wieże schodowe, służy w dolnej kondygnacji jako przedsionek, kościół
chrzcielny i parafialny. Na górnej kondygnacji (z ołtarzami czterech archaniołów
lub tylko z ołtarzem św. Michała Archanioła), otwartej na korpus nawowy i
zapewniający widoczność na ołtarz główny bazyliki.

Westybul

Hall wejściowy i przedsionek domu, także pomieszczenie straży.

Wielki porządek Kolosalny

(gr. kolossos = ogromny posąg), artykulacja elewacji za pomocą

kolumn lub pilastrów biegnących przez kilka (przeważnie dwie) kondygnacje.
Rozpowszechniony przez Michała Anioła i Palladia.

Wieniec kaplic

Patrz: CHÓR

Wieża

Formy:
1. Kościelna, we wczesnym chrześcijaństwie często jako budowla

wolnostojąca, niezbyt wysoka, kampaniella (dzwonnica) od V do XV w.
Styl romański we Francji i Niemczech preferuje budowle o wielu wieżach,
gotyk zredukował liczbę wież do 1-2. Renesansowe i barokowe wieże
podejmują często, mimo całkowicie odmiennej dekoracji gotyckie
koncepcje wież w fasadzie.

2. Schodowa,

mieszcząca w środku schody kręte, w romanizmie często z

pochylniami zamiast stopni („ośla wieża”). Flankuje bryłę kościołów
gotyckich i romańskich, często w układzie symetryczno parzystym.

3. Obronna,

w murach zamkowych albo miejskich; wieża warowna kościoła

obronnego.

4. Reprezentacyjna,

występuje przede wszystkim przy ratuszach i jako wieża

bramna, mostowa miast średniowiecznych i renesansowych (często
wykorzystywana w charakterze zbrojowni)

Wimperga

Dekoracyjny, trójkątny szczyt, umieszczany nad gotyckimi oknami i portalami,
często wyposażona po bokach w pinakle, wypełniony ślepym albo ażurowym
maswerkiem, ozdobiony czołgankami lub kwiatonem, podkreśla dążenie gotyku
ku górze.

Woluta

(łac. zwinięte) element architektoniczny w formie ślimacznicy. Część
charakterystyczna kapitelu jońskiego oraz rzymsko-korynckiego gzymsu
wspornikowego. W okresie renesansu i baroku stosowana do uzyskania przejścia
między poziomymi a pionowymi elementami architektonicznymi; szczyt.

Wspornik

(kroksztyn, konsola), wystający z muru element podtrzymujący balkony, rzeźby,
belki, służki, żebra sklepienia itd.; w architekturze drewnianej nazywany także
knagą. Często zdobiony ornamentem albo motywami figuralnymi, nierzadko
groteskowymi.

Wykusz

Zamknięta dobudówka przy fasadzie albo narożniku domu, przeważnie
nadwieszona, może mieć wysokość kilku kondygnacji. Formę
jednokondygnacyjnego wykuszu ma kaplica domowa w domach mieszkalnych w
płd. Niemczech, powstała na wzór przestrzeni ołtarzowej kaplicy zamkniętej
(przepisy kościelne zabraniały umieszczania pomieszczeń mieszkalnych nad nad
ołtarzem). W późniejszym gotyku, renesansie i neobaroku (XIX w.) wykusz jest
szczególnie lubianym elementem wystroju domu, nadwieszenie.

Zdwojone

(parzyste, sprzężone) elementy architektoniczne, są to elementy tego samego
rodzaju, mające wspólną część, np.: 2 kolumny a wspólnej bazie lub abakusie.

- 17 -

Zwornik (Klucz)

- Kliniec umieszczony na szczycie łuku albo punkcie zbiegu żeber sklepienia,

przyjmując także formę głowicy.
- Zwornik wiszący, stalaktytowy, późnogotycka forma zwornika w kształcie

zwieszającej się głowicy, kwiatonu. (Patrz: SKLEPIENIE)

Żłobkowanie

Patrz: KANELOWANIE

Żagielek

Trójkąt sferyczny, przeważnie zwrócony jednym wierzchołkiem ku dołowi,
między dwoma rozbieżnymi łukami (żagielek łukowy) albo między łukiem a
dwoma liniami prostymi przecinającymi się pod kątem prostym (= pacha łuku)

Wiszący to pendentyw, (Patrz: KOPUŁA)

Żebro

Podłużny element konstrukcyjny, występujący w konstrukcji szkieletowej,
przede wszystkim wzmacniający linie przecięci się krzyżujących się kolebek w
sklepieniu krzyżowo-żebrowym; czasem żebra nie pełnią funkcji nośnej, np.:
dekoracyjne sklepienia sieciowe czy krzywoliniowe w późnym gotyku.

