Nr	TERMIN	DEFINICJA	OBIEKT	MIEJSCE	CZAS POWSTANIA
PREHISTORIA
1	Artefakt	Przedmiot wykonany przez człowieka	Narzędzie z kości jaskini Peisley	Oregon	14 230 lat p.n.e
2	Dolmen	prehistoryczna budowla megalityczna o charakterze grobowca	Mane Groh	Bretania	Ok 2000 pne
3	Dymarka	Dawny piec hutniczy		Egipt	Ok 3000 pne
4	Kromlech	krąg zbudowany z ustawionych pionowo kamieni, często wokół grobowca lub miejsca kultu	Stonehenge	Salisbury	Ok 2900 pne
5	Megalit	duży, nieobrobiony lub częściowo obrobiony kamień stanowiący samodzielną budowlę	Megality Carnac	Carnac	4000 lat pne
6	Menhir	w kulturze celtyckiej nieociosany lub częściowo obrobiony głaz ustawiony pionowo na grobie zmarłego, pełniący rolę pomnika	Menhir z Bretanii	Bretania	IV tysiąclecie p.n.e.
EGIPT
7	Hieroglif	najwcześniejszy rodzaj pismastarożytnego Egiptu	Hieroglify ze świątyni w Kom Ombo	Egipt	ok.5-6 tys lat p.n.e
8	Kolumna hatorycka	typ kolumn kompozytowych zwanych też hatoryckimi lub sistorowymi (od sistrum, jest to rodzaj instrumentu muzycznego związanego z kultem bogini Hathor). Kolumny te miały kapitele w kształcie tego instrumentu a jego ozdobą były wizerunki twarzy bogini zwrócone na cztery strony świata.	świątynia Bogini Hathor	Dendera (Egipt0	304–30 p.n.e.
9	Mastaba	rodzaj grobowca spotykanego w starożytnym Egipcie, mającego kształt ściętego ostrosłupa na prostokątnym planie	Mastaba w Sakkarze	Sakkara	XXXI-XXVII w. p.n.e.
10	Perspektywa hieratyczna	sposób przedstawiania postaci, w którym osoby ważniejsze, na wyższym szczeblu były większe niż pozostałe	Malowidło z przedstawieniem żniw i winobrania z grobu skryby Menny w Tebach		XIVw. p.n.e.
11	Piramida	monumentalna budowla służąca jako grobowiec władcy lub osoby prywatnej albo jako podbudowa dla świątyni	Piramida Cheopsa	Giza	2560 r. p.n.e
12	Pismo demotyczne	pismo egipskie używane w życiu codziennym, m.in. do korespondencji	Kamień z Rosetty	Rosette (obecne Al Raszid)	196r. p.n.e.
13	Pylon	masywna budowla kamienna stawiana z obu stron bramy wiodącej do świątyni lub pałacu	Pylon egipski w Edfu	Egipt
14	Sala hypostylowa	w architekturze różnych krajów starożytności pomieszczenie, w którym strop oparty jest na kolumnach rozmieszczonych w sposób równomierny na całej powierzchni pomieszczenia	Świątynia Ramzesa II	Luksor	Ok XIV pne
15	sfinks	mityczne stworzenie, przedstawiane zazwyczaj jako lew z ludzką głową	Wielki Sfinks z Gizy	Giza	2723-2563 p.n.e.
MEZOPOTAMIA
16	Pismo klinowe	najstarsza na świecie odmiana pisma, powstała na Bliskim Wschodzie, stworzona najprawdopodobniej przez Sumerów		Bliski Wschód	ok. 3500 pne
17	Stela	pomnik nagrobny, kamienna, ustawiona pionowo płyta z inskrypcją	Babilońska stela króla Elamu
18	Ziggurat	charakterystyczna dla architektury sakralnej Mezopotamii wieża świątynna o zmniejszających się schodkowo kolejnych tarasach	Ziggurat w Ur	Ur	ok 2100 p.n.e.
SZTUKA EGEJSKA
19	Ceramika kamerys	gatunek ceramiki kreteńskiej, pozostający pod wpływem kultury minojskiej		Knossos	XIX i XVIII wieku p.n.e.
20	Cytadela
21	Megaron	charakterystyczny typ budowli w starożytnej kulturze egejskiej. Służył celom reprezentacyjnym oraz kultowym.	Zamek w Mykenach	Mykeny(Grecja)	poł. V tysiąclecia p.n.e
22	Mur cyklopowy	mur skonstruowany z wielkich, nieobrobionych kamieni dopasowanych do siebie w miarę możliwości. Luki między nimi wypełnione są ziemią oraz drobnymi kamieniami		Mykeny
GRECJA
23	Abakus	deska z wyżłobionymi rowkami, które symbolizowały kolejne potęgi dziesięciu		Rzym i Grecja	440 p.n.e. do XVIII wieku
24	Agora	główny plac, rynek w miastach starożytnej Grecji	Agora w Atenach	Ateny	około roku 600 p.n.e.
25	Akant	Dzięki swojemu wyglądowi akant stał się motywem dekoracyjnym w postaci stylizowanego liścia śródziemnomorskiej rośliny	Grecja, Rzym
26	Akropol	w starożytnej Grecji osiedle, miasto lub jego część znajdująca się na wysokim wzgórzu, cytadela z pałacami i świątyniami	Akropol ateński	Ateny	połowa II tysiąclecia p.n.e.
27	Amfiteatr	odkryta arena o kształcie elipsy lub koła, przeznaczona do publicznych pokazów m.in. walk gladiatorów, walk z dzikimi zwierzętami, naumachii	Koloseum	Rzym	70-72 do 80p.n.e
28	Amfora	wysokie, smukłe naczynie gliniane (waza) o wydłużonym brzuścu z dwoma umieszczonymi symetrycznie po bokach uchwytami	Amfora pantejska	Grecja	od VI do IV wieku p.n.e
29	Architraw	główny (najniższy) poziomy człon belkowaniaantycznego, który podtrzymywał belki stropu		Grecja
30	Attyka	górny element budynku w postaci ścianki, balustrady lub rzędu sterczyn osłaniający dach	Attyka Krakowskich sukiennic	Kraków	1557
31	Baza	to dolna część, podstawa kolumny, pilastra lub filaru stosowana w porządkach architektonicznych
32	Belkowanie	w architekturze klasycznej był to najwyższy, poziomy, spoczywający na kolumnach lub ścianach, trójdzielny człon budowli, składający się z architrawu, fryzu i gzymsu	Partenon	Ateny	432 r. p.n.e
33	Cela	najważniejsze pomieszczenie w starożytnejświątyni, w którym stał posąg bóstwa
34	Chryzelefantyna	technika rzeźbiarska w starożytności, która wykorzystywała kość słoniową i złoto oraz inne drogie materiały	Posąg Zeusa	Olimpia	430 r. p.n.e.
35	Fryz	środkowy, poziomy człon belkowania z reguły leżący między architrawem i gzymsem. Bardzo często zdobiony płaskorzeźbami, był jednym z najbardziej ozdobnych elementów antycznych świątyń	Fryz ciągły	Pałac Fermora w Kwidzynie
36	Gimnazjon	w starożytnejGrecji był to zespół tylko częściowo krytych budowli, które były przeznaczone do ćwiczeń fizycznych		Grecja	Grecja Ok III­IV w.pne
37	Gzyms	element architektoniczny w postaci poziomej, zwykle profilowanej listwy wystającej przed lico muru, która chroni elewację budynku przed ściekającą wodą deszczową	Partenon	Ateny	432 r. p.n.e.
38	Kanelury	płytkie, wklęsłe pionowe wyżłobienia, zdobiące na całej długości trzonkolumny lub pilastra, albo inną powierzchnię
39	Kapitel	Inaczej głowica. Górna część kolumny, pilastra lub filaru	Partenon	Ateny	432 r. p.n.e.
40	Kariatydy	podpora architektoniczna w formie postaci kobiecej, dźwigającej na głowie (podtrzymującej) element architektoniczny budowli	świątynia Erechtejon	Ateny (Grecja)	421 p.n.e.– 406 p.n.e.
41	Kontrapost	w sztukach plastycznych sposób ustawienia postaci tak, iż cały ciężar jej ciała opiera się na jednej nodze, podczas gdy druga jest odciążona i lekko wspiera się na ziemi	Doryforos Polikleta	Grecja	450-440 p.n.e.
42	Kuros	typ posągu w sztuce starożytnej Grecji, przedstawiający stojącego, nagiego młodego mężczyznę z falistymi włosami i zagadkowym uśmiechem, z rękoma zawsze opuszczonymi wzdłuż ciała i lewą nogą wysuniętą lekko do przodu.	Apollo z Tenei	Teneia	560-550 p.n.e
43	Meander	element dekoracyjny stosowany w architekturze, rzeźbie, malarstwie. geometryczny ornament w formie poziomego pasa, złożony z powtarzających się układów linii załamanych wielokrotnie pod kątem prostym	Lekythos		440 p.n.e.
44	Metopa	W starożytnym budownictwie greckim oraz rzymskim – kwadratowa lub prostokątna płyta na fryzie. Była zazwyczaj zdobiona płaskorzeźbą, ale zdarzały się też metopy gładkie.	Partenon	Ateny	432 r. p.n.e.
45	Palmeta	dekoracyjny motyw w kształcie stylizowanego liścia palmy, ułożonego symetrycznie i wachlarzowo rozpostartego. Palmeta może występować pojedynczo lub szeregowo jako ornament ciągły
46	Polichromia	wielobarwna ozdoba malarska ścian, sufitów, podniebieniasklepień, rzeźb stosowana do dekoracji wewnętrznych i zewnętrznych	Partenon	Ateny	432 r. p.n.e.
47	Porządek architektoniczny	to system konstrukcyjno-dekoracyjny, którego elementy, o określonym kształcie i sposobie dekoracji, są powiązane określonymi proporcjami obliczanymi za pomocą modułów	Porządek Dorycki	Grecja	VII wieku p.n.e.
48	Propyleje	w architekturze starożytnej Grecji, monumentalna budowla, budynek bramy na planie prostokąta z kolumnami, prowadzący zwykle do wielkich świątyń	Akropol ateński	Ateny	437 roku p.n.e
49	Stela		Stela zwycięstwa króla Naram-Sina,	Sippar	2250 r p. n. e.
50	Stylobat	górna powierzchnia kamiennej podstawy antycznych budowli, najwyższy stopień stereobatu
51	Teatr	powstał z uroczystości religijnych ku czci Dionizosa. W VI w. p.n.e. chór uczestniczący w obrzędach wyłonił z siebie koryfeusza, przewodnika chóru. Następnie pojawili się aktorzy. Pierwotny grecki teatr składał się z kolistej przestrzeni (orchestra) z ołtarzem, leżący niedaleko świątyni, na stoku wzgórza sytuowano widownię	Teatr w Efezie	Efez	II w. p.n.e.
52	Tryglif	element dekoracyjny w postaci prostokątnej płyty stosowanej we fryziebelkowaniadoryckiego	Partenon	Ateny	432 r. p.n.e.
53	Tympanon	wewnętrzne pole trójkątnego przyczółka, gładkie lub wypełnione rzeźbą, ograniczone od dołu belkowaniem, a z boków gzymsem	świątynia Ateny	Akropol	450 p.n.e.-421 p.n.e.
54	Wole oczy	rodzaj ciągłego ornamentu, kimation w porządku jońskim. Ornament występował w postaci liści o wypukłym, jajowatym kształcie.
55	Woluta	element architektoniczny i motyw ornamentacyjny w formie spirali lub zwoju	świątynia Erechtejon	Ateny	421 p.n.e.– 406 p.n.e.
