„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Iwona Pałgan

Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych
aspektów rozwoju człowieka

346[04].O1.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
dr Maria Bartecka-Straszny
mgr Dorota Kaczor


Opracowanie redakcyjne:
inż. Danuta Szczepaniak


Konsultacja:
dr Dorota Koprowska

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[04].O1.01

„Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka”,
zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu opiekun w domu pomocy
społecznej

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1.

Wprowadzenie

4

2.

Wymagania wstępne

6

3.

Cele kształcenia

7

4.

Materiał nauczania

8

4.1.

Człowiek w środowisku – środowisko a rozwój jednostki

8

4.1.1.

Materiał nauczania

8

4.1.2.

Pytania sprawdzające

10

4.1.3.

Ć

wiczenia

10

4.1.4.

Sprawdzian postępów

11

4.2.

Rozwój organizmu człowieka w poszczególnych okresach życia

12

4.2.1.

Materiał nauczania

12

4.2.2.

Pytania sprawdzające

16

4.2.3.

Ć

wiczenia

16

4.2.4.

Sprawdzian postępów

17

4.3.

Podział i charakterystyka procesów psychicznych. Procesy poznawcze,

emocjonalne, motywacyjne

18

4.3.1.

Materiał nauczania

18

4.3.2.

Pytania sprawdzające

26

4.3.3.

Ć

wiczenia

26

4.3.4.

Sprawdzian postępów

27

4.4.

Wybrane teorie osobowości

28

4.4.1.

Materiał nauczania

28

4.4.2.

Pytania sprawdzające

33

4.4.3.

Ć

wiczenia

33

4.4.4.

Sprawdzian postępów

35

4.5.

Metody badania osobowości

36

4.5.1.

Materiał nauczania

36

4.5.2.

Pytania sprawdzające

38

4.5.3.

Ć

wiczenia

38

4.5.4.

Sprawdzian postępów

39

4.6.

Czynniki kształtujące osobowość

40

4.6.1.

Materiał nauczania

40

4.6.2.

Pytania sprawdzające

43

4.6.3.

Ć

wiczenia

43

4.6.4.

Sprawdzian postępów

44

4.7.

Podstawy życia społecznego

45

4.7.1.

Materiał nauczania

45

4.7.2.

Pytania sprawdzające

49

4.7.3.

Ć

wiczenia

49

4.7.4.

Sprawdzian postępów

50

4.8.

Grupa społeczna, funkcje, zadania

51

4.8.1.

Materiał nauczania

51

4.8.2.

Pytania sprawdzające

53

4.8.3.

Ć

wiczenia

53

4.8.4.

Sprawdzian postępów

54

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

4.9.

Role społeczne. Teorie społecznego uczenia się

55

4.9.1.

Materiał nauczania

55

4.9.2.

Pytania sprawdzające

59

4.9.3.

Ć

wiczenia

59

4.9.4.

Sprawdzian postępów

614

5.

Sprawdzian osiągnięć ucznia

62

6.

Literatura

66

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

1.

WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu psychofizycznych

i społecznych aspektów rozwoju człowieka

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w programie jednostki modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

ć

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw pytań otwartych. Zaliczenie testu potwierdzi
osiągnięcie celów zawartych w programie jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

Schemat układu jednostek modułowych

346[04].O1.05

Stosowanie przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz

udzielanie pierwszej pomocy

346[04].O1.06

Stosowanie przepisów prawa

w działalności socjalnej

346[04].O1

Podstawy świadczenia usług

socjalnych

346[04].O1.01

Charakteryzowanie

psychofizycznych

i społecznych aspektów

rozwoju człowieka

346[04].O1.02

Doskonalenie umiejętności

interpersonalnych

346[04].O1.03

Kształtowanie umiejętności

rozwiązywania problemów

346[04].O1.04

Prowadzenie profilaktyki

i promocji zdrowia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

współpracować w grupie,

−

sprawnie posługiwać się komputerem,

−

korzystać z różnorodnych źródeł informacji: biblioteki, Internet,

−

posługiwać podstawowymi pojęciami z zakresu anatomii i fizjologii człowieka,

−

posługiwać podstawowymi pojęciami z zakresu wiedzy o społeczeństwie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

wyjaśnić, na czym polega jedność organizmu człowieka i środowiska,

−

scharakteryzować zmiany rozwojowe występujące w poszczególnych okresach życia
człowieka,