Żebro towarzyszące, ograniczające – umieszczane po obu stronach przy gurcie
albo arkadzie międzynawowej, czy też jako żebro tarczowe zaznaczające łuk
tarczowy.

RZEŹBA

Inkrustacja

(łac. okładzina) ozdobne wykładanie powierzchni kamiennej, metalowej,
drewnianej, itp. Innymi materiałami lub powierzchni kamiennej innymi
kamieniem innego koloru (np.: jasnego marmuru ciemniejszym).

Intarsja

-

Wykładanie powierzchni drewna innymi jego gatunkami.

Markieteria

– wykładanie mebli i przedmiotów drewnianych drewnem, macicą

perłową, kością słoniową, szylkretem, metalem (zwłaszcza w baroku)

Tauszowanie

– nabijanie, inkrustowanie powierzchni przedmiotów metalowych

innymi metalami, np.: broni

Niello

– polega na wypełnianiu rysunku wyrytego w metalu rozgrzanym

siarczkiem srebra, miedzią albo ołowiem.

Cyzelowanie

Ręczna lub mechaniczna obróbka przedmiotów metalowych, rzeźbionych lub
odlewanych, stosowana w celu ostatecznego wykończenia powierzchni obiektu.
Wstępne oczyszczenie przedmiotów przez usunięcie wszystkich nierówności
powierzchni i wszelkich naddatków metalu; za pomocą różnego rodzaju kształtu
dłut i pilników o formach dostosowanych do opracowywania powierzchni. W
przypadku pokrywania metalami szlachetnymi najpierw wstępnie pokrywane,
później zmatowiane i polerowane. Istniał zawód cyzelatora.

Odlew z brązu

Patrz: RZEŹBA

Piedestał

Patrz: POSTUMENT

Postument

Piedestał, cokół podpory albo posągu; tralka

Polichromia rzeźby

Malowanie albo złocenie rzeźb kamiennych i drewnianych. Przed nałożeniem
polichromii drewno jest pokrywane gruntem gipsowym albo kredowym czy też
płótnem, niekiedy także bezpośredni malowane farbą olejną. Polichromowanie
rzeźby, z niewielkimi wyjątkami było powszechnie stosowane do końca baroku.

Poliptyk

(gr. wielokrotnie złożony) ołtarz szafiasty (Patrz: OŁTARZ) lub obraz o więcej
niż 2 skrzydłach (Patrz: TRYPTYK)

Pomnik

Monument, w wąskim rozumieniu dzieło architektoniczne albo rzeźbiarski
upamiętniające określone wydarzenia lub osoby. Szczególne formy to:
grobowiec, epitafium, kolumna zwycięstwa, łuk triumfalny, statua albo posąg
konny.

Posąg

Rzeźba wolno stojąca (Patrz: RZEŹBA)

-

18 -

Predella

Część ołtarz oparta na mensie, będąca podstawą retabulum albo środkowej szafy
ołtarza szafiastego.

Kontrapost

(wł. przeciwieństwo) zrównoważenie sił zstępujących i wstępujących w
przedstawieniu stojącej ludzkiej postaci. Ustawienie i ruch części ciała zależą od
pozycji nogi obciążonej i nogi nieobciążonej. Osie poziome odchylane są w
przeciwnych kierunkach (np.: jeśli linia miednicy wznosi się po stronie nogi nie
obciążonej, to linia barków opada po tej samej stronie) i znoszą ruch ciała,
przemieniając go w pełen napięcia stan spoczynku. Kontrapost jest formą
zrównoważenia posągu, harmonijnego rozkładu jego masy.

Rzeźba architektoniczna

Rzeźba powiązana z architekturą, zdobiąca budowle wewnątrz lub na zewnątrz.
Elementy ornamentalne (np. fryzy) albo formy plastyczne służące do podziału
płaszczyzny (lizeny, maswerki itd.) należą do ornamentyki. Od niej różnią się
przedstawienia figuralne, zarówno pełno plastyczne posągi jak i reliefy. Okres
świetności rzeźby przypada na okres antyku, późnego stylu romańskiego, gotyku
i baroku. Od czasu klasycyzmu wypiera ją rzeźba wolno stojąca, która w
większym lub mniejszym stopniu rezygnuje ze związku z architekturą.