56	Złoty podział	podział odcinka na dwie części tak, by stosunek długości dłuższej z nich do krótszej był taki sam, jak całego odcinka do części dłuższej
ETRUSKOWIE I RZYM
57	Akwedukt	kanał wodociągowy, rurociąg podziemny lub nadziemny, doprowadzający wodę z odległych źródeł na ogół do miast przy wykorzystaniu siły ciążenia ziemskiego.	AquaAppia	Rzym	312 roku p.n.e.
58	Amfiteatr	podwójna widownia, w kształcie koła; połączenie dwóch teatrów półkolistych w jeden') – odkryta arena o kształcie elipsy lub koła, otoczona – najczęściej wznoszącymi się schodkowo – rzędami siedzeń dla widzów^[1] i przeznaczona do publicznych pokazów m.in. walk gladiatorów, walk z dzikimi zwierzętami, naumachii.	Koloseum	Rzym	70-72 do 80 n.e.
59	Apsyda	pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione do bryły świątyni i otwarte do jej wnętrza	Panteon	Rzym	125 r
60	Arena	w starożytnym teatrze greckim i rzymskim oraz w cyrku rzymskim, usytuowany w centrum takiego obiektu i wysypany piaskiem, plac w kształcie koła, elipsy. Miejsce walk, turniejów, popisów, igrzysk i widowisk	Arena amfiteatru w Pompejach	Pompeje	80 r.p.n.e
61	Arkada	element architektoniczny składający się z dwóch podpór, które zostały połączone u góry łukiem.	Koloseum	Rzym	70-72 do 80 n.e.
62	Atrium	centralne pomieszczenie w kształcie prostokąta, wokół którego rozmieszczone były pokoje mieszkalne	Willa Papirusów	Herkulanum
63	Attyka	Ścianka bądź też balustrada posadowiona nad gzymsemkoronującym, a zatem wieńcząca budowlę, służąca głównie celom dekoracyjnym. W architekturze rzymskiej (ale także greckiej) stosowano tzw. attykę pełną, na której niekiedy umieszczano reliefy bądź inskrypcje.	Koloseum	Rzym	70-72 do 80 n.e.
64	Bazylika	Pierwotnie bazylika pełniła funkcję sali posiedzeń sądu i zebrań na rynku w starożytnych Atenach. Urzędowali w niej archontowie. W Rzymie bazylika stała na rynku głównym (forum) i odgrywała rolę hali targowo-sądowej. Drogą naśladownictwa bazyliki rozpowszechniły się na całym terytorium starożytnego Rzymu. Z czasem bazyliką zaczęto też nazywać największą, reprezentacyjną salę w willach rzymskiej arystokracji.	bazylika julijska	Rzym
65	Cesarskie fora	zespół architektoniczno-urbanistyczny utworzony w okresie cesarstwa w starożytnym Rzymie. Powstały w pobliżu Forum Romanum. Budowę zainicjował Juliusz Cezar fundując forum, które przyjęło jego imię	Forum Cezara	Rzym	54 p.n.e
66	Cyrk	Budowla przeznaczona do wyścigów kwadryg, stanowiąca jeden z najcharakterystyczniejszych obiektów monumentalnej architektury starożytnego Rzymu	Circus Maximus	Rzym	VI w. p.n.e
67	forum	pierwotnie rynek oraz publiczny plac w miastach świata rzymskiego	Forum Romanum	Rzym	VIII w. pne
68	Fresk	technika malarstwa ściennego w której maluje się bezpośrednio na mokrej ścianie z warstwą zaprawy wapiennej	Dom Liwii na Palatynie, willa w Boscoreale, willa Misteriów w Pompejach	Pompeje	od 80 do 15 p.n.e
69	Inkrustacja	technika zdobnicza polegająca na wykładaniu powierzchni przedmiotu innymi materiałami, np. kością słoniową, metalami, masą perłową, komponowanymi w płaskie wzory	Dom Liwii na Palatynie, willa w Boscoreale, willa Misteriów w Pompejach	Grecja
70	Kaseton	wieloboczne, najczęściej kwadratowe, zagłębienie widoczne od spodu stropu, sklepienia lub kopuły charakterystyczne dla architektury rzymskiej.	Panteon	Rzym	125 r. n.e
71	Kolumna kompozytowa	Łączył elementy porządku jońskiego i korynckiego. Podstawowe cechy wyróżniające go, to: ustawienie kolumny na piedestale ukształtowanie głowicy: górna jej część uformowana jest z ustawionych na przekątnych wolut zaczerpniętych z porządku jońskiego, poniżej koszyk z liści akantu. Całość potraktowana jest rzeźbiarsko, należy do wzorców porządku korynckiego.	Łuk Tytusa	Rzym	96r n.e.
72	Kolumna toskańska	Cechy charakterystyczne: kolumny miały gładkie trzony (w porządku doryckim pokryte były żłobieniami) pod kolumnami wprowadzono bazy (w porządku doryckim kolumny stały bezpośrednio na stylobacie)	Koloseum	Rzym	80r. n.e.
73	Kopuła	Kopuła – sklepienie o kształcie czaszy, półkoliste, półeliptyczne, ostrołukowe lub cebulaste, oparte na murze lub bębnie budowane nad pomieszczeniami o planie kolistym, eliptycznym albo wielobocznym za pośrednictwem pendentywów lub tromp.	Panteon	Rzym	125r. n.e.
74	Łuk triumfalny	Budowla w kształcie monumentalnej, wolno stojącej bramy stawiana dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia, zwykle zwycięstwa militarnego.	Łuk Tytusa	Rzym	96r. n.e.
75	Majuskuła	Majuskuła (łac. majuskulus ozn. większy) to pismo, którego wszystkie litery są duże i posiadają jednakową wysokość. Używano jej w piśmie książkowym oraz do rycia w kamieniu. Była to pierwotna wersja pisma zarówno w starożytnej Grecji, jak i w Rzymie.	Tablica z Kolumny Trajana	Rzym	113r. n. e
76	Mauzoleum	rodzaj grobowca w formie monumentalnej, samodzielnej budowli o bogatym wystroju architektonicznym. Spotykane są również nie będące miejscem ostatniego spoczynku, symboliczne mauzolea, będące jedynie pomnikiem, ku czci danej osoby.	grobowiec króla Mauzolosa w Halikarnasie. Od imienia tego króla pochodzi nazwa wzorowanych na jego grobowcu późniejszych obiektów tego typu.	Halikarnas	IV wieku p.n.e.
77	Minuskuła	mała litera w danym rodzaju lub kroju pisma. Antonim majuskuły.
78	Mozaika	dekoracja w postaci ornamentu lub obrazu, wykonana z drobnych, o różnej kolorystyce (dwu lub wielobarwne), fakturze i kształcie kamyczków, kawałków szkła lub ceramiki. Elementy są przyklejone do podłoża przez ułożenie na niezwiązanej zaprawie, wapiennej, cementowej lub żywicy pochodzenia roślinnego. Stosowana jest do zdobienia posadzek, ścian, kopuł, sklepień, apsyd w budownictwie sakralnym i świeckim, mebli (zwłaszcza blatów stołów, sepetów, biurek).	kościół Santa Pudenziana	Rzym	IV wiek
79	Odeon	dekoracja w postaci ornamentu lub obrazu, wykonana z drobnych, o różnej kolorystyce (dwu lub wielobarwne), fakturze i kształcie kamyczków, kawałków szkła lub ceramiki. Elementy są przyklejone do podłoża przez ułożenie na niezwiązanej zaprawie, wapiennej, cementowej lub żywicy pochodzenia roślinnego. Stosowana jest do zdobienia posadzek, ścian, kopuł, sklepień, apsyd w budownictwie sakralnym i świeckim, mebli (zwłaszcza blatów stołów, sepetów, biurek).	Prawdopodobnie najstarszy odeon został zbudowany z inicjatywy Peryklesa około 442 p.n.e. w Atenach na południowo-wschodnim zboczu Akropolu.	Ateny	Około 442 p.n.e.
80	Okulus	okrągły, bądź owalny otwór w ścianie lub szczytowej części sklepienia (np. kopuły jak w rzymskim Panteonie), który przepuszcza powietrze i światło do wnętrza budowli.	Panteon	Rzym	125r. n.e.
81	Perystyl	w starożytnych świątyniach egipskich wewnętrzny dziedziniec lub ogród otoczony portykiem kolumnowym. W zamożnych domach greckich lub rzymskich był to najczęściej ogród położony pośrodku domu i otoczony kolumnadą.
82	Pilaster	Jest to filar ustawiony przy ścianie. Pilastry pełniły zarówno funkcje konstrukcyjne (podpora), jak też umieszczano je dla ozdoby.	Koloseum	Rzym	80r. n.e.
83	Portyk	Jest to konstrukcja ograniczona z jednej strony ścianą, a z drugiej zamknięta kolumnadą (kolumna) niekiedy kilkukondygnacyjną. Portyki budowano przed wejściem do budowli (głównie świątyń) lub wokół nich.	Panteon	Rzym	Ok. 1181r
84	Relief	(płaskorzeźba) kompozycja rzeźbiarska wykonana na płycie kamiennej, metalowej lub drewnianej z pozostawieniem na niej tła.	Trzej Królowie, sarkofag	Rzym	IV w.
85	Rzeźba statuaryczna	Miała charakter propagandowy, pomniki cesarza przedstawiano jako wodza, orator albo najwyższego kapłana (jak oktawian august)	Oktawian August jako Pontifex	Museo delle Terme w Rzymie	I w. p.n.e./ I w. n.e
86	Sakofag	trumna, zwykle zdobiona, najczęściej w kształcie skrzyni lub owalnej wanny, przeznaczona do ustawienia w grobowcu.	Sarkofagi małżonków z Caere	Rzym	VI w. p.n.e
87	Stiuk		Villa Farnesina	Rzym	I w.pne
88	Teatr	Teatr zachował konstrukcje greckiego teatru natomiast teatr rzymski był wznoszony w całości ponad poziomem gruntu i był obiektem zamkniętym z wszystkich stron.	Teatr w Herkulanum Teatr Wielki w Pompejach	Herkulanum Pompeje	200 – 150 r. p.n.e.
89	Terma	Wielkie publiczne łaźnie, które było ważnym miejscem spotkań. Związane również były z handlem. Można tutaj było uprawiać sport. Można tu było wziąć zimną, ciepła oraz gorącą kąpiel. Można było też skorzystać z masażu.	Termy Karalli Termy Dioklecjana	Rzym	Ok. I w. p.n.e.
90	Tympanon	Jest to wewnętrzne trójkątne pole frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą.	Wejście do świątyni (portyk) Panteonu	Rzym	Ok. I w. p.n.e.
91	Willa	Był to przeważnie wiejski domy bogatego obywatela. Dom mieszkalny miał na ogół plan w kształcie prostokąta. Pomieszczenia: sypialnie, izby dla służby, które otaczały atrium i perystyl. Dookoła willi znajdował się ogród z licznymi altankami.	Willa Hadriana Willa Diomedesa	Tivoli Pompeje	Ok. 118 – 134r. n.e.