−

scharakteryzować procesy psychiczne człowieka,

−

scharakteryzować procesy poznawcze,

−

określić rolę procesów poznawczych w poznawaniu rzeczywistości,

−

scharakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne,

−

wykazać wpływ przeżyć emocjonalnych na funkcjonowanie psychosomatyczne jednostki

−

wykazać wpływ procesów motywacyjnych na aktywność człowieka

−

scharakteryzować podstawowe koncepcje i składniki osobowości,

−

wskazać czynniki kształtujące osobowość,

−

wykazać wpływ aktywności własnej na rozwój osobowości,

−

zastosować wybrane metody poznawania osobowości,

−

zanalizować czynniki wpływające na kształtowanie postaw prospołecznych,

−

scharakteryzować funkcje i zadania grupy społecznej,

−

przedstawić różne aspekty pełnienia ról społecznych,

−

określić rolę grupy w procesie rehabilitacji osoby niepełnosprawnej,

−

określić wpływ warunków środowiskowych na rozwój i zachowanie jednostki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Człowiek w środowisku – środowisko a rozwój jednostki

4.1.1. Materiał nauczania

Ś

rodowisko to całokształt warunków materialnych i biologicznych istotnych dla życia

i rozwoju osobników danego gatunku.

W zakresie treści wpływających na człowieka środowisko można podzielić na:

–

naturalne – obejmujące zarówno pozaziemskie wpływy na organizmy (promieniowanie),
wraz z wpływami geograficznymi (gleba, klimat) oraz przyrodę żywą (flora, fauna).

–

społeczne – osoby i stosunki między nimi zachodzące (sąsiedzi, rodzina, szkoła, praca,
kościół).

–

kulturowe – wpływy kultury materialnej (komunikacja, budownictwo) oraz kultury
duchowej przekazywanej przez wychowanie oraz media, książki, subkultury.
Wszystkie te czynniki krzyżują się wzajemnie i działają na człowieka jednocześnie.

Z wpływu tych środowisk i otoczenia człowieka pochodzą poglądy, zasady, nastroje,
postawy. Działanie środowiska może być celowe, zamierzone, świadome lub nieświadome,
niezamierzone i pośrednie [19, s. 229-232].

Ś

rodowisko człowieka ulega nieustannym zmianom, częściowo niezależnym od

jednostki, a częściowo pod jej wpływem. W toku życia człowieka jedni z oddziałujących nań
ludzi umierają inni się rodzą, zawiązują się i rozpadają przyjaźnie i znajomości, człowiek
zmienia terytorium i miejsce pracy. Dla każdej zatem jednostki środowisko ma cechy mniej
lub bardziej trwałe; zależy to zarówno od niej samej jak i od czynników zewnętrznych
[27, s. 294-296].

Niektóre czynniki dziedziczne i środowiskowe współdziałają nierozłącznie, tworząc

jedność jednostki i środowiska [22, s. 67] i oddziaływują jeszcze przed narodzinami, są to
np. czynniki teratogenne – wpływy środowiska, które działają szkodliwie na dziecko
w okresie jego rozwoju prenatalnego (śmierć, zaburzenia czynnościowe, opóźnienie rozwoju,
przedwczesne urodzenie); alkohol, narkotyki, infekcje wirusowe matki, nikotyna. To czy te
czynniki wpłyną na dziecko zależy od uwarunkowań dziedzicznych dziecka, od siły ich
oddziaływania, oraz w którym momencie zadziałają na organizm [22, s. 74-78].