Często spotykane motywy rzeźbiarskie:

Akroterion (Patrz:...)
Atlant (Patrz:...)
Herma, to określenie używane od czasów renesansu dla półfigury lub głowy

na postumencie, zwężającym się ku dołowi, często przyściennej, pełniącej
funkcję podpory; pierwotnie była to antyczna rzeźba wolno stojąca (głowa
Hermesa na czworobocznym trzonie)

Amorek, wyobrażenie Erosa, boga miłości, przedstawiany przeważnie pod

postacią skrzydlatego, małego chłopca w scenach o treści świeckiej,
szczególnie w okresie rokoka (wg. wzoru antycznych erotów).

Eroty, skrzydlaci, nadzy chłopcy wyobrażający Erosa. W sztuce

hellenistycznej byli ulubionym uzupełnieniem rzeźby, występowały także w
malarstwie ściennym (Pompeje). Były pierwowzorem dla gotyckich
aniołków pod postacią dzieci, jak i renesansowych i barokowych puttów.

Putty, (wł. małe dzieci), nadzy, mali chłopcy ze skrzydłami lub bez, są

przetworzonym typem antycznych erotów i gotyckich małych aniołków i od
wczesnego renesansu, szczególnie jednak w okresie baroku, zaludniają
ołtarze, obrazy, organy, ściany, sklepienia i galerie kościelne. Wykonywane
przez nich czynności stanowią przeważnie symboliczne powtórzenie
głównego tematu, któremu towarzyszą.

Maska atropaiczna, płaskorzeźba wyobrażająca głowę ludzką lub

zwierzęcą, umieszczana w celu odstraszania złych duchów na ścianach
domów, kościołów romańskich, na chrzcielnicach i stallach.

Rzeźba warsztatów katedralnych, prace wykonywane przez

średniowieczne zakłady budowlane w zakresie rzeźby architektonicznej we
wznoszonych katedrach. Można tu zaliczyć kościelną rzeźbę
architektoniczną od wczesnego romanizmu. We Francji rzeźba występuje
głównie w portalu i w fasadzie, w Niemczech częściej we wnętrzu kościoła.

Relief (fr. wypukłość), rzeźba wydobyta z płaszczyzny i zachowująca z nią

odczuwalny związek. Główne formy reliefu wyróżnia się ze względu na
stopień wypukłości.: Relief wklęsły (figury wcięte w głąb płaszczyzny, w
żadnym punkcie z niej nie wystają), relief płaski, relief półwypukły, relief
wypukły. W przypadku reliefu właściwego figury są wyraźnie odizolowane
od tła, tymczasem gdy w reliefie malarskim stapiają się z tłem, często
zawierającym motywy architektoniczne albo krajobrazowe. Wśród dzieł
antycznych sławne są reliefy na metopach (Patrz:...) i tympanonach.

Tryptyk

Ołtarz składający się z trzech części połączonych ze sobą, przede wszystkim jest
to średniowieczny ołtarz szafiasty z nieruchomą częścią środkową i ruchomymi
skrzydłami. Trzyczęściowa kompozycja malarska lub rzeźbiarska.

- 19 -

Rzeźba

Jedna ze sztuk plastycznych istniejąca od zarania dziejów.

Formy:

pełno plastyczna i płaskorzeźba

Materiały: brąz, kamień, drewno, glina, kość słoniowa, wosk, metale

szlachetne, tworzywa sztuczne i inne. Najważniejsze techniki:
1. Odlew brązowy:

-

Na wosk tracony: utrwalony model z gliny tworzy rdzeń, pokrywa się
go warstwą wosku o grubości przyszłej powłoki z brązu. Otacza się to
gliną, a do wosku wbija specjalne rurki, natomiast rdzeń i powłokę
łączy się prętami (mają on przeciwdziałać przesuwaniu się i względem
siebie po wytopieni wosku). Po nagrzaniu wosk wypływa przez rurki, a
pustą przestrzeń wypełnia się brązem (9 części miedzi i 1 część cyny).
Na koniec rozbija się glinę i usuwa rdzeń.

-

Odlew piaskowy: forma z gipsu po odlaniu nie zostaje rozbita, ale
zdjęta po kawałku i zachowana jako negatyw. Nowoczesne metody
stosują także elastyczne powłoki z tworzywa sztucznego.

2. Rzeźba drewniana, według rysunku albo modelu (gips, glina) rzeźbi się

formę z drewnianego kloca, z grubsza ociosanego lub wyfrezowanego, za
pomocą ośników albo młotka i dłuta do drewna. Do czasów renesansu
zazwyczaj polichromowana.