BIZANCJUM
92	Cesarskie wrota	Zwane też Bramą Królewską, Świętą Bramą lub Świętymi Wrotami – w cerkwiach to główne drzwi w ikonastesie. Otwierane tylko podczas nabożeństwa. Przechodzić przez nie może jedynie kapłan pełniący posługę, w niektórych momentach nabożeństw także diakon oraz car w dniu swojej koronacji.	Carskie wrota w Jarosławiu (Cerkiew Przemienienia Pańskiego w Jarosławiu) Carskie Wrota w Śnietnicy (Cerkiew św. Dymitra w Śnietnicy)	Jarosław Śnietnica	Ok. 1717 – 1747 Ok. 1755
93	Ikonostas	ozdobna, pokryta ikonami ściana we wnętrzu cerkwi, która znajduje się między miejscem ołtarzowym a nawą  przeznaczoną dla wiernych.	Cerkiew pw. Narodzenia Bogurodzicy zikonostasem	Trzciana	XIX
94	Kopuła	sklepienie o kształcie czaszy, półkoliste, półeliptyczne, ostrołukowe lub cebulaste, oparte na murze lub bębnie budowane nad pomieszczeniami o planie kolistym	Kopuła Bazyliki Św. Piotra	Watykan	324
95	Mozaika	dekoracja w postaci ornamentu lub obrazu, wykonana z drobnych, o różnej kolorystyce fakturze i kształcie kamyczków, kawałków szkła lub ceramiki	Mozaika z bazyliki San Vitale	Rawenna	548
CHRZEŚCIJAŃSTWO
96	Baptysterium	budowla wznoszona przez chrześcijan, przeznaczona do ceremonii chrztu.	Baptysterium San Giovanni	Florencja	IV-VI
97	Bazylika	typ chrześcijańskiej świątyni wielonawowej z nawą główną wyższą od naw bocznych	Bazylika św. Jana na Loteranie	Rzym	313-325
98	Katakumby	cmentarz podziemny (starożytny etruski, rzymski, żydowski i starochrześcijański) w postaci nieregularnie rozplanowanego systemu korytarzy biegnących zazwyczaj w kilku kondygnacjach, rozgałęziających się, rozszerzających w komory, wydrążonych bardzo głęboko w ziemi.	Katakumby w Neapolu	Neapol, Włochy	1760 r.
99	Mauzoleum	rodzaj grobowca w formie monumentalnej, samodzielnej budowli o bogatym wystroju architektonicznym. Spotykane są również nie będące miejscem ostatniego spoczynku, symboliczne mauzolea, będące jedynie pomnikiem, ku czci danej osoby.	Mauzoleum Santa Costanza, mauzoleum Galli Placydii	Rawenna	V w.
100	sarkofag	zdobiona trumna w kształcie skrzyni ceramicznej lub kamiennej, dekorowana techniką malarską lub rzeźbiarską, znana od czasów starożytnych.	sarkofag z Santa Maria Antiqua	Rzym	ok. 240
ISLAM
101	Alkazar	na Wschodzie pałac arabski albo mauretański usytuowany najczęściej w centrum miasta.	Alkazar	Segowia	XI w
102	Arabeska	zdobnictwo o wzorach roślinnych i geometrycznych rozpowszechnione w sztuce sakralnej islamu,który zabraniał przedstawiania wizerunku ludzi i zwierząt.	na nagrobku Jana Olbrachta i w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu.	Kraków	Ok. 1501
103	meczet	świątynia muzułmańska, przeznaczona do wspólnych modłów. Budowano je najczęściej z cegły pokrytej okładziną z formowanych płytek ceramicznych o barwnej błyszczącej polewie- glazurze. Najważniejsze elementy meczetu to: mihrab, minbar, maksura, midha oraz dakka.	Meczet Al-Aksa	Jerozolima	VII w. (660–691 n.e)
104	Mihrab	Jest to nisza, zwykle na planie półokrągłym lub wielobocznym . w jednej ze ścian wskazuje kierunek ku światłemu miastu – Mekce. Element budynku (meczetu)	Meczet Al-Aksa	Jerozolima	VII w. (660–691 n.e)
105	Minaret	wysoka, zwykle smukła wieża stawiana przy meczecie z nadwieszonym balkonem lub galeryjką, z którego muezin może nawoływać wiernych na modlitwę. Element budynku( meczetu) – przykład wyzej MECZET	Meczet Al-Aksa	Jerozolima	VII w. (660–691 n.e)
ROMANIZM
106	Ambit	w architekturze kościelnej wąskie przejście powstałe z przedłużenia naw bocznych i poprowadzenia ich wokół prezbiterium za ołtarzem głównym. Pojawił się w średniowieczu i był charakterystycznym składnikiem kościołów romańskich i gotyckich.	Katedra Notre-Dame	Paryż	1163-1345 r. n.e
107	Antaba	stały lub ruchomy uchwyt z metalu umieszczany na skrzyni, kufrze, drzwiach, bramie. Antaba występowała głównie w sztuce romańskiej i gotyckiej.	kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego	Wysiołek Luborzycki k. Krakowa	XIII w
108	Archiwolta	profilowany lub pokryty ornamentem dekoracyjny łuk na czole arkady zamykającej portal lub każdy inny łukowo u góry zakończony otwór w ścianie budowli (drzwi, okna itp), najczęściej bogato zdobiony.	Brama Olbrzyma w Katedrze św. Szczepana	Wiedeń (Austria)	rok 1147
109	Baptysterium	budowla wznoszona przez chrześcijan, przeznaczona do ceremonii chrztu, zazwyczaj usytuowana w pobliżu kościoła	Baptysterium San Giovanni	Florencja (Włochy)	XI – XII w
110	Biblia pauperum	Rękopiśmienna księga zawierająca wyciąg z Pisma świętego, przede wszystkim ze Starego Testamentu, przedstawiająca w skrócony i przystępny sposób wydarzenia biblijne	Biblia Pauperum z klasztoru Sankt Florian	Austria	1315 r
111	Biforium	okno arkadowe z podziałem na dwie części, gdzie elementem dzielącym jest kolumienka lub filarek	Rotunda św. Prokopa	Strzelno (Polska)	XIII w.
112	Cyborium	ażurowa obudowa ołtarza w kościele chrześcijańskim, składająca się zazwyczaj z czterech kolumn podtrzymujących baldachim w formie kopuły, ostrosłupa lub innej, bardziej złożonej.	Bazylika św. Ambrożego	Mediolan (Włochy)	XI w
113	Dormitorium	wspólna sypialnia zakonników w klasztorze	Opactwo Cysterskie	Wąchock (Polska)	XII w.
114	Dyptyk	rodzaj artystycznego obiektu składającego się z dwóch, połączonych zawiasami, tabliczek składanych na podobieństwo książki, zwykle przenośnego, niewielkich rozmiarów, na których umieszczano malowane lub płaskorzeźbione przedstawienia o treściach religijnych	dyptyk św. Teodorusa	Konstantynopol	Późny X w.
115	Empora	galeria wsparta na kolumnach lub filarach, otwarta do wnętrza kościoła. Umieszczona nad nawami bocznymi - tworząca osobne pomieszczenie dla np. kobiet, zakonników	Kaplica zamkowa św. Mikołaja	Cieszyn	Ok.1180 r.
116	Horyzontalizm	Zasada rozbudowy kompozycji dzieła wszerz, ze specjalnym podkreśleniem kierunków poziomych
117	Iluminacja	Wykonana ręcznie, malowana lub rysunkowa, ilustracja teksu rękopiśmiennego, używano do tego kolorowych tuszy oraz złotej farby	Księga z Kells	Szwedzka wyspa Iona	Ok 800 r.
118	Inicjał	wyróżnienie (większym rozmiarem lub dekoracją) pierwszej litery fragmentu tekstu	Księga z Kells	Szwedzka wyspa Iona	Ok 800 r.
119	Kaplica	niewielka chrześcijańska budowla sakralna, wolno stojąca lub połączona z większym obiektem architektonicznym	Kaplica Pałacowa w Akwizgranie	Akwizgran	792-805 r.
120	Katedra	główny kościół biskupadiecezjalnego, arcybiskupa (archikatedra) lub patriarchy (kościół patriarchalny), w którym głosi on doktrynę katolicką. Termin stosuje się także do konkatedr i prokatedr	Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i Św. Szczepana	Spira (Niemcy)	1061r
121	Klasztor	Klasztor (od łac. claustrum, miejsce zamknięte) – budynek, lub kompleks budynków, w którym zamieszkujązakonnicy, lub zakonnice określonej reguły, charakterystyczny dla wyznań chrześcijańskich jak i buddyzmu; w obrządku wschodnim – monaster.	klasztor Cystersów	Sulejów
122	Kolegiata	Kolegiata (łac. collegium – zgromadzenie równoprawnych urzędników) – kościół niebędący katedrą, przy którym istnieje kapituła, czyli zespół duchownych w randze kanoników, mających prawo wyboru biskupa	Archikolegiata NMP i św. Aleksego	Turyn
123	Kościół klasztorny		Kościół klasztorny	Varnhem	Wzniesiony do końca 1939r.
124	Kościół salowy	kościół jednonawowy. Nawa zakończona jest prezbiterium, którego wysokość i szerokość są takie same jak wysokość i szerokość nawy. Całość tworzy jedno wnętrze sprawiające wrażenie sali.	kościół św. Wolfganga wSchneeberg	Saksonia
125	Krużganek	jako pojęcie architektoniczne jest to długi korytarz (ganek), okalający przeważnie wewnętrznydziedziniec na jednej lub kilku kondygnacjach. Pełnił funkcję komunikacyjną. Na ogół przykryty sklepieniem lub stropem krzyżowym, na zewnątrz otwarty najczęściej arkadami filarowymi lub kolumnowymi	San Juan de la Pena	Huesca, Hiszpania.
126	Krypta	część budynku kościoła (zazwyczaj pod prezbiterium) spełniająca funkcje pochówkowe zmarłych dostojników duchownych i świeckich oraz jako miejsce przechowywania i eksponowania relikwii świętych.	Krypta św. Leonarda na Wawelu	Kraków	Przed 1118 r.
127	Lektorium	murowana lub drewniana przegroda oddzielająca w kościołach katedralnych i klasztornych przestrzeń przeznaczoną dla duchownych lub mnichów (prezbiterium) od części w której mogli przebywać świeccy (nawy głównej).	Kościół św. Cunery	Rhenen	1492–1531
128	Lizena	element konstrukcyjny elewacji mający kształt pionowy, umiejscowiony w osiach, gdzie od strony wnętrza występują łuki sklepienia; stosowana w celu zmniejszenia działania sił rozpierających	kościół św. Jakuba	Toruń	1309 do XV w.
129	Łuk tęczowy	uk zamykający od góry otwór tęczowy w ścianie oddzielającej nawę kościoła od prezbiterium. Wyróżniony przez bogate ozdobienie, zmianę w materiale lub w kolorze.	kościół św. Jakuba	Ratyzbona (Bawaria)	XII w
130	Miniatura	małych rozmiarów obraz, zazwyczaj portret, wykonany na pergaminie, kości słoniowej, metalu czy porcelanie
131	Nadproże	poziomy, płaski lub sklepiony (przesklepienie) element konstrukcyjny w formie belki umieszczanej ponad otworami w ścianie.	Zamek Królewski	Krasnystaw	1356
132	Opactwo	klasztor katolicki razem z dobrami klasztornymi, zarządzany przez opata.	Opactwo Benedyktynów.	Tyniec	1044r.
133	Palatium	nazwa używana dla określenia starożytnego lub średniowiecznego głównego budynku zamku, pałacu cesarza, króla lub biskupa	Palatium królewskie w Goslarze	Niemcy	XI w
134	Pantokrator	malarski sposób przedstawienia Chrystusa jako wszechwładcy i sędziego wszechrzeczy – z Biblią i gestem błogosławieństwa	Mozaika w apsydzie katedry w Cefalù.	Włochy
135	Portal	architektoniczne, ozdobne obramienie drzwi wejściowych w kościołach, pałacach, ratuszach, bogatszych kamienicach, czasami także drzwi wewnętrznych.	Moissac Abbey.	Francja.	XII w
136	Prezbiterium	w kościołach katolickich: część kościoła, w której znajduje sie ołtarz główny(przeznaczona głównie dla duchowieństwa)	Konkatedra św. Jana Chrzciciela.	Kamień Pomorski.	1176r
137	Relikwiarz	skrzynka lub niewielka budowla, w których przechowywane są relikwie.	Relikwiarz Trzech Króli	Kolonia	1180-1230
138	Rotunda	budowla w układzie centralnym wzniesiona na planie koła.Składa się z jednego pomieszczenia przykrytego często kopulą	Rotunda sw. Mikołaja	Cieszyn	XI w.