Stosunki między organizmem a środowiskiem są rozpatrywane na różnych poziomach:

osobniczym (reakcje i przystosowania morfologiczne, fizjologiczne i psychiczne jednostki
w tym stan zdrowia wynikający z przystosowania do środowiska), populacyjnym (rozród
i przeżywalność wpływające na liczebność populacji oraz relacje społeczne), biocenotycznym
(stosunki między populacjami różnych gatunków), ekosystemowym (związki organizmów
z ich środowiskiem nieożywionym). Człowiek jest częścią ekosystemu, walczy o przeżycie
w środowisku dwoma drogami: przez przystosowanie biologiczne własnego ciała
umożliwiające skuteczne istnienie i wydanie potomstwa; przez zachowania kulturowe
w drodze zabezpieczenia organizmu przed niekorzystnymi bodźcami środowiska, lub zmiany
tych warunków na korzystne [36, s. 13]. Człowiek jest wytworem środowiska i bez niego żyć
nie może. Trzeba jednak pamiętać, że ulega ono ciągłym zmianom, a istota ewolucji tkwi w
tym, że w miarę zmian warunków środowiska żywe organizmy przystosowują się do niego.
Z chwilą przystosowania do nowego środowiska poprzednie staje się szkodliwe [10, s. 244].

Człowiek jako żywy organizm stanowi jedność z przyrodą. Jego życie zależy od

warunków panujących w środowisku przyrodniczym. Przyroda dostarcza człowiekowi
miejsca do jego bytowania i odpoczynku, pokarmu i pożywienia, wielu surowców
naturalnych, z których może korzystać, zasobów przyrody, dzięki którym może istnieć.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

W miejscach najbardziej zasobnych zakłada swoje osady, miasta, ponieważ potrafi
wykorzystać różnorodność krajobrazu i dostosować go do swoich potrzeb. Człowiek nauczył
się z tego korzystać, lecz nie zawsze w sposób racjonalny i zgodny z naturą istnienia.
Przeobraża je wedle własnych wyobrażeń często niszcząc to, co w nim unikatowe,
niepowtarzalne. Buduje osiedla i fabryki, wydobywa kopaliny, poszukuje złóż ropy i gazu.
Musi pamiętać jednak, że zatrucie środowiska zagraża naszemu zdrowiu, a nawet życiu.
Przyroda zaś może istnieć bez człowieka, lecz on sam nie przetrwa ani chwili bez przyrody.

Ś

rodowisko społeczne to ogół warunków i wyznaczników zachowania wytworzonych

w rozwoju człowieka w wyniku współżycia z innymi ludźmi, oraz ludzie ich zachowania
i wytwory, które stanowią zespół czynników wywierających wpływ na rozwój oraz
zachowanie jednostki. Do najsilniej oddziałujących na jednostkę elementów środowiska
społecznego, należą grupy i instytucje społeczne, warunki polityczne, ekonomiczne i prawne,
religijne oraz czynniki struktury społecznej [32, s. 291]. Podstawowe cechy środowiska
społecznego to: gęstość rozmieszczenia ludzi, poziom kultury reprezentowanej przez
otoczenie, zasobność materialna.