3. Rzeźba kamienna, według szkicu z gliny (wł. bozzetto) sporządza się

przeważnie gipsowy model wielkości naturalnej, stanowiący podstawę
odręcznego albo pod kontrolą przyrządów pomiarowych wykuwania
oryginału z kamienia. O nie wykończonych częściach rzeźby kamiennej
mówi się, że nie są jeszcze „wydobyte z kamienia”. Rzeźba ze sztucznego
kamienia – odlew ze sproszkowanego kamienia, przeważnie z wapienia,
stosowany często, np.: w późnym gotyku.

4. Stiuk,

mieszanina gipsu, wapna i piasku, łatwa do formowania ale szybko

twardniejąca, stosowana do wykonywania rzeźb pełno plastycznych i
rzeźbiarskiej dekoracji ściennej.

5. Stiuk marmoryzowany – imitacja marmuru (częsta w baroku), jest to stiuk

barwiony pyłem marmuru i malowany w żyłki. Stucco lustro = wygładzana
gorącą kielnią cienka powłoka z gipsu alabastrowego, pyłu marmurowego i
białego wapienia z barwnym laserunkiem.

Relikwiarz

(łac. pozostałość) pojemnik do przechowywania szczątków ciała świętego albo
przedmiotów związanych z jego życiem i męczeństwem. Główną formą jest
relikwiarz skrzynkowy, którego ścianki o czytelnym podziale na pola są często
bogato zdobione figurami trybowanymi ze złota lub srebra, emalią i
szlachetnymi kamieniami (szczególnie XII-XV w.), z wielkim płaskim lub w
formie dwuspadowego daszku. Mogły mieć także postać hermy lub części ciała,
którą w sobie zawierały (np.: głowy, stopy, ręki). Także w formie kościoła z
kopułą (relikwiarz kopułowy)

Stauroteka – .r. skrzynia na krzyż, w Kościele Wschodnim relikwiarz na
fragment drzewa Krzyża Św. w formie płaskiej kasety.

Stela

(gr. kolumna) tablica z inskrypcją, nagrobek (z wizerunkiem zmarłego) albo dar
wotywny w formie pionowej płyty kamiennej. Szczególnie w greckim antyku.

Stalla

Patrz: STALLE

Retabulum

Patrz:

OŁTARZ

Mensa

Patrz:

OŁTARZ

Kora

Patrz: KARIATYDA

Stiuk

Patrz: RZEŹBA

Statua

Patrz: RZEŹBA

Relief

Patrz: RZEŹBA ARCHITEKTONICZNA

Nagrobek

Patrz: MAUZOLEUM,

GROBOWIEC

Tumba

Patrz: MAUZOLEUM,

GROBOWIEC

ORNAMENTY

- 20 -

Akant

Roślina, której nazwę tłumaczy się czasami niewłaściwie jako oset albo barszcz
zwyczajny; liście jej gatunków: akant suchy i akant mięsisty były – były dla
piękna swej formy naśladowane w ornamentyce architektonicznej, szczególnie
grecki akroterion i głowica koryncka, oraz jej rzymskie odmiany. W stylu
romańskim akant uległ często znacznej stylizacji, podczas gdy w renesansie i
baroku stosowano go w antycznej formie.

Arabeska

Stylizowany ornament roślinny, w układzie symetrycznym, wywodząca się z
motywu hellenistycznej wici roślinnej, częsty w sztuce islamu, później
renesansu; bardziej naturalistyczny od maureski (splecione, stylizowane wici)

Astragal

Antyczny ciągły ornament perełkowy.

Chinoiserie

Motyw lub motywy chińskie (terminem tym obejmuje się czasem wszystkie
motywy z Dalekiego Wschodu), występujące w sztuce europejskiej od XVII w. –
znamienny przykład zainteresowania się sztuką wschodniej Azji. Największą
popularność znalazła w sztuce rokoka, występując w architekturze wnętrz
(gabinety i salony dekorowane laką i ceramiką), malarstwie i rzemiośle
artystycznym (malarstwo, ceramika, tkactwo). Najczęściej występuje zespół
ornamentów naśladujących motywy chińskie: pagody, ptaki, smoki i krajobrazy.
Terminem tym nie obejmuje się innych przejawów recepcji sztuki Dalekiego
Wschodu w Europie (np. angielsko-chońskich ogrodów krajobrazowych),
stosując ogólniejsze określenie chińszczyzny, które jednak w tym znaczeniu się
przyjęło.

Chrząstkowo-małżowinowy Przekształcone motywy chrząstki i małżowiny usznej; w Niderlandach od końca

XVI w., częsty w manieryzmie Niemiec i całej Europy Środkowej. W zależności
od przewagi jednego z motywów nazywany małżowinowym lub chrząstkowym.