139	Sklepienie kolebkowe	sklepienie w kształcie połowy leżącego walca przeciętego wzdłuż płaszczyznypoziomej.	bazylika San Petronio Bolonia	Bolonia	XII
140	Sklepienie krzyżowe	sklepienie zbudowane na planie kwadratu z dwóch, przenikających się sklepień kolebkowych, z których pozostawiono górne części sklepień.	sklepienie krzyżowe z XII na zamku wysokim	Malbork	XII
141	Transept	część kościoła, nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium, a resztą jego budynku.	katedra w Sienie	Siena, Włochy
142	Triforium	Podzielone na trzy części okno lub przeźrocze.	Triforium w katedrze w Chartres	Chartres	XII wiek
143	Tympanon	wewnętrzne trójkątne pole frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą, stanowiące charakterystyczny element monumentalnych budowli .	Tympanon portalu katedry w Burgos(	Hiszpania	XIII wiek
144	Wirydarz	kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz zabudowań klasztornych.Często otoczony jest krużgankami.	Wirydarz benedyktynów w Cluny	Opactwo benedyktynów w Cluny	Ok.XI w
145	Witraż	ozdobne wypełnienie okna, wykonane z kawałków kolorowego szkła	Król Dawid grający Saulowi	Z Sainte-Chapelle w Paryżu	ok poł XII w.
GOTYK
146	Ambit	Obejście, wąskie przejście powstałe z przedłużenia naw bocznych i poprowadzenia ich wokółprezbiterium za ołtarzem głównym.	Ambit w Le Mans lub Katedra Notre Dame - Paryz	Katedra św.juliana w Le Mans lub Notr-Dame Paryz	Ciężko stwierdzic bo le mans kilka wieków budowano.
147	Archiwolta	zdobione ornamentami, profilowane lico łuku, arkady zamykającej portal	katedry Notre-Dame w Paryżu	katedry Notre-Dame w Paryżu	Katedrę budowano 180 lat nie wiem co wpisac
148	Barbakan	ważny składnik fortyfikacji miejskich, zazwyczaj w formie okrągłej, murowanej budowli wysuniętej przed linię murów obronnych i połączonej z bramą miejską za pośrednictwem osłoniętego przejścia.	Barbakan w Krakowie	Kraków	XV w.
149	Blanki	element architektoniczny w postaci zwieńczenia murów obronnych i baszt tzw. zębami, pomiędzy którymi znajduje się wolna przestrzeń.	Blanki muru otaczającego Lenzburg		ok XV w.
150	Campanilla	wysokie wolnostojące kościelne dzwonnice w pobliżu kościoła. Dzwonnica tego typu wykształciła się we Włoszech w okresie wczesnochrześcijańskim.	Najbardziej znanym przykładem tego rozwiązania jest Krzywa Wieża w Pizie	Piza	XIIw
151	Dormitorium	wspólna sypialnia mnichów w katolickim klasztorze. Określenie stosowane także w stosunku do dużych pomieszczeń sypialnianych np. w zakładach wychowawczych.	Dormitorium w Klasztorze w SanktGallen		XVIII w.
152	Drzewo Jessego	drzewo genealogiczne Chrystusa, motyw ikonograficzny przedstawiający rodowód Chrystusa w postaci drzewa lub łodygi, wyrastającego z leżącej postaci śpiącego pasterza Jessego, który jako ojciec króla Dawida był przodkiem pochodzącego z rodu Dawida Jezusa Chrystusa. Na gałęziach drzewa umieszczano wizerunki królów żydowskich, będących przodkami Chrystusa, a u szczytu umieszczano postać Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Motyw drzewa Jessego wywodził się z Proroctwa Izajasza zawartego w Starym Testamencie.	Jeden z najwspanialszych i chronologicznie pierwszy witraż Drzewa Jessego	prezbiterium kościoła w opactwie Saint-Denis (pod Paryżem)	1144r
153	Dyptyk	dwie tabliczki połączone zawiasami i zamykane (zwanych skrzydłami), składanych na podobieństwo książki, zwykle przenośnego, niewielkich rozmiarów. Na tabliczkach umieszczone są malowane lub płaskorzeźbione przedstawienia o treściach religijnych.	Dyptyk Wiltona		(ok. 1395).
154	Empora	– rodzaj galerii lub trybuny gł. w kościołach, mającej na celu powiększenie powierzchni dla uczestników nabożeństwa kub stworzenia oddzielnego pomieszczenia. Element architektonicznyw postaci odrębnej kondygnacji o charakterze antresoli, usytuowanej nad kruchtą lub nadwieszonej nad głównym wejściem do świątyni.	Empora w Kościele Gustawa Wazy w Sztokholmie		(1901–1906)
155	Epitafium	napis umieszczony na nagrobku lub pomniku upamiętniający lub sławiący zmarłego.	epitafium Kallimacha według modelu Wita Stwosza	Kraków	ok 1500r
156	Gargulec	dekoracyjne, ozdobne, wystające poza lico muru, zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa ma swobodny odpływ.	Katedra Notre Dame	Paryż	1163r – 1330r
157	Hagiografia	dział piśmiennictwa obejmujący biografie świętych i zbiory legend na ich temat, zapoczątkowany przez greckich i łacińskich autorów chrześcijańskich	Żywoty świętych
158	Katedra	wielkie kościoły romańskie i gotyckie, niekoniecznie stanowiące katedry we właściwym sensie	Katedra Notre Dame	Paryż	1163r – 1330r
159	Klasztor	budynek, lub kompleks budynków, w którym zamieszkują zakonnicy, lub zakonnice określonej reguły, charakterystyczny dla wyznań chrześcijańskich jak i buddyzmu	Klasztor w Batalha	Batalha, Portugalia	1385r – 1535r
160	Krenelaż	Element architektoniczny w postaci zwieńczenia murów obronnych i baszt tzw. zębami, pomiędzy którymi znajduje się wolna przestrzeń	Zamek Lenzburg	Lenzburg, Szwajcaria	XI w
161	Kwiaton	detal architektoniczny charakterystyczny dla architektury gotyku  wykonany w kształcie kwiatu o rozłożonych pączkach w otoczeniu zazwyczaj czterech liści na kilku poziomach często uzupełniany żabkami.	RATUSZ WE WROCŁAWIU	WROCŁAW
162	Lizena	płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym	KATEDRA ŚW. MARCINA I MIKOŁAJA	BYDGOSZCZ	Zbudowana w XV w
163	Łuk przyporowy	W gotyckiej architekturze łuk przerzucony ukośnie nad nawą boczną kościoła bazylikowego, dla przejęcia sił rozporu sklepienia nawy głównej.	KATEDRA NOTRE-Dame	PARYŻ	Zbudowana w latach 1163-1345
164	Maswerk	dekoracja architektoniczna charakterystyczna dla sztuki gotyckiej stosowana do wypełniania otworów okiennych	KATEDRA NOTRE-Dame	PARYŻ	Zbudowana w latach 1163-1345
165	Maszkaron	rzeźbiarski detal architektoniczny w formie ludzkiej, zwierzęcej lub fantazyjnej głowy, często o groteskowych rysach i fantazyjnej fryzurze.	KATEDRA NOTRE-Dame	PARYŻ	Zbudowana w latach 1163-1345
166	Nadproże	poziomy, płaski lub sklepiony element konstrukcyjny w formie belki umieszczanej ponad otworami w ścianie. Jego zadaniem jest przeniesienie obciążeń	KATEDRA NOTRE-DAME W REIMS	REIMS	Zbudowana w latach 1211–1300
167	Ołtarz	gotyckie ołtarze należą do największych i najbardziej skomplikowanych dzieł rzeźbiarskich tej epoki. Ołtarz taki ma zwykle kształt jak gdyby płytkiej szafy ,na którą składa się duża zagłębiona część centralna oraz para lub dwie pary skrzydeł ,z których wewnętrzne na zawiasach, były zwykle zamykane po nabożeństwie. Przy jednej parze skrzydeł całość składała się z trzech części-tryptyk. Przy dwóch parach skrzydeł ołtarz ma pięć części-pentaptyk albo poliptyk czyli ołtarz wieloskrzydłowy. W części środkowej mieści się zwykle kompozycja rzeźbiarska, a na skrzydłach-kompozycje płaskorzeźbione lub malowane	Gotycki ołtarz szafowy . w kościele NMP na Piasku	Wrocław
168	Pinakiel	w architekturze gotyckiej i neogotyckiej pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej kamiennej wieżyczki, zakończonej od góry ostrosłupem, którego krawędzie często dekorowane są żabkami i często zwieńczonej kwiatonem.	Pinakle na katedrze św. Barbary	Kutná Hora w Czechach	1558 r
169	Polichroma	wielobarwna ozdoba malarska ścian, sufitów, podniebienia sklepień, rzeźb stosowana do dekoracji wewnętrznych i zewnętrznych. Polichromie wykonywano nie tylko na materiałach kamiennych i tynkach, ale także na drewnie, wewnątrz i na zewnątrz pomieszczeń w budownictwie sakralnym i świeckim.	Gotycka polichromia Chrystusa Ukrzyżowanego	Nowe Miasto Lubawskie	druga połowa XV w
170	Poliptyk	typ ołtarza szafiastego składający się z części środkowej i dwóch par, o połowę węższych, ruchomych skrzydeł, które były otwierane bądź zamykane w zależności od okresu roku liturgicznego. Przykładem poliptyku jest ołtarz w poznańskiej katedrze.	Gotycki poliptyk w Bazylice Archikatedralnej Świętych Apostołów Piotra i Pawła	Poznań	1512r
171	Portal	ozdobne obramienie drzwi wejściowych w kościołach, pałacach, ratuszach, bogatszych kamienicach, czasami także drzwi wewnętrznych	przykładem jest wejście do Katedry w Sienie	Włochy	1250r
172	Przęsło	konstrukcyjny element łączący dwie podpory	Bazylika Katedralna w Sandomierzu	Sandomierz	1360
173	Ratusz	reprezentacyjny budynek użyteczności publicznej, zwykle tradycyjna siedziba samorządowych władz miejskich. (Ratusz w Poznaniu, 14w)	Ratusz Staromiejski	w Toruniu , Polska	Rozpoczęcie budowy ok. poł. XIII w.
174	Refektarz	w budynkach klasztornych, seminariach duchownych duże pomieszczenie służące jako jadalnia, charakterystyczne zwłaszcza dla klasztorów średniowiecznych.	Wielki Refektarz,Refektarz Letni oraz Refektarz Zimowy znajdujący się w Zamku Średnim w Zespółe zamkowym w Malborku;	Malbork ,Polska	od 3 ćw. XIII w. do poł. XV
175	Rondel	średniowieczne umocnienie obronne w kształcie murowanej, okrągłej budowli ze strzelnicami i wewnętrznym dziedzińcem, wysuniętej przed linię murów miasta czy zamku i połączonej z nim mostem lub osłoniętym przejściem (zwanym szyją). Barbakan bronił bramy głównej i umożliwiał ostrzał boczny.	Barbakan;	Kraków	1498-1499
176	Rozeta	ornament architektoniczny w kształcie rozwiniętej róży. (Rozeta w katedrze Soissons, Francja)	Katedra Notre-Dame	w Paryżu, Francja	1163-1345
177	Rybi pęcherz	- asymetryczny motyw dekoracyjny o kształcie przypominającym pęcherz pławny ryby. (Flamboyant z kościoła Sainte-Chapelle.)	Kazalnica w katedrze wiedeńskiej	w Wiedniu, Austria	1470-1513
178	Rzygacze	w architekturze, dekoracyjne, ozdobne, wystające poza lico muru, zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa ma swobodny odpływ. sacro di roma - ?	Katedra Notre-Dame	w Paryżu, Francja	1163-1345
179	Skarpa	pionowy element konstrukcyjny budowli, mur odchodzący prostopadle na zewnątrz od ściany wysokiego budynku w postaci filara. (Skarpa – Katedra w Poznaniu)	Zespół Klasztorny w Czerwińsku nad Wisłą		XII w
180	Sklepienie gwiaździste	sklepienie krzyżowo-żebrowe lub żaglaste, w którym wprowadzono dodatkowy podział pól tworząc obraz gwiazdy. (kościół Wniebowzięcia NMP w Toruniu)	Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny	Toruń	Ok.  1243
181	Sklepienie krzyżowo-żebrowe	sklepienie krzyżowe o wyraźnie zaznaczonych łękach przez wymurowanie żeber w miejscu przenikania kolebek.	Opactwo Cystersów	Koprzywnica	1207 r
182
183	Sklepienie piastowskie	sklepienie żebrowe występujące w okresie wczesnego gotyku na terenie Dolnego Śląska, charakteryzowało się podparciem żeber w wezgłowiu w pięciu punktach dla każdego pola.	Bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława	Wawel
184	Sklepienie sieciowe	sklepienie najczęściej kolebkowe, w którym wprowadzono krzyżujące się żebra. Żebra tworzą siatkę rombów. Sklepienie wprowadzono pod koniec gotyku.	Katedra Najświętszej Marii Panny	Fryburg Bryzgowijski (niemcy)	XIII w
185	Sklepienie wachlarzowe	zbudowane jest na łękach promieniście rozchodzących się z punktów podparcia - jednej lub kilku kolumn wewnątrz pomieszczenia.