Ś

rodowisko rodzinne jest pierwszym środowiskiem wychowawczym w życiu człowieka,

które rzutuje w decydujący sposób na całe jego przyszłe życie. Rodzina dzięki swej stałości
daje dziecku oparcie i poczucie bezpieczeństwa, a to stanowi ważny czynnik jego równowagi
emocjonalnej i zdrowia psychicznego [14]. Szkoła jest następną, po środowisku domowym,
społecznością, z którą ono styka się i pierwszą, która zapoznaje go z pracą,
odpowiedzialnością, która wprowadza w rzeczowe stosunki między ludźmi. Zadaniem szkoły
jest przygotowanie dziecka do tego, aby stało się ono człowiekiem dorosłym, zdolnym do
pełnego uczestnictwa w życiu grupy społecznej. W związku z tym sytuacja dziecka na terenie
szkoły, jego powodzenia i niepowodzenia, jakie napotyka przy podejmowaniu zadań
i realizacji obowiązków szkolnych, jego kontakty rówieśnicze i pozycja w ogólnej
społeczności uczniowskiej wywierają zasadniczy wpływ na proces socjalizacji w aktualnym
okresie rozwoju psychicznego i w dużym stopniu warunkują jego pomyślny późniejszy start
w świecie dorosłych. Obok domu rodzinnego i szkoły w procesie uspołeczniania dziecka
ważną rolę odgrywają grupy rówieśnicze. Uczestnictwo w tych grupach, zaspokaja, wiele
psychicznych i społecznych potrzeb dziecka. Ale istnieją sytuacje, w których grupa
rówieśnicza może przekształcić się w grupę przestępczą, bądź też grupa przestępcza zacznie
wywierać negatywny wpływ na jednostkę dotąd niezdemoralizowaną. Atrakcyjność takiej
grupy polega m.in. na tym, że pozwala odbudować poczucie własnej wartości oraz poczucie
bezpieczeństwa zachwianego przez niepowodzenia szkolne i niewłaściwą atmosferę w domu
[14].

Ś

rodowisko kulturowe tworzy ogół wartości, dóbr materialnych i duchowych

udostępnionych i przekazywanych przez pokolenia starsze; ma charakter obiektywny. Może
stać się subiektywne wychowawczo wtedy, gdy bodźce z tego środowiska zostaną przyjęte
przez człowieka i przeżyte w indywidualnym procesie recepcji. Zależy to od dostępności
treści kulturowych, od głębi indywidualnego procesu percepcji treści kultury.

Podsumowując: człowiek i środowisko stanowią jedność, dlatego też tylko wzajemne

dopasowanie gwarantuje istnienie populacji ludzkich. Należy więc pamiętać, że zmiany
ś

rodowiska zaburzają równowagę ekosystemu, którego częścią są ludzkie populacje

[36, s. 220]. Człowiek przystosowuje się do środowiska trzema metodami: przez biologiczne
zmiany czynności w następstwie tego budowy organizmu, przez społeczną organizację oraz
zachowania kulturowe. Biologiczne przystosowania stanowią o przeżyciu w całym świecie
ożywionym. Kultura jest rezultatem biologicznej ewolucji człowieka, jest sposobem
przystosowania do typu środowiska naturalnego na danym poziomie rozwoju technicznego
[41, s. 210–211].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co rozumiemy pod pojęciem środowiska?

2.

Jak dzielimy środowisko w zakresie czynników wpływających na człowieka?

3.

Co to są czynniki teratogenne?

4.

Na czym polega jedność organizmu człowieka i środowiska?

5.

Jaki jest wpływ warunków środowiskowych na rozwój i zachowanie jednostki?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządź listę czynników środowiska naturalnego (biologicznego) wpływających

i oddziałujących na człowieka w ciągu życia oraz ustal ich hierarchię.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić czynniki środowiska naturalnego (biologicznego),

2)

sporządzić listę czynników wpływających i oddziaływujących na człowieka w ciągu
ż

ycia,

3)

ustalić hierarchię czynników oddziaływujących na człowieka,

4)

zaprezentować pracę na forum grupy,

5)

wziąć udział w dyskusji na temat wpływu środowiska na człowieka.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

arkusz papieru formatu A4,

−−−−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Dokończ lub uzupełnij poniższe zdania dotyczące wpływu środowiska na człowiek.

Ś

rodowisko to całokształt warunków...........................................................................................