Feston

Girlanda, podwieszany pęk kwiatów, liści i owoców.

Girlanda

Patrz: FESTON

Groteska

Ornament z delikatnej wici roślinnej oraz fantastycznych istot ludzkich,
zwierzęcych i bajkowych, pochodzący z antycznego Rzymu. Ponownie odkryty
około 1500 w miejscach wykopalisk przypominających groty (Rzym, Domus
Aurea Nerona), często stosowany od czasów Rafaela do XIX w.

Ornament kandelbarowy

Ornament w formie świecznika połączony często z formami arabeski lub
groteski; ułożony w układzie symetrycznym. Jeden z typów ornamentów o
rodowodzie antycznym, rozpowszechniony w czasie renesansu i klasycyzmu;
stosowany głównie w dekoracji rzeźb, płycizn, pilastrów i cokołów, rzadziej w
malarstwie i grafice.

Kimation, Kyma

Ornament pochodzenia antycznego.
1. Dorycki – przeważnie tylko malowany na elemencie profilowanym.
2. Joński – jajownik, wole oczy, rzeźbiarski z form owalnych i lancetowatych,

profil wypukły

3. Lesbijski – rzeźbiarski, stylizowany, sercowate listki na zmianę z

lancetowatymi, profil wypukło-wklęsły

Krenelażowy fryz

Fryz z motywem belkowania.

Lambrekin

Górne obramowanie okna, baldachimu łoża, drzwi, z fałdowanej draperii,
zdobionej koronkami, frędzlami i chwastami (barok). Często stosowano także
imitacje lambrekinu w stiuku lub kamieniu.

Łezki, guttae

Element belkowania doryckiego.

- 21 -

Lilie heraldyczne

Motyw dekoracyjny znany jako „lilia Burbonów”, od 1179 w herbie monarchii
francuskiej.

Maureska

Ornament ułożony ze splecionych, stylizowanych wici roślinnych, w układzie
symetrycznym, według wzorców hellenistycznych, przetworzonych w sztuce
islamu. Od renesansu ponownie popularny.

MALARSTWO

Malarskie techniki

W zależności od podobrazia: malarstwo ścienne, sgraffitio, mozaika, witraż,
malarstwo sztalugowe i tablicowe, polichromia rzeźbiarska, iluminatorstwo.
Zależnie od rozpuszczalników, za pomocą których rozprowadza się pigmenty
barwne, albo spoiw łączących pigmenty między sobą i z podobraziem można
wymienić:

Akwarela – (łac. woda), farba tworząca przeźroczystą warstwę (z

prześwitującym podłożem), rozpuszczalna w wodzie, bez bieli. Spoiwo:
guma arabska. W architekturze stosowana do wykonywania fresków.

Gwasz – (wł. kałuża), farby kryjące, rozpuszczalne w wodzie z bielą, z

dodatkiem gumy arabskiej.

Tempera – (od średniowiecznego określenia na mieszanie farb i spoiw),

farby rozpuszczalne w wodzie, oleju albo lace. Spoiwo: żółtko jaja, miód,
klej, sok figowy, itd. Do XV w. technika stosowana do prawie wszystkich
średniowiecznych obrazów tablicowych (malowanych na desce szczególnie
obrazy ołtarzowe), potem stopniowo wyparta przez malarstwo olejne.

Fresk – (wł. świeży), malowanie wodnymi farbami ługoodpornymi na

świeży tynk wapienny, który w czasie wiązania (=wysychania z
jednoczesnym absorbowanie dwutlenku węgla z powietrza) łączy warstwę
malarską z podłożem. Od ok. 1300 technika stosowana głównie w baroku.

Al Seco – (wł. suchy), malowanie farbami wodnymi na suchej ścianie.
Olej – pigmenty rozpuszczone w lotnych olejach (terpentyna), benzynie itd.

Spoiwo: olej lniany, makowy, orzechowy. Nakładanie farb laserunkowe lub
kryjące. Wysycha przez odparowanie rozpuszczalnika oraz utlenienia oleju
do higroskopijnego linoksynu. Technika stosowana od XV w. szczególnie w
malarstwie tablicowym i sztalugowym, początkowo na drewnie, później na
płótnie, także tekturze, miedzi, do malarstwa ściennego na suchym tynku. W
nowoczesnych farbach stosuje się żywice syntetyczne.

Technika mieszana – kombinacja techniki mieszanej i temperowej
Technika laki orientalnej – roztwór spoiw żywicznych (kalafonii, kopalu,

żywic syntetycznych) i oleju (przy lace olejnej) w lotnych olejach
(terpentynie) albo materiałach zastępczych. Wysycha podobnie jak farba
olejna. W chinach od I w.p.n.e., w Europie od XVII w.