186	Służka	pionowy element o małym przekroju dostawiony do ściany lub filaru stosowany w budownictwie kościelnym w okresie od XI do XV wieku, pełniący statyczną funkcję przenoszenia, za pośrednictwem żeber, ciężaru sklepienia krzyżowo-żebrowego na podłoże (fundament).	kościół w Opactwie Cystersów	Sulejów	1232 r.
187	Sterczyna	w architekturze gotyckiej i neogotyckiej pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej kamiennej wieżyczki, zakończonej od góry ostrosłupem, którego krawędzie często dekorowane są żabkami i często zwieńczonej kwiatonem.	Katedra św. Barbary	Kutná Hora	1388
188	Sukiennice	handlowy budynek, w którym znajdowały się kramy (lub kramy i składy) najczęściej z suknem (stąd nazwa). Zazwyczaj umieszczano je na środku rynku weuropejskich miastach, które leżały na szlakach handlowych. Często budowano je tuż obok lub w ramach budynku ratusza. Wznoszono je od średniowiecza do XVII wieku, doXVIII na Białorusi.	Sukiennice	Kraków	1257
189	System filarowo-skarpowy	rozwiązanie konstrukcji przyporowej z pominięciem łuków przyporowych prowadzonych nad dachami naw bocznych.
190	System przyporowy	rodzaj konstrukcji, która rozwinęła się w gotyku i umożliwiła wykonywanie sklepień o dużych rozpiętościach i na znacznych wysokościach. Konstrukcja składa się z łęków i filarów przyporowych (wież sił). Ciężar sklepień rozłożony jest: na filary wewnętrzne za pośrednictwem służek i na zewnętrzne przypory w postaci filarów przyporowych lub skarp za pośrednictwem łęków umieszczonych nad dachami naw bocznych lub ukrytymi na poddaszu. Po zastosowaniu tego systemu konstrukcje budynków kościelnych można było budować znacznie wyższe i smuklejsze. Mury nawy głównej nie były tak mocno obciążone. Umieszczono w nich duże okna wypełnione witrażami. Konstrukcja sprawia wrażenie lżejszej, ażurowej.	Katedra Świętych Wita, Wacława i Wojciecha	Praga	925
191	Transept	nawa poprzeczna, nawa krzyżowa – część kościoła, nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium, a resztą jego budynku. W romańskich bazylikach dwuchórowych występują dwa transepty – wschodni (przy prezbiterium) i zachodni (związany z westwerkiem). Natomiast w gotyckich katedrach angielskich również mogą być dwa transepty (obydwa od wschodu). Nad skrzyżowaniem transeptu i nawy głównej może występować niewielka wieża (tzw. sygnaturka). W kościołach o układzie bazylikowym spotyka się tzw. pseudotransept, niewyodrębniony w rzucie kościoła, stanowiący jedynie element jego bryły. Pseudotransept powstaje poprzez nadanie odcinkowi naw bocznych wysokości nawy głównej z ewentualnym dodatkowym zaznaczeniem w architekturze zewnętrznej przy pomocy szczytów.	katedra w Reims	Francja	1211
192	Tryptyk	typ nastawy ołtarzowej składający się z części środkowej oraz dwóch bocznych skrzydeł. Skrzydła są zwykle osadzone na zawiasach i ruchome, tak, że mogą się zamykać, zasłaniając część środkową. Nazwa tryptyk odnosi się także do (nawiązujących kształtem do ołtarza) obrazów malarskich i płaskorzeźb, składających się z trzech części, które zazwyczaj można składać. Nazwa ta jest czasem wykorzystywana w jeszcze szerszym znaczeniu, i oznacza każde dzieło złożone z trzech części,	Sąd Ostateczny, Hans Memling	Gdańsk	1467-1471
193	Tumba	główna część gotyckich lub renesansowych grobowców w kształcie kamiennej (w późniejszym okresie również brązowej) skrzyni ozdobionej płaskorzeźbami. Na zamykającej, poziomej płycie umieszczano rzeźbę przedstawiającą postać zmarłego. Termin używany także dla określenia płyty kamiennej umieszczonej w posadzce kościoła z inskrypcją, zdobioną płaskim reliefem, poświęconą zmarłemu.	Tumba Władysława Łokietka	Kraków	1333
194	Tympanon	w architekturze klasycznej (starożytna Grecja, starożytny Rzym) wewnętrzne trójkątne pole frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą, stanowiące charakterystyczny element monumentalnych budowli Grecji i Rzymu oraz monumentalnych budynków nowożytnych kształtowanych pod wpływem architektury antycznej (klasycyzm i eklektyzm historyczny). W architekturze romańskiej i gotyckiej półkoliste lub ostrołukowe pole wypełniające przestrzeń między nadprożem a łukiem (archiwoltą) portalu, wypełnione najczęściej płaskorzeźbą.	Tympanon portalu katedry w Burgos	Burgos(Hiszpania)	XIII w
195	Układ bazylikowy	aby budowla była bazyliką (czyli posiadała układ bazylikowy) musi posiadać nieparzystą liczbę naw większą niż jeden (zazwyczaj trzy ale istnieją też wielkie bazyliki pięcionawowe), nawa środkowa musi być wyższa od naw bocznych oraz nawa środkowa musi być doświetlona, czyli posiadać okna.	katedra w Reims	Francja	1211
196	Układ halowy	kościół wielonawowy o nawach równej wysokości. Kościoły halowe są charakterystycznym typem kościołów w architekturze Europy Środkowej w okresie późnego gotyku.	Katedra Najświętszej Maryi Panny	Niemcy (Monachium)	XIV–XV wiek
197	Uniwersytet	najstarszy rodzaj uczelni o charakterze nietechnicznym, której celem jest przygotowanie kadr pracowników naukowych oraz kształcenie wykwalifikowanych pracowników.	Uniwersytet Cambridge	Anglia	XIIIw.
198	Wertykalizm	łac. verticalis - pionowy) – zasada kompozycyjna dzieła sztuki, która polega na podkreślaniu kierunków pionowych. Stanowi przeciwieństwo horyzontalizmu.	Kompozycja wertykalna: Chrystus na krzyżu z Maryją i św. Janem	Polska	XIVw.
199	Wimperga	dekoracyjne wykończenie w kształcie wysokiego trójkąta, wieńczące szczyt portalu albo ostrołuk okna. Najczęściej wykonana jest z kamienia lub cegły. Pole trójkąta wimpergi rzeźbione jest ślepym lub ażurowym maswerkiem lub jest gładkie. Najczęściej wimperga jest zwieńczona kwiatonem albo krzyżem	wimperga nad portalem w kościele św. Katarzyny w Krakowie	Polska	XIIIw.
200	Wirydarz	(łac. viridarium – gaj, park) – kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz zabudowań klasztornych. Często otoczony jest krużgankami. Na środku umieszczona jest studnia albo fontanna.	Wirydarz klasztoru Hieronimitów	Lizbona	XVI w
201	Witraż	ozdobne wypełnienie okna, wykonane z kawałków kolorowego szkła wprawianych w ołowiane ramki osadzone między żelazne sztaby.	witraż w Katedrze Chartres	Francja	X w.
202	Zwornik	Zwornik - konstrukcyjne zamknięcie sklepienia lub łuku	Sklepienie Katedry Notre Dame	Paryż	I połowa Xiv.
RENESANS
203	Alegoria	Alegoria – motyw w malarstwie przedstawiający obrazowo abstrakcyjne pojęcia lub idee, ukazane pod postacią np. ludzką (personifikacja)	Obraz „Alegoria muzyki”	Berlin, Staatliche Museen	II połowa XVw.
204	Antropocentryzm	Antropocentryzm – idea, która głosi że Człowiek jest najistotniejszym przedmiotem wszelkiej refleksji.	Rysunek „Człowiek witruwiański”	Gallerie dell'Accademia, Wenecja	1490 rok
205	Arras	Arras – nazwa szczególnie cennych tkanin dekoracyjnych	Arrasy na Wawelu	Kraków	Ok. XVI wieku
206	Gobelin	Gobelin – inaczej tapiseria, czyli ogólna nazwa określająca jednostronną tkaninę o różnorodnej dekoracji	„Dama z jednorożcem: Wzrok”	Narodowe Muzeum Wieków Średnich	Schyłek XV wieku
207	Atlant	Atlant - podpora architektoniczna w formie postaci mężczyzny dźwigającego na ramionach strop, sufit, balkon	„Atlant wspierający wykusz”	Toruń, ulica Sienkiewicza	Schyłek XVI wieku
208	Attyka	Attyka - ścianka, balustrada wieńcząca elewację budowli, zasłaniająca dach	Kamienice ormiańskie	Wielki Rynek, Zamość	Początek XVII wieku
209	Bastion	Bastion - element fortyfikacji stałej, wznoszony na załamaniach obwarowania twierdzy	Bastion Żubr	Gdańsk	I połowa XVI wieku
210	Boniowanie	Boniowanie - dekoracyjne opracowanie powierzchni muru, uzyskane przez profilowanie zewn. krawędzi poszczególnych ciosów lub naśladowanie tego w tynku	Boniowane ściany pałacu Schwarzenbergów	Praga	Lata 40. XVI wieku
211	Cinquecento	Cinquecento - okres w historii sztuki renesansu włoskiego przypadający na XVI wiek. Uwaga twórców skoncentrowana była głównie na ciele ludzkim, szczególnie na akcie.	Obraz „Śpiąca Wenus”	Galeria Obrazów Starych Mistrzów w Dreźnie	Początek XVI wieku
212	Człowiek renesansu	człowiek o szerokich zainteresowaniach, otwarty, mądry, kochał świat, przyrodę, ludzi, ktoś kto zostawił jakiś ślad po sobie i przekazał nam swoją mądrość.	Jan Kochanowski	Polska
213	Drzeworyt	technika graficzna druku wypukłego i nazwa odbitki uzyskanej tą techniką. Rysunek wykonuje się wprost na gładkiej powierzchni klocka lub nałożonej nań warstwie gruntu.	Władysław Skoczylas- „w murowanej piwnicy”		1929
214	Duecento	(z włoskiego – dwieście), termin stosowany wobec sztuki włoskiej XIII w. Głównymi przedstawicielami ducento byli m.in. N. i P.Pisano, A. di Cambio i Cimabue.			XIII w
215	Glorietta	1.Nadbudówka z kolumnami, arkadami przykryta kopułą, stosowana często w architekturze renesansu, wieńcząca wieże kościołów i ratuszów, dzwonnice lub najwyższe kondygnacje budynków. 2.Samodzielna budowla ogrodowa lub parkowa, najczęściej na wzgórzu, wykonana w formie małego, otwartego pawilonu z kolumnami, arkadami, stosowana od 2. połowy XVIII wieku w ogrodach typu francuskiego.	Glorietta w Jaworzu
216	Groteska	jest to sposób ukształtowania dzieła (może być literackie lub plastyczne) polegający na przedstawieniu świata w sposób karykaturalnie przejaskrawiony a jednocześnie śmieszny i przerażający.	Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią		1463
217	Gzyms wieńczący	wieńczy ścianę budowli.	Pałac Strozzich, Michał Anioł	Florencja	1550 r
218	Humanizm	prąd umysłowy stawiający człowieka w centrum zainteresowania nauki i sztuki.	Leonardo da Vinci	Włochy
219	Iluzjonizm	dążenie do wywołania złudzenia rzeczywistości w sztukach plastycznych, głównie w malarstwie ściennym.	Ostatnia Wieczerza Leonardo da Vinci	Mediolan	1495-1498
220	Gzyms dzielący	zielą płaszczyznę ściany podkreślając poziomy poszczególnych kondygnacji,	Pałac Strozzich, Michał Anioł	Florencja	1550 r
221	Intarsja	technika zdobnicza polegająca na tworzeniu obrazu przez wykładanie na powierzchni przedmiotów drewnianych.	Kościół św.Ducha	Toruń	1756
222	Kaseton	Wieloboczne, najczęściej kwadratowe zagłębienie między odcinkami krzyżujących się belek, mogły być wykute w kamieniu lub wyrabiane w stiuku.	Wnętrze kopuły Kaplicy Zygmuntowskiej, Katedra na Wawelu	Kraków	1524-1533
223	Koloryzm	Tendencja w malarstwie polegająca na akcentowaniu koloru w kompozycji malarskiej przy jednoczesnym osłabieniu znaczenia formy i linii.