Stosunki między organizmem, a środowiskiem są rozpatrywane na różnych poziomach:
....................................................................................................................................
Człowiek jako żywy organizm stanowi jedność z przyrodą. Jego życie zależy bowiem
od...................................................................................................................................................
Kultura

jest

rezultatem

..................................................................,

jest

sposobem

przystosowania do typu środowiska naturalnego na danym poziomie rozwoju technicznego.
Do najsilniej oddziałujących na jednostkę elementów środowiska społecznego,
należą............................................................................................................................................
Ś

rodowisko rodzinne jest ................................środowiskiem wychowawczym w życiu

człowieka

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

dokonać analizy dostępnej literatury dotyczącej wpływu środowiska na człowieka,

2)

przeanalizować zdania do uzupełnienia lub dokończenia,

3)

uzupełnić lub dokończyć zdania odpowiednimi wyrażeniami,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

4)

zaprezentować wyniki na forum grupy,

5)

wziąć udział w dyskusji na temat wpływu środowiska na człowieka.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

arkusz papieru formatu A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

literatura z rozdziału 6 dotycząca wpływu środowiska na człowieka.

−−−−

poradnik dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić jakie elementy środowiska naturalnego wpływają na organizm
człowieka?





2)

określić jakie elementy środowiska społecznego i kulturowego wpływają
na organizm człowieka?





3)

określić czy czynniki środowiska mogą oddziaływać na człowieka
jednocześnie?





4)

wyjaśnić w jaki sposób środowisko człowieka ulega zmianom?





5)

określić skutki działania wszystkich czynników środowiska na człowieka?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

4.2. Rozwój organizmu człowieka w poszczególnych okresach

życia

4.2.1. Materiał nauczania

Wyróżnianie poszczególnych etapów rozwoju człowieka ma charakter umowny

i spowodowany jest względami praktycznymi bądź dydaktycznymi. Powszechnie wśród
lekarzy przyjęto następujący podział:
1. Okres prenatalny – od poczęcia czyli zapłodnienia do porodu.
2. Okres postnatalny:

−−−−

okres noworodkowy (od porodu do 28 dnia życia),

−−−−

okres niemowlęcy (od 1 do 12 miesiąca życia),

−−−−

okres wczesnego dzieciństwa (poniemowlęcy) (od 1 do 3r.),

−−−−

okres przedszkolny (od 3 do 6-7 r. ż.),

−−−−

okres szkolny (od 6-7 do 17 r. ż.),

−−−−

okres dojrzewania,

−−−−

okres dorosłości i dojrzałości (od 18 do 59 r. ż.),

−−−−

starość (od 60 r. ż.),) [23, s. 6-25].
Okres prenatalny trwa od momentu zapłodnienia do chwili urodzenia dziecka, pokrywa

się w czasie z długością ciąży – 40 tygodni (280 dni). Wyróżnia się w nim 3 fazy:

−−−−

fazę jaja płodowego (0-2 tygodni),

−−−−

fazę zarodka (3-8 tygodni), tj. do zakończenia organogenezy, czyli tworzenia się
narządów,

−−−−

fazę płodu (od 9 tygodnia do chwili urodzenia się dziecka).
Początkiem rozwoju prenatalnego jest moment połączenia plemnika z komórką jajową