Malarstwo iluzjonistyczne

Dekoracja architektoniczna i figuralna malowana, czasem z elementami płasko
rzeźbionymi, na ścianach albo na sufitach, stwarzająca zazwyczaj złudzenie
powiększania wnętrza. Przede wszystkim architektura pompejska i barok.

Perspektywa

(łac. przenikać wzrokiem), przedstawienie przestrzeni trójwymiarowej na
dwuwymiarowej płaszczyźnie rysunku albo obrazu. Złudzenie głębi osiąga się
przez przedstawienie przedmiotów tej samej wielkości w coraz mniejszej skali
wraz ze wzrostem ich odległości od obserwatora, podobnie jak wydają się coraz
mniejsze w rzeczywistości na skutek oddalania (skrót perspektywiczny).
Perspektywa o konstrukcji geometrycznej (linearna) została wynaleziona dopiero
w okresie wczesnego renesansu. Barok posługiwał się nią, aby po mistrzowsku
stwarzać pozory nie istniejących elementów wystroju architektonicznego, a
zwłaszcza otwartej przestrzeni nieba przez pokrywanie sklepień i stropów.

Perspektywa

odwrócona,

częstej w malarstwie wczesnochrześcijańskim i

średniowiecznym, przedmioty przedstawiano w skrócie nie od obserwatora w
głąb obrazu, ale od głównej postaci w kierunku do widza (p. hierarchiczna)

- 22 -

Sgraffito

(wł. skrobać), tynk zdrapywany, technika malarstwa ściennego odporna na
czynniki atmosferyczne, polegająca na wydrapywaniu poszczególnych warstw
różnobarwnego tynku szlachetnego, ułożonej jedna na drugiej na taką głębokość,
aby ukazał się pożądany kolor. W renesansie m.in. włoskim, także w baroku
pobielano czarny, szary albo czerwony tynk i wydrapywano rysunek.

Witraż

Różnobarwne szkła ułożone w kompozycje wypełniające okna. „Karton” –
projekt naturalnej wielkości ukazuje główne zarysy obrazu. Według niego
wycina się kawałki szkła, które albo są barwione w masie (witraż mozaikowy),
albo pokryte warstwą cienkiego, barwionego szkła (szkło warstwowe). Dziś
barwne szkło wytwarza się fabrycznie. Czarna konturówka – kryjąca farba ze
szklanego proszku i tlenków metali, służy do nanoszenia rysunku i wtapiania go
w szkło. Listwy ołowiane – lutowane w miejscach styku, łączą poszczególne
kawałki szkła. Do ochrony przed naporem wiatru służą poziome wiatrownice,
połączone z witrażem za pomocą pionowych wiatrówek i wiązadeł (druty
przylutowane do ołowianych listew)

Witraż betonowy – składa się z grubych, barwionych kawałków szkła, nie

połączonych ołowiem, lecz wylanym betonem albo tworzywem sztucznym.

Witrażyk herbowy – przedstawiający herb osoby lub grupy osób, ufundowany

dla budynku publicznego, związany z darowizną pieniężną (gł. Szwajcaria)

Nasycenie barw

Intensywność czystej barwy.

Barwy podstawowe

Czerwony, żółty i niebieski, które przez odpowiednie zmieszanie dać mogą
wszystkie inne.

Barwy dopełniające

Pary kolorów, w skład których wchodzą wszystkie trzy kolory podstawowe; a
więc dla żółtego dopełniające będzie połączenie czerwonego z niebieskim, czyli
fiolet, itd. W kole barw kolory dopełniające leżą naprzeciw siebie. Przy
mieszaniu tzw. Addytywnym ich promienie nakładające się na siebie dają
światło białe. W malarstwie, mieszanie kolorów dopełniających daje w efekcie
odcień szarości, co wynika z substancjalności farby.

Barwy czyste

W zależności od długości fali widma barwnego: od wartości najkrótszej do
najdłuższej: fioletowa, niebieska, zielona, żółta pomarańczowa i czerwona.

Barwy złamane

Te, które w widmie nie występują, a jedynie na przejściach między barwami
czystymi na kole barw, np.: na przejściu fioletowej i czerwonej jest purpurowa.

Akwarela Farba

wodna o spoiwie rozpuszczalnym w wodzie, przeważnie z gumy

arabskiej, często z dodatkiem miodu (farby miodowe), cukru lub gliceryny, które
polepszają elastyczność i nabranie farby wilgotnym pędzlem, nieodporna na
światło, łatwo płowieje.