224	Krużganek	Długi, arkadowy ganek biegnący wzdłuż zewnętrznej ściany budynku, zwykle od strony dziedzińca	Zamek w Gołuchowie	Gołuchów	1550-1560
225	Laserunek	przezroczysta lub półprzezroczysta warstwa farby, zmieniająca ton lub barwę niższych warstw obrazu, zwłaszcza olejnego	Portret małżonków Arnolfini- Jan van Eyck	Londyn	1434
226	Latarnia	ażurowa nadbudwka stosowana w budowlach kopułowych, jako zwieńczenie kościołw i kaplic;	Kaplica Zygmuntowska na Wawelu	Kraków	1524-1533
227	Lizena	płaski, pionowy pas muru lekko występujący z jego lica, bez głowicy i na ogół bez bazy;	Dwór w Czernej	Czerna	1558
228	Loggia	otwarty, ozdobny pawilon z arkadami zamiast ścian; obecnie balkon wnękowy	Ratusz w Poznaniu	Poznań	1550-1560
229	Mecenat	osoba lub instytucja, popierająca rozwój literatury i sztuki.
230	Neoplatonizm	łączy w sobie starożytne idee (gł. głoszone przez Platona) z chrześcijańskimi	Bazylia św. Piotra w Watykanie	Watykan	1506-1626
231	Ornament okuciowy	składający się z motywów naśladujących płaskie żelazne okucia, wycięte w kształcie listew i ażurowych plakiet	Kościół św. Andrzeja i klasztor Bernardynów we Lwowie	Lwów	1600-1630
232	Palazzo in fortezza	specyficzny rodzaj pałacu, posiadający cechy obronne. Zazwyczaj był to budynek pałacowy otoczony umocnieniami typu bastejowego, bastionowego, a w oszczędniejszych realizacjach parkanem i fosą.	Zamek w Baranowie Sandomierskim	Baranów Sandomierski	1591-1606
233	Palladianizm	polegający na stosowaniu wielkiego porządku, w którym występują układy pilastrów lub półkolumn na wysokości całej elewacji.	Villa Rotonda	Włochy- Vicenza	1582
234	Perspektywa linearna	technika umożliwiająca przedstawianie rzeczywistości na płaskiej powierzchni tak, aby sprawiała wrażenie głębi.	Masaccio – Święta Trójca	Florencja	1427
235	Perspektywa malarska	zjawisko wykorzystywane w kompozycji malarskiej, polegające na tym, że przedmioty na otwartej przestrzeni w miarę oddalania się od oka stają się coraz mniej wyraźne i zmieniają kolor	Leonardo da Vinci- Święta Anna Samotrzecia	Luwr- Paryż	1506-1513
236	Perspektywa powietrzna	technika malarska, która służy zwiększeniu iluzji głębi.	Leonardo da Vinci- Mona Lisa	Luwr- Paryż	1503-1506
237	Piano mobile	główne piętro budynku mieszkalnego, na którym mieszczą się reprezentacyjne lokale, zwykle wyższe od pozostałych kondygnacji.	Kamieniczka Scholza	Legnica	1599 r.
238	Pilaster	lokalne pogrubienie ściany w formie płaskiego filara ustawionego przy ścianie, nieznacznie występującego przed lico ściany	Kaplica Zygmuntowska na Wawelu	Kraków	1531 r.
239	Plafon	sufit lub podniebienna część sklepienia ozdobiona sztukaterią, płaskorzeźbą, freskiem lub malowidłem olejnym na zamocowanym odpowiednio przy suficie płótnie.	Kaplica Sykstyńska	Watykan	1512 r.
240	Quattrocento	w historii sztuki nazwa nadawana epoce w sztuce włoskiej. Quattrocento stanowiło wstęp do renesansu. Jest także określane mianem "wczesnego renesansu"		Włochy	XV wiek
241	Rustyka	sposób dekoracyjnego obrobienia faktury powierzchni muru kamiennego lub kamiennej okładziny ściennej, tak aby miały surowy wygląd (zwany popularnie "na dziko"). Obrobione w ten sposób lico było imitacją naturalnego łomu kamiennego.	Pałac Medyceuszy	Florencja	1462 r.
242	Ryzalit	wysunięta z lica elewacji, do przodu część budowli, zazwyczaj tej samej wysokości co reszta i tworząca z nią integralną całość.	Pałac Mirów	Książ Wielki	1595 r
243	Sacco di Roma	zdobycie i złupienie Rzymu przez zaciężne wojska cesarza Karola V podczas wojen z Francją i jej włoskimi sojusznikami		Rzym	1527
244	Sgraffito	technika dekoracyjna malarstwa ściennego, polegała na nakładaniu kolejnych, kolorowych warstw tynku lub kolorowych glin i na zeskrobywaniu fragmentów warstw wierzchnich w czasie, kiedy jeszcze one nie zaschły (nie utwardziły się). Poprzez odsłanianie warstw wcześniej nałożonych powstaje dwu- lub wielobarwny wzór.	Pałac Schwarzenbergów	Praga	1567
245	Sklepienie kolebkowe z lunetami	sklepienie w kształcie połowy leżącego walca przeciętego wzdłuż płaszczyzny poziomej z elementami w postaci poprzecznej kolebki przenikającej się z kolebką sklepienia głównego w celu umożliwienia wykonania okna lub drzwi w ścianie powyżej wezgłowia sklepienia.	kościół św. Michała Archanioła	Sokolina	1660
246	Tralka	niewielkie słupki urozmaicające balustrady loggii i balkonów, w kształcie kolumienki lub dzbana, który występuje w formie pojedynczej lub dwóch elementów złączonych na pierścieniu podstawami.	Zamek w Gołuchowie	Gołuchów	1560 r
247	Tracento	pojęcie odnoszące się do XIV wieku we włoskiej kulturze. Była to epoka uznawana za protorenesans.		Włochy	XIV w
248	Wielki porządek	uporządkowanie elewacji poprzez zastosowanie pilastrów, kolumn lub półkolumn obejmujących kilka (minimum dwie) kondygnacji	Bazylika św. Piotra	Watykan	1564 r
249	Wykusz	Wystający z elewacji fragment budynku poszerzający przylegające wnętrze, nadwieszony powyżej pierwszeg piętra	Wawel	Kraków	Pierwsze lata XVI w
250	Zbrojownia	Budynek, gdzie przechowywano broń i sprzęt wojenny	Wawel	Kraków
MANIERYZM
251	Attyka	górny element budynku w postaci ścianki, balustrady lub rzędu sterczynosłaniający dach. Pełni dwojaką funkcję: estetyczną jako architektoniczny element dekoracyjny oraz użytkowo-konstrukcyjną jako zabezpieczenie sąsiednich budynków przed przeniesieniem się ognia w przypadku pożaru. Attyka stanowi mur ogniowy, jeśli jest wykonana z materiału niepalnego o wytrzymałości ogniowej min 1 godzina i grubości min 25 cm, np. z pełnej cegły ceramicznej, silikatu, czy też bloczków betonowych.	Attyka kamienicy Mikołaja Przybyły w Kazimierzu Dolnym
252	Tenebryzm	posób ujęcia obrazu, polegający na użyciu ciemnej tonacji barwnej, w której postacie i przedmioty wydobyte są z mrocznego tła ostrym światłocieniem. Tenebryzm stosowany był w malarstwie północnowłoskim w II połowie XVI wieku (maniera tenebrosa	Kompania Fransa Banninga Cocqa i Willema van Ruytenburcha,	Amsterdam	1642
253	Maniera	Manieryzm – termin, jakim określa się zjawiska w sztuce europejskiej XVI wieku. Dyskusyjny pozostaje zarówno sam termin, jak i jego zakres oraz geneza zjawiska nim określanego. Najogólniej poprzez pojęcie to rozumie się styl, występujący w okresie od ok. 1520 do końca XVI wieku i charakteryzujący się dążeniem do doskonałości formalnej i technicznej dzieła, a także wysubtelnieniem, wyrafinowaniem, wykwintnością i swobodą form.	Parmigianino Madonna z długą szyją,	Florencja	1534-40
BAROK
254	Balaska	pionowy element balustrady schodów, balkonu, tarasu, złożony na ogół z dwóch dzbanuszków zwanych też lalkami, wsparty na bazie, zwieńczony zazwyczaj plintą, podpierający poręcz.
256	Balustrada	ażurowe lub pełne zabezpieczenie (ogrodzenie) schodów, tarasów, balkonów, dachów, wiaduktów, mostów.
257	Diagomalizm	zasada kompozycyjna posługiwania się przede wszystkim elementami ukośnymi w celu nadania dziełu wrażenia ruchu, dynamiki	Jacopo Tintoretto, Ostatnia Wieczerza	Włochy	XVII w
258	Entrecour et jardin	typ pałacu barokowego o osiowym, symetrycznym układzie, w którym korpus gł. pałacu i skrzydła ujmują z 3 stron dziedziniec reprezentacyjny	Pałac Wersalski	Francja	XVII w
259	Figura serpentinata	skręcony spiralnie układ ciała pojedynczego lub grupy osób	Porwanie Sabinki- Jeana de Boulogne (Giambologni)	Włochy	XVI w
260	Gierowanie	Gzyms nazywamy gierowanym, wyłamywanym, jeśli całym swoim profilem omija uskokowo występy muru.
261	Iluzjonizm	w malarstwie dążenie do możliwie wiernego oddania złudzenia rzeczywistości.	malowidła w teatrze królewskim w Pomarańczarni w Łazienkach w Warszawie	głównie Włochy	2 poł. XV w
262	Impast	technika stosowana w malarstwie olejnym lub akrylowym, polegająca na nakładaniu farby grubą, wypukłą warstwą przy pomocy pędzla lub szpachli.	Święty Sebastian, Tycjan	Włochy	XVI-XVIII w.