i utworzenia w wyniku tego zygoty, która z chromosomami (23 od matki i 23 od ojca) dzieli
się i przesuwa się wzdłuż jajowodu ku macicy, a tam zagnieżdża w jej ściance. W tym
miejscu kończy się faza jajowa. Po przymocowaniu jaja do ściany macicy formuje się
owodnia, zabezpieczająca zarodek przed mechanicznymi uszkodzeniami. Przez nią prowadzi
pępowina, która łączy zarodek z zewnętrzną błoną płodową - kosmówką, która zrasta się
z kosmkami błony śluzowej macicy, formując w ten sposób łożysko, przez które substancje
odżywcze przenikają z krwi matki do krwioobiegu płodu. Zarodek charakteryzuje się dużą
wrażliwością na wpływ czynników zewnętrznych. Wtedy następuje formowanie się
większości wad rozwojowych. W fazie zarodkowej: ma miejsce niezmiernie szybki rozwój,
m.in. tworzenie się układów i narządów, w których potem następują jedynie zmiany
wielkości; tworzą się warstwy zarodkowe – materiał, z którego formują się wszystkie narządy
i tkanki – ektoderma (naskórek, włosy, paznokcie, tkanka nerwowa), mezoderma (skóra,
mięśnie, narządy, układ krążenia i wydalania) i endoderma (tchawica, grasica, trąbka
Eustachiusza); rozwijają się również oczy, uszy, usta, nos, głowa, kończyny; budowa serca
jest już wyraźna, w końcu trzeciego tygodnia przejawiają się już skurcze mięśni. Pod koniec
fazy płodowej waga dziecka waha się od 2,9 do 3,5 kg, a długość od 49 do 54 cm. Rozwijają
się narządy wewnętrzne do postaci umożliwiającej życie poza organizmem matki. W trzecim
miesiącu istnieje system nerwowy, obserwuje się już ruchy dziecka, wyraźna jest praca nerek
i serca płodu. W okresie płodowym formuje się już czucie skórne, odczuwanie bodźców
termicznych, smaku, węchu, słuchu, ukształtowany zostaje narząd równowagi [26, s. 52-54].

Okres noworodkowy to pierwszy miesiąc po narodzinach, traktuje się go jako okres

przystosowawczy do życia dziecka w nowym otoczeniu. Dziecko rodzi się z krzykiem, po
którym powietrze po raz pierwszy wchodzi do płuc i wypełnia sklejone pęcherzyki płucne.
Odtąd zapotrzebowanie organizmu w tlen odbywa się poprzez drogi oddechowe. Około 75%

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

noworodków zaczyna oddychać w pierwszej minucie życia. Noworodek przejawia ogólną
aktywność ruchową. Ruchy są chaotyczne, nieskoordynowane i występują spontanicznie
w reakcji na bodźce zewnętrzne [26, s. 55-57].

Okres niemowlęcy – niemowlę ma charakterystyczny wygląd: stosunkowo dużą głowę

i tułów a krótką szyję, jest bardzo wrażliwe na wpływy zewnętrzne; osiąga spionizowaną
postawę ciała, co pozwala mu opanować lokomocję. W pierwszym okresie niemowlęta
poruszają się „na czworakach”, raczkując. Pod koniec 1 r.ż. zazwyczaj dziecko już staje i
niezbyt pewnie chodzi, uczy się poznawać otoczenie – wykształca w sobie zdolność
emocjonalnego reagowania na osoby bliskie, przede wszystkim na matkę. Wówczas kształtują
się zasadnicze elementy rozwoju uczuciowego, ponadto dziecko rozumie, co do niego się
mówi, a po intonacji głosu i wyrazie twarzy rozmówcy, uczy się poznawać zabarwienie
uczuciowe ludzkiej mowy [26, s. 57-67; 40, s. 285-338].

W wieku poniemowlęcym tempo rozwoju somatycznego jest znacznie wolniejsze,

mniejsze jest zapotrzebowanie na pokarmy, znika podskórna tkanka tłuszczowa, dziecko staje
się znacznie szczuplejsze, ale za to sprawniejsze. Doskonali ono swoją motorykę i mowę
(mowa jest prawie swobodna), staje się bardziej niezależne, samodzielne, poznaje otoczenie.
Charakterystyczną cechą dziecka w tym okresie jest ogromne zapotrzebowanie na ruch. W
tym okresie dziecko powinno już opanować świadome oddawanie moczu i kału. Uzębienie
mleczne ustala się w pełnym zakresie (20 zębów) [26, s. 69-84; 40, s. 343-404].