Technika

malarska posługująca się farbami akwarelowymi kładzionymi

najczęściej na papierze, pergaminie, także na kości słoniowej (miniatury),
jedwabiu (w tradycyjnym malarstwie Dalekiego Wschodu), do zdobienia
wachlarzy. Farba tworzy cienką, przeźroczystą warstwę, przez którą przebija
kolor podłoża; technika wymagająca dużej precyzji ze względu na trudność
dokonywania poprawek; do wykonywania szkiców i projektów obrazów.

Pastel Farba

uformowana w cienkie, miękkie pałeczki, z pigmentów, kredy i gipsu i

małe ilości spoiwa (gł. gumy tragantowej).

Technika

malarska

posługująca się tymi farbami, mająca charakter pośredni

między rysunkiem a malarstwem

Kompozycja wykonana tą techniką. Farby wcierane w szorstkie podobrazie

(papier, płótno czasem karton a w XVII-XVIII w. także pergamin), nie wnikają
w nie, trzymają się tylko powierzchni. Obrazy wykonane pastelami odznaczają
się jasnymi, delikatnymi, miękko przenikającymi się kolorami, barwy ich nie
ulegają zmianom pod wpływem czasu; na skutek wstrząsów mechanicznych
farby te łatwo osypują się z podobrazia; zapobiega się temu przez utrwalanie ich
fiksatywami (typ utrwalacza) , które jednak zmieniają nasilenie barw. Pastel
znany jest od XV w., rozwinął się w XVIII i XIX w.

- 23 -

INNE,IKONOGRAFIA

Alegoria

(gr. mówienie w przenośni), personifikacja albo obrazowe przedstawienie
pojęcia abstrakcyjnego w sposób budzący skojarzenie z wyraźnym pojęciem,
np.: alegoria zimy – stery człowiek grzejący się przy ogniu. (w odróżnieniu od
symbolu)

Atrybut

(łac. dodatek), przedmiot dodawany do przestawianej postaci jako znak
rozpoznawczy, nawiązujący do spełnianej przez nią roli, dokonywanych cudów
albo szczególnych wydarzeń z ich życia, np.: trójząb Neptuna, klucze św. Piotra.

Adorant

Modląca się postać u stóp Chrystusa albo Marii. Często przedstawiana na
obrazach, nagrobkach, epitafiach. Orant.

Cnoty i Występki

Alegorie przedstawiające głównie trzy cnoty boskie (Wiara = Fides; nadzieja =
Spes; Miłość = Caritas) oraz cztery cnoty główne (Roztropność = Prudentia;
Umiarkowanie = Temperantia; Męstwo = Fortitudo; Sprawiedliwość = Iustitia)
pod postaciami kobiet z odpowiednimi atrybutami. Często przeciwstawia się im
występki (postacie kobiece lub męskie lub odpowiednie sceny z życia)
Przedstawiane zwłaszcza na portalach kościołów średniowiecznych.

Eklezja i Synagoga

(łac. kościół, z gr. zebranie), Alegorie Starego i Nowego Testamentu jako
postacie dwóch kobiet. Zgodnie z nauką, ST oznacza przygotowanie i proroctwo,
a NT ego wypełnienie. Synagoga ma przepaskę na oczach (zaślepienie) i
złamaną włócznię (utrata praw), a z jej rąk wypadają tablice Mojżeszowe;
Eklezja występuje jako zwycięska Królowa i Oblubienica, w koronie, z krzyżem
i chorągwią oraz z kielichem.

Emblemat

(gr .wstawka), w czasach antyku symboliczna ozdoba metalowa, później ogólne
określenie godła, atrybutu, symbolu, oznaki.

Krzyż

Symbol lub ornament występujący od czasów przedhistorycznych w wielu
kulturach, w chrześcijaństwie symbol męki lub osoby Chrystusa. W
przedstawieniach ukrzyżowania Chrystusa (krucyfiks) pionowa belka krzyża
bywa opatrywana tabliczką z napisem INRI (Iesus Nasarenus Rex Iudaeorum =
Jezus Nazareński, król żydowski) i często także suppedaneum (podnóżkiem).

Główne formy krzyża chrześcijańskiego:
1. Grecki

– równoramienny, często spotykany jako plan bizantyjskich budowli

sakralnych.

2. Łaciński – dominująca forma planu budowli sakralnych średniowiecznego

Zachodu.