263	Intarcja	unikatowa i oryginalna technika zdobnicza polegająca na tworzeniu obrazu przez wykładanie powierzchni przedmiotów drewnianych innymi gatunkami drewna	sarkofag z cedru		XVIII w.
264	Kartusz	ozdobne obramowanie herbu, emblematu, monogramu, napisu lub malowidła, a także motyw ornamentowy w postaci ozdobnej tarczy, był szeroko stosowany w dekoracji architektonicznej, umieszczany m.in. na elewacjach, na nagrobkach, epitafiach i w malarstwie.	Zamek w Łańcucie	Łańcut	1745
265	Kolumnada	kilka lub kilkanaście rzędów kolumn ustawionych w regularnych odstępach, podtrzymujących belkowanie.	Kolumnada Berniniego – plac św. Piotra	Włochy.	1656-1667
266	Nurt klasycyzujący	nurt klasycyzujący powołuje się na Albertiego i Palladia (Rzym, kościół św. Jana na Lateranie, 1733-1735, Alessandro Galilei) i dominuje przede wszystkim w architekturze Francji i Europy Północnej.
267	Luminizm	sposób kształtowania kompozycji malarskiej za pomocą gry światła, charakterystyczny dla baroku.	H. Terbrugghen, Flecista.		1621
268	Ogród francuski	ogród charakteryzujący się monumentalną skalą, wieloosiowością, geometryzacją i łagodnymi różnicami poziomów. Był syntezą motywów z poprzednich epok, dominowały w nim osiowe efekty frontalne, w szpalerach formowano „gabinety”, labirynty, do ważniejszych akcentów należały: altany, kopce, dzikie promenady, grota, kaskady, ermitaż, zwierzyniec.	Ogrody pałacu wersalskiego	Wersal	Założone zostały w XVII wieku
269	Ogród włoski	jest ogrodem o regularnym, geometrycznym układzie ze strzyżonymi roślinami. Jedną z jego cech jest użycie wody w basenach z wodotryskami oraz ciennik - porośnięte pnączami przejście-pergola.	Ogród przy villi Gandolfo	Włochy
270	Pałac	Największą popularność uzyskał typ pałacu entre cour et jardin, charakteryzujący się ścisłą osią symetrii i wielką skalą. Główny korpus pałacu posiadał najczęściej ryzalit akcentujący oś symetrii całego założenia z przylegającymi prostopadle do niego skrzydłami, między którymi powstawał reprezentacyjny dziedziniec zwany cour d'honneur. Po przeciwnej stronie pałacu znajdował się ogród. Pałace miejskie miały często korpus główny przylegający do ulicy.	Pałac w Wilanowie	Wilanów	1681–1696
271	Porte-fenetre	występujące w pałacach z okresu XVII-XIX wieku wysokie okno sięgające od podłogi do sufitu, zabezpieczone zewnętrzną balustradą
272	Portret sarmacki	gatunek malarstwa portretowego typowy dla polskiej sztuki barokowej, przedstawiający szlachtę i magnatów.	Portret Stanisława Antoniego Szczuki	Pałac w Wilanowie	ok. 1735-1740,
273	Portret trumienny	realistyczna podobizna osoby zmarłej. Polskie portrety trumienne malowano na blasze, najczęściej cynowej. Kształt portretu dostosowany był do boku trumny.	Portret trumienny Jana Kostki		1665
274	Sarmatyzm	barokowa formacja kulturowa opierała się na przekonaniu, że szlachta polska pochodzi od Sarmatów – starożytnego ludu zamieszkującego początkowo między Dolną Wołgą a Donem. Po Sarmatach szlachta miała odziedziczyć umiłowanie wolności, gościnność, dobroduszność, męstwo oraz odwagę.
275	Styl jezuicki	określenie używane dla budowli barokowych, bardzo bogatych, cechuje go monumentalizm	Kościół Il Gesù	Rzym	1568­1584 r.
276	Supraqporty	Supraporta  naddźwiernik, dekoracyje umieszczone nad drzwiami,	Pałac de Dos Aquas	Walencja
ROKOKO
277	Bukolila	utwór poetycki, przedstawiający wyidealizowane uroki życia wiejskiego	Pięć miniatur, Witolda Lutosławskiego.
278	Rocaille	motyw dekoracyjny w postaci ornamentu	Projekt stolika zbudowanego z form rocaille'owych, Juste­Aurèle Meissonnier,		ok. 1730r.
279	Sielanka	Sielanka gatunek literacki obejmujący tematy zaczerpnięte z życia wiejskiego.	Odjazd na Cyterę	Mezeum w Frankfurcie	1717r.
XIX WIEK
280	Afisz	rodzaj wyrobu poligraficznego zaliczany do akcydensów informacyjnych. Druk jednostronny, raczej dużego formatu, o charakterze informacyjnym, propagandowym lub reklamowym, służący do umieszczania w stałych, publicznych miejscach	Afisz z 1808 roku reklamujący lot balonowyJordakiego Kuparentki z ulicy Foksal w Warszawie.	Warszawa	1808r.
281	Akademizm	kierunek w sztuce europejskiej rozwijający się od XVII do XIX wieku, przede wszystkim w malarstwie i rzeźbie. Polegał na odwoływaniu się do zasad i ideałów sztuki antycznej oraz renesansowej, a także naśladowaniu dzieł uznanych za doskonałe	Narodziny Wenus, William-Adolphe Bouguereau		1879
282	Belweder	Budowla ogrodowa położona na wzgórzu, w ciekawym otoczeniu, z której roztaczał się rozległy widok na kompozycję ogrodu. Budynki tego typu były szczególnie popularne w XVIII i XIX wieku	Belweder Watykański
283	Biedermeier	styl w sztuce, literaturze, muzyce i architekturze wnętrz, Głównym założeniem stylu było stwierdzenie, że jest to sztuka mieszczan dla mieszczan. Styl ten nigdy nie był dokładnie zdefiniowany.	Obraz w stylu biedermeier Leopolda Zielckego
284	Dywizjonizm	(fr. division – podział) – metoda malarska zapoczątkowana przez twórców impresjonizmu, rozwinięta przez neoimpresjonistów w tzw. pointylizm.	Bordighera, Claude Monet.	Chicago	1884
285	Eklektyzm	w sztuce to twórczość kompilacyjna, łącząca różne elementy i treści z różnych stylów, epok i kierunków artystycznych, nieprowadząca do nowej syntezy, nieoryginalna; w architekturze eklektyzm oznacza jeden z odłamów historyzmu.
286	Empire	Styl naśladował elementy architektoniczne rzymskie, greckie i egipskie. Cechy charakterystyczne to ścisła symetria, monumentalizm i nadmierna dekoracyjność w połączeniu z surowością formy architektonicznej. Często stosowanymi elementami zdobienia są orły cesarskie z festonami w dziobach, sfinksy, kariatydy, płaskie pilastry o złoconych głowicach.	Pałac Rodziny Brunszwickich w kołobrzegu	Kołobrzeg	1808
287	Fin de siecle	Francuskie określenie ''końca wieku'' lub ''końca pewnej ery''
288	Glorietta	budowla architektoniczna występująca jako: Nadbudówka z kolumnami, arkadami przykrytakopułą, stosowana często w architekturze renesansu, wieńcząca wieże kościołów i ratuszów, dzwonnice lub	Pałac Schönbrunn	Wiedeń	1775
289	Historyzm	Nurt polagający na naśladownictwie stylistyki minionych epok	G.Semper Wnętrze Teatru Dworskiego w Dreźnie
290	Kordegarda	Budynek pełniący funkcję wartowni dla wszelkiego rodzaju straży	Budynek kordegardy w Skierniewicach
291	Lapidarium	Miejsce przechowywania zgromadzonych okazów kamieni naturalnych, kamiennych fragmentów elementów architektonicznych odraz rzeźb, pochodzących z zabytkowych budowli	Muzeum Narodowe w Pradze		Ok. 1900r.
292	Modernizm	Zespół kierunków światopoglądowych, cechujący się poczuciem kryzysu kultury i cywilizacji, dekadentyźmie, sprzeciw wobce moralności mieszczańskiej hasło: sztuka dla sztuki			Młoda Polska
293	Neoklasycyzm	neoklasycyzm Kierunek artystyczno­ literacki, nawiązujący do klasycyzmu starożytnego i nowożytnego wyst. Głównie w poezji.	J.Moreas Ecole romane z 1891		XIX i XX w.
294	Palladianizm	Styl w architekturze, cechujący się umiarkowaniem dekoracji, konsekwentną konstrukcją i stosowaniem wielkiego porządku	Teatr Olimpio w Vincezie
295	Pieriedwieżnicy	Towarzystwo Objazdowe Wystaw Artystycznych, grupujące rosyjskich malarzy i rzeźbiarzy założone w 1870 przez Pierogowa			Lata 70 i 80 XIX w
296	Pointylizm	Sztuka podobna do dywizjonizmu, różnicąca się tym, że stosowano pociągnięcia pędzlem, tematem były głównie robotnice fabryk, cyrk, ulice	George Seurat ''Niedzielne popołudnie na wyspie Grande Jatte''
297	Prerafaelici	Stowarzyszenie artystyczne założone w Londynie w 1848, członkowie głosili program sztuki odrodzonej moralnie wzorowanej na twórczości mistrzów włoskiego renesansu	Dante Gabriel Rosetti, Prozerpina		1848­1853
298	Salon odrzuconych	wystawa dzieł odrzuconych przez jury paryskiego salonu, zorganizowana na polecenieNapoleona III w 1863 roku.	Édouard Manet, Śniadanie na trawie,		1862-63
299	Sos monachijski	Pogardliwe określenie na ciemnie, głównie brązowe barwy używane przez malarzy szkoły monachijskiej.			XIXw
300	Styl empire	Styl charakteryzujący się nawiązaniem do starożytności, monumentalizmu, bogactwa ornamentacji	Łuk Triumfalny w Paryżu	Francja	1806
301	Styl Ludwika VI	Odmiana klasycyzmu francuskiego w okresie panowania Ludwika XVI, charakteryzująca się łączeniem motywów antycznych z symbolami pastoralnymi, stosowaniem meandrów i girland, meble konstruowane na prostych kanelowanych nogach, zdobiono medalionami, ażurami.	Fernand Khnopff Sztuka albo pieszczoty z 1896r.	Francja	Druga połowa XIX w.