Okres przedszkolny (3-7 r.ż.), cechuje dalsza stopniowa zmiana sylwetki dziecka, która

pod koniec szóstego roku życia nabiera cech typowych dla danej płci: u chłopców ulega
rozrostowi pas barkowy, u dziewcząt pas biodrowy, wzrasta także siła mięśniowa i sprawność
motoryczna. Rozwijają się i usprawniają narządy wewnętrzne, których czynności bardziej
zbliżają się do funkcji organizmu dojrzałego. Pod koniec wieku przedszkolnego rozpoczyna
się zmiana uzębienia mlecznego na stałe. Prawidłowo rozwijające się dziecko we wczesnym
wieku przedszkolnym powinno posiadać zdolność koordynacji ruchów, oraz ustaloną prawo –
lub lewostronną lateralizację (przewaga czynności jednej połowy ciała nad drugą [24, s. 148].
W sferze psychiki zwiększa się aktywność intelektualna, dociekliwość, następuje rozkwit
wyobraźni i zdolności fantazjowania. Wydłuża się możliwość skupiania uwagi. śycie
emocjonalne charakteryzuje się żywą dynamiką, impulsywnością i chwiejnością równowagi.
W ostatniej fazie okresu przedszkolnego zwiększają się przejawy woli i możliwości
opanowania reakcji impulsywnych, umiejętności współdziałania w zabawie z rówieśnikami
i podporządkowania się wymaganiom życia zbiorowego, oraz przestrzeganie norm moralno –
społecznych. [40, s. 416-500]

Okres szkolny (6-7 r.ż. do 18 r.ż), tu różnice rozwoju somatycznego, psychicznego i

społecznego u dzieci końcowych roczników tego okresu są bardzo znaczne. Ważną cechą
tego okresu jest rozwój uzębienia stałego. W wieku szkolnym zauważalny jest intensywny
rozwój psychoruchowy. W tym okresie dziecko osiąga tak zwaną „dojrzałość szkolną”; czyli
taki stopień rozwoju umysłowego, emocjonalnego i fizycznego jaki umożliwia mu udział
w życiu szkolnym i opanowanie treści programowych klasy I. [24, s. 55]. Na przeobrażenia
w osobowości, zwłaszcza w sferze intelektualnej, główny wpływ ma zamiana zabawy
w naukę szkolną. Okres ten charakteryzuje rozwój uczuć wyższych i intelektualizacja emocji.
Przeobrażenia w rozwoju mowy, zwiększają jej funkcję symboliczną i związek z myśleniem,
które stopniowo przechodzi od konkretno-wyobrażeniowego do słowno-logicznego.
Doskonali się spostrzegawczość. Treść zabaw intelektualizuje się. Występują różnice
zainteresowań w zależności do płci: u chłopców zainteresowanie techniką (np. samochody,
Internet), zaś u dziewczynek modą, lalkami, itp. Umiejętność panowania nad własnym
zachowaniem, powstrzymywanie się od działania pod wpływem emocji, tendencje do
chwalenia się, duże poczucie sprawiedliwości, świadomości moralnej i skali stosowanych
ocen. Zwiększa się aktywność i samodzielność myślenia, pojawia się porównywanie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

abstrahowanie, uogólnienie. Odczuwana jest potrzeba obcowania z rodzicami, ale ich
autorytet stopniowo się zmniejsza. Zaczynają dominować wzory rówieśników [26, s. 86-142]

Okres dojrzewania płciowego – jego pierwszą cechą jest indywidualny przebieg, zarówno