3. Św. Antoniego – często wykorzystywany w przedstawieniach łotrów.
4. Św. Piotra – który został ukrzyżowany głową w dół (poprzeczka u dołu)
5. Św. Andrzeja – ukośny, na takim został ukrzyżowany apostoł Andrzej
6. Widlasty – jak „Y”
7. Arcybiskupi – patriarchalny, lotaryński.
8. Z

uchwytem

– egipski, pierwotnie egipski symbol życia.

9. Papieski

– poprzeczki odpowiadają zadaniom papieża – kapłańskiemu,

nauczycielskiemu i pasterskiemu.

10. Monogramatyczny – monogram Chrystusa składający się z gr. liter (Chi)

oraz (Rho), początkowych liter imienia Chrystusa.

11. Prawosławny – poprzeczka ukośna zapewne oznacza suppedaneum.
12. Zdwojony – każda końcówka ramienia tworzy nowy krzyż.
13. Laskowany
14. O zakończeniach ramion w formie kotwic
15. O zakończeniach ramion w formie trójliścia
16. Maltański
17. Drzewo Życia – z liśćmi, kwiatami lub owocami.
18. Z konarów z sękami

- 24 -

Ewangeliści

Autorzy czterech Ewangelii Nowego Testamentu: Mateusz, Marek, Łukasz, Jan;
Mateusz i Jan byli także apostołami. Od IV w. przydano im skrzydlate symbole:
człowiek oznacza Mateusza, lew Marka, byk Łukasza, orzeł Jana; stanowią one
również atrybuty postaci ewangelistów. Do średniowiecza bywały łączone w
jedną całość (tzw. Tetramorfa – gr .czwórpostać).

Kanon

Patrz: PROPORCJE

Mandrola

Aureola w formie migdału.

Medalion

(fr. duży medal), obraz albo płaskorzeźba w obramowaniu okrągłym albo
owalnym.

Muzy

Grecki boginie opiekuńcze sztuk i nauk. W Atenach czczono pierwotnie tylko
jedną muzę: Mnemosyne, boginię pamięci. W późniejszym okresie czczone 9
muz, które od hellenizmu przedstawiano z ich atrybutami:
♦ Erato – poezja miłosna – kitara

♦ Euterpe – muzyka, poezja liryczna – flet

♦ Kaliope – poezja epicka – tabliczka i rylec

♦ Klio – historia, filozofia, poezja epicka – zwój

♦ Melopomene – tragedia – maska tragiczna

♦ Polyhymnia – pieśń – bez atrybutu

♦ Terpsychora – taniec – lira

♦ Talia – komedia – maska komiczna

♦ Urania – astronomia – kula nieba

Nimb

Świetliste koło albo okrąg wokół lub nad głową istot boskich, świętych, aniołów.

Krzyżowy – wokół głowy Chrystusa;
Trójkątny – wokół głowy Boga Ojca;
Kwadratowy – przewidziany dla osób jeszcze żyjących, zwłaszcza

piastujących wysoką godność sakralną lub świecką;

Gloria kolista – otaczająca cała postać boskiej osoby

(Chrystus Zmartwychwstały)

Orant

W sztuce starochrześcijańskiej postać w długiej szacie, ze wzniesionymi rękoma,
będąca uosobieniem modlitwy.

Proporcje

Nauka o proporcjach, zbiór reguł, zgodnie z którymi określa się harmonię
pomiędzy poszczególnymi elementami dzieła sztuki. Moc obowiązująca takich
reguł zmienia się wraz ze zmianami gustów epoki. Szczególną wagę mają:
1. Kanon – gr. wzorzec, proporcje postaci człowieka. Jednostką miary jest

przeważnie stosunek długości głowy do całego ciała (od 1:7 do 1:10)

2. Złote cięci – odcinka C (= summa) na część mniejszą A (= minor) i część

większą B (=maior), tak że A : B = B : C itd. (2:3=3:5=5:8=...)

3. Kwadratura

– z kwadratem jako jednostką miary

4. Triangulacja – zastosowanie trójkąta równobocznego dla ustalenia

punktów ważnych architektonicznie, konstrukcyjnie, prawdopodobnie już w
gotyku, a na pewno w renesansie i baroku.

5. Proporcja

harmoniczna

– wg. Pitagorasa i innych przeniesienie stosunków

charakteryzujących drgania interwałów muzycznych na proporcje w
architekturze, np.: oktawa = 1:2, kwinta 2:3, kwarta 3:4
We wczesnym renesansie wartości te uważano za moduły umożliwiające
zrozumienie piękna sztuki rzymskiej i harmonii sferycznej.

HISTORIA

SZTUKI

(Pojęcia podstawowe)

Michał Pyka
Ul. Rudna 1
42 – 600 Tarnowskie Góry