302	Symbolizm	Kierunek głoszący dominację ducha nad meterią, charakteryzującu się posługiwaniem symbolami, które dawały subiektywny wyraz przeżyć człowiek	Fernand Khnopff, Sztuka albo Pieszczoty,		1896
303	Syntetyzm	Nurt malarski charakteryzujący się  tworzeniem dzieł poprzez kładzeniemiem płaskiej plamy koloru, obramowanej ciemnym konturem. Syntetyzm pomijał szczegóły, uogólniał formę.	Żółty Chrystus, olej na płótnie,		1889
304	Świątynia dumania		świątynia dumania, Park Dietla	Sosnowiec	1890
305	Wielki porządek	Uporządkowanie elewacji poprzez zastosowanie pilastrów kolumn lub półkolumn, obejmujących kilka kondygnacji, co pozwoliło uzyskać równowagę proporcji gzymsu do skali porządku w ścianie.	Gmach Pocztowej Kasy Oszczędności w Krakowie
SZTUKA XX WIEKU
306	Abstrakcjonizm	kierunek we współczesnych sztukach plastycznych, charakteryzujący się wyeliminowaniem wszelkich przedstawień mających bezpośrednie odniesienie do form lub przedmiotów obserwowanych w rzeczywistości. Jest to sztuka abstrakcyjna, bezprzedmiotowa.	Wasilly Kandinsky ''Kopozycja8''		1923
307	Action painting	malarstwo gestu – technika malarska i nurt wewnątrz ekspresjonizmu abstrakcyjnego, polegający na wykorzystaniu spontanicznego, nieskrępowanego regułami malarskimi gestu bezpośredniego rozlewania (chlapania) farby na płótno	Jackson Pollock ''Number 8''		1949
308	Art. brut	To wszelkie formy sztuki tworzonej nieprofesjonalnie i spontanicznie przede wszystkim przez osoby dotknięte chorobą psychiczną (artyści chorzy psychicznie, schizofrenicy) oraz szeroko rozumianych prymitywistów jako twórców bez wykształcenia artystycznego, często w ogóle niewykształconych, wizjonerów z tzw. marginesu społecznego	Adolf Wolfii's ''Band Hain''		1910
309	Art. deco	styl w sztuce: architekturze, malarstwie, grafice oraz w architekturze wnętrz,	Maurice Ascalon ''Pal­Bell''
310	Assamblage	kompozycja z przedmiotów gotowych, trójwymiarowa odmiana kolażu. Praca złożona z różnego rodzaju przedmiotów: codziennego użytku, bezużytecznych fragmentów, form naturalnych, wszelkich możliwych obiektów	Władysław Hasior 'Autoportret z ptaszkami''		1962
311	Automatyzm	Metoda twórcza polegająca na spontanicznym, bezrefleksyjnym notowaniu wyobrażeń wyłaniających się z podświadomości. Metoda ta w pełni akceptuje współudział przypadku w procesie powstawania dzieła.	Jackson Pollock ''American''
312	Collage	-Kolaż, technika artystyczna polegająca na formowaniu kompozycji z różnych materiałów i tworzyw (gazet, tkaniny, fotografii, drobnych przedmiotów codziennego użytku itp.). Są one naklejane na płótno lub papier i łączone z tradycyjnymi technikami plastycznymi (np. farbą olejną)	Georges Braque 1882-1963 Kubizm
313	Dadaizm	międzynarodowy ruch artystyczno-literacki w sztuce XX wieku, którego głównymi hasłami były dowolność wyrazu artystycznego, zerwanie z wszelką tradycją i swoboda twórcza odrzucająca istniejące kanony	Marcel Duchamp fontanna 1917
314	Deformacja	zmiana kształtu postaci lub form przedmiotów w stosunku do ich pierwowzorów istniejących w rzeczywistości, dokonana zgodnie z założeniami danego kierunku artystycznego (np. ekspresjonizmu) lub nieświadomie (jak np. w sztuce dziecięcej, ludów prymitywnych)	Pablo Picasso, Panny z Awinionu, 1907
315	Dekalkomania	technika malarstwa automatycznego polegająca na rozciskaniu farby między dwiema warstwami materiału, np. papieru	Óscar Domínguez
316	Dripping	technika malarska polegająca na pokrywaniu poziomo leżącego płótna farbami, skapującymi z podziurkowanej puszki, kija lub pędzla.	Jesień; Jackson Pollock; 1950
317	Ekspresjonizm	Styl w sztuce, charakteryzujący się deformacją, ostro zarysowanymi konturami. Miał na celu wyrażenie uczuć artysty, przeciwstawiał się Naturalizmowi.	Franz Marc, Niebieski koń (1911)
318	Environment	Sztucznie stworzona sytuacja przestrzenna przeznaczona dla osób w niej uczestniczących, np. sciana najeżona odłamkami szkła
319	formizm	Ruch malarsko literacki rozwijający się w Polsce w latach 1917­1922, dzieła charakteryzowały się deformacją kształtów,geometryzacją, mocnym konturem, prymitywizacją	Leon Chwistek; Wenus; ok.1928
320	Futuryzm	awangardowy kierunek w kulturze (zwłaszcza w literaturze), który narodził się we Włoszech na początku XX wieku. Założeniem futuryzmu było „patrzenie w przyszłość”, odrzucanie przeszłości i tradycji. Futuryzm w swoim żywiołowym manifeście proponował unicestwienie akademii, bibliotek i muzeów, winnych jego zdaniem utrzymywania i utrwalania kultury przestarzałej i niedołężnej, a przez to szkodliwej i niebezpiecznej. Futuryści zawładnęli w pełni sferą estetyki. Wierzyli w profetyczną rolę artysty, którego uznawali za prawdziwego przewodnika duchowego i demiurga nowego społeczeństwa	Giacomo Balla, Dynamizm psa na smyczy; 1912
321	Grafitti	elementy wizualne, np. obrazy, podpisy lub rysunki, które są umieszczane w przestrzeni publicznej lub prywatnej za pomocą różnych technik.
322	Happening	zorganizowane wydarzenie o charakterze artystycznym, ograniczone czasowo, mające swoją dramaturgię, tworzącą logiczną narrację, lub zestaw znaków: haseł, obrazów, gestów, przedmiotów, postaci w przestrzeni.	Tadeusz Kantor
323	Instalacja	wieloelementowa realizacja artystyczna w konkretnej przestrzeni (miejscu, obiekcie itp.) zastanej, lub konstruująca taką przestrzeń.	Marcel Duchamp, "Fontanna", 1917
324	Kapizm	zwany też koloryzmem – kierunek malarski, który wykształcił się i zdominował polską sztukę w drugiej dekadzie dwudziestolecia międzywojennego. Nazwa pochodzi od liter K.P. - skrótu "Komitetu Paryskiego", czyli Komitetu Paryskiej pomocy dla wyjeżdżających studentów na studia malarskie do Francji, zawiązanego w 1923 roku przezJózefa Pankiewicza na krakowskiej ASP.	Józef Czapski, “Train de banlieue” 1967, wł. Muzeum Narodowe w Krakowie
325	Koloryzm	Tendencja w malarstwie dąząca do podkreślania koloru, z równowczesnym osłabieniem znaczenia formy i linii	Jan Cybis ''Kapista na Terytorium wroga''		Początki lat 70.
326	Konceptualizm	nurt sztuki XX-wiecznej, zasadzający się na eksponowaniu samego procesu twórczego, to co jest najważniejsze w dziele sztuki to koncept, idea. W rezultacie artyści tego nurtu odrzucili prymatprzedmiotu nad ideą, przy jednoczesnym mocnym podkreśleniu intelektualnego charakteru twórczości. Inne nazwy to sztuka pojęciowa, zdematerializowana,postprzedmiotowa (post-object art), Kunst-im-Kopf	Marcel Duchamp, "Fontanna", 1917
327	Kubizm	Sztuka kubistyczna wydaje się niekiedy bliska abstrakcji, zwłaszcza geometrycznej, ale w rzeczywistości przedstawia realne obiekty, tyle że "spłaszczone" na płótnie i pokazane równocześnie z różnych punktów widzenia. Zamiast tworzyć iluzję przestrzeni, czym zajmowała się sztuka od czasów renesansu, kubiści świadomie definiowali obiekt w dwóch wymiarach płaszczyzny obrazu. Pomysł ten pozwolił zupełnie inaczej spojrzeć na wzajemny związek formy i przestrzeni, a tym samym pchnął sztukę Zachodu na całkowicie nowe tory. Sztuka prymitywna wyrażała bardzo dobrze zasady formułowane przez niektórych artystów jego czasów. Prostota, szorstkość i ekspresja- były ważniejsze niż forma zewnętrzna przedmiotu. Kubiści dążyli do zrekonstruowania przedmiotów i form naturalnych, po uprzednim dokonaniu głębokiej analizy. W ten sposób temat ulega transformacji i obraz staje się przedmiotem autonomicznym, niezależnym.	Panny z Avignon (fr. Les Demoiselles d'Avignon) –jedno z najbardziej znanych malowideł Pabla Picassa,1907
328	Land-art.	Sztuka ziemi – inaczej land art to działalność artystyczna, której obszarem działania (tłem, kontekstem czy tworzywem) jest przestrzeń ziemi, obszar środowiska naturalnego. Działania tego typu często są ingerencją w pejzaż, przekształceniem jego fragmentu, lub wykorzystaniem naturalnych procesów (erozja, czynniki atmosferyczne) dla stworzenia działania, obiektu o charakterze artystycznym.
329	Murale	można zdefiniować jako wielkoformatową grafikę na ścianach budynków.	Mural "GO FORTH" przy Metrze Politechnika
330	op-art.	(ang. optical art - sztuka optyczna, wzrokowa, inaczejwizualizm) to kierunek w grafice, modzie, sztuce użytkowej i malarstwie, którego zadaniem jest oddziaływanie na oko widza, a nie na jego intelekt czy emocje; stosujący abstrakcyjne kombinacje linii dające geometryczne złudzenia optyczne, efekty świetlne, dynamiczne i fakturalne, zmierzające do wywołania wrażenia głębi oraz ruchu rozwibrowaniem pola widzenia. Za okres szczytowy op-artu uznaje się lata 50. i 60.XX wieku.	M.C. Escher - Concave and Convex
331	Performance	sytuacja artystyczna, której przedmiotem i podmiotem jest ciało performera w określonym kontekście czasu, przestrzeni i własnych ograniczeń.
332	Pop-art.	popart (z ang. popular art = sztuka popularna) – prąd artystyczny w sztuce po II wojnie światowej, wywodzący się z ekspresjonizmu abstrakcyjnego. Termin pop-art został po raz pierwszy użyty przez angielskiego krytyka sztuki Lawrence’a Allowaya w „Przeglądzie Architektonicznym” („Architectural Digest”) z 1952^[1] roku do opisania tych obrazów, które ilustrowały powojenny konsumpcjonizm i czerpały z dóbr materializmu.Na ukształtowanie się pop-artu miał wpływ konsumpcyjny charakter zachodniej cywilizacji, zwłaszcza mechanizmy reklamy. Styl ten czerpał zsurrealizmu, co widać m.in. w paradoksalnych zestawieniach, komiksów, przenosząc je na płótna, jak i naturalizmu, przedstawiając niekiedy przedmioty codziennego użytku z werystyczną dokładnością. Wyróżniał się nieograniczoną swobodą twórczą, dążącą do zobrazowania cywilizacji wielkomiejskiej i jejkultury masowej. Początkowo wyrażał się za pomocąmalarstwa, z czasem zaczął wykorzystywać inne środki plastyczne tworząc aranżacje przestrzenne,instalacje itd.
333	Postmodernizm	termin używany przez historię i krytykę sztuki do nazywania różnorodnych, czasem nawet przeciwstawnych stylistyk. W znaczeniu potocznym oznacza przede wszystkim tyle, co poawangardowy, zdystansowany w stosunku do awangardy, ale niekoniecznie z nią sprzeczny. Postmodernizm może być również rozumiany jako sprzeciw wobec koncepcji racjonalnego charakteru kultury i jej liniowego rozwoju.
334	Puryzm	Kierunek w sztuce, charakteryzujący się ukazywaniem przedmiotów w sposób jak najprostszy, bez zawiłości i metafor	A.Ozenfart Szklanki i Butelki
335	Realizm magiczny	Przedstawianie statycznych przedmiotów w sposób tajemniczy, przesadny i drobiazgowy	Jacek Yerka Droga
336	Realizm socjalistyczny	Kierunek w literaturze, filmach i sztukach plastycznych,związany z doktryną stalinizmu, głoszący zaangażowanie polityczne i ideowe sztuki	Pałac Kultury i Nauki w Warszawie
338	Suprematyzm	Kierunek w astrakcyjnej sztuce geometrycznej, gdzie kompozycje złożone były z form geometrycznych.	Kazimierz Malewicz		1915r.
339	Sztuka kinetyczna	Termin określający dzieła poruszające się za pomocą sił natury(wiatru,wody) lub za pomocą widza.	Samoniszczące się prace Jeana Tinguel'ego
340	Fowizm	kierunek w malarstwie francuskim początku XX wieku o bardzo żywej i oderwanej od rzeczywistości kolorystyce dzieł.	Henri Matisse, The Dance,1910
341	surrealizm	Awangardowy kierunek, którego inspiracją były sny i stany haulcynajcji,baśnie i mity.	Salvador Dali (Uporczywość Pamięci)