w sensie czasu występowania jak i nasilenia różnych objawów. Wiek metrykalny przestaje
mieć tu znaczenie; trudno jest „na oko” ocenić wiek dziecka; dziewczynka 15-letnia może być
kobietą dojrzałą somatycznie, a więc już nie rośnie i od dawna miesiączkuje, ale może być
także jeszcze dzieckiem, które dopiero zaczyna dojrzewać. W okresie tym ciężar ciała
zwiększa się wolniej. Proporcje ciała ulegają zmianie. Mija dziecięcość rysów twarzy, która
po okresie dojrzewania osiąga już dorosły wyraz. U chłopców występuje rozrost krtani,
zmiana tonacji głosu (mutacja). Zaczyna się silny rozwój pasa barkowego. Na ciele pojawia
się stopniowo owłosienie. U dziewcząt rozwija się etapami pierś kobieca. Około trzynastego
roku życia występuje pierwsza miesiączka (wahania w czasie od 9 do 16 roku życia).
Charakterystyczną cechą okresu dorastania jest intensywny rozwój intelektualny. Kształtuje
się myślenie abstrakcyjne, formalne, logiczne, hipotetyczno-dedukcyjne, krystalizuje się
obraz samego siebie oraz poczucie własnej odrębności. Typowymi zachowaniami młodzieży
w okresie dorastania są: nasilenie krytycyzmu w stosunku do wszystkiego, a zwłaszcza do
rodziców i dorosłych, odczuwanie potrzeby uwolnienia się spod ich opieki, przekora,
krnąbrność i nieposłuszeństwo. Narastające konflikty z rodzicami, kryzys ich autorytetu
i osłabienie więzi emocjonalnych, podatność na wpływy grupy rówieśniczej, zawieranie
przyjaźni indywidualnych oraz w ramach „paczek” rówieśników. Szukanie kontaktów
heteroseksualnych, tworzenie się „par”. Tendencje do naśladowania zewnętrznych form
„dorosłości”, np. w postaci palenia papierosów. Dominacja na zmianę trzech rodzajów
przeżyć: stanów obronnych (lęk, niepokój, smutek, nieśmiałość), stanów agresywnych
(gniewu, zazdrości, nienawiści, wrogości) oraz uczuć pozytywnych (czyli radości,
wzruszenia, miłości, podniecenia). W końcowym stadium tego okresu wykształcają się
uczucia wyższe – społeczne, moralne, etyczne – predysponujące do angażowania się
w programy społeczne, polityczne, religijne, itp. [40, s. 665-775].

Okres dorosłości i dojrzałości to okres stabilizacji, osiągnięcia harmonii. Nie oznacza to

jednak zakończenia rozwoju fizycznego i psychicznego; zwiększa się ciężar ciała, natomiast
w nieznacznym stopniu wzrost, mózg ulega nadal zmianom, stąd dalszy rozwój i bogacenie
się życia psychicznego. Dla dorosłych charakterystyczny jest też poziom moralności
konwencjonalnej (perspektywa członka określonej społeczności) i pokonwencjonalnej
(przyjęcie jednostkowego punktu widzenia świata). Na okres ten składają się ponadto
następujące elementy: intymność, budowanie związków, małżeństwo, budowanie życia
rodzinnego, wychowanie dzieci, prowadzenie domu, praca zawodowa. Jest to okres
względnej stabilizacji i pełni życia, 40 r. ż. to tzw. środek życia. Po jego przekroczeniu
w zależności od uprzednich doświadczeń następuje okres bardziej twórczego życia lub jego
zawężenia. Sytuacją mogącą wpływa na rozwój człowieka jest też tzw. „faza pustego
gniazda”, zwana też „syndromem opuszczonego gniazda” czyli życie po usamodzielnieniu się
dzieci. Dawniej pojęcie to stosowano głównie do kobiet i ich poczucia straty po
usamodzielnieniu się najmłodszego dziecka. Obecnie wiadomo, że syndrom ten nie musi
wystąpić, jeśli występuje to także u ojców. Jednym z problemów w małżeństwie jest
pogodzenie się z odejściem dziecka po wielu latach współzależności, zmiana przyzwyczajeń,
czasem stylu życia, zagospodarowanie czasu wcześniej przeznaczanego dla dzieci, zwłaszcza
jeśli dzieci mieszkają daleko, brak jest wnuków lub rzadki kontakt z nimi. Zdarzają się
wówczas nieporozumienia między małżonkami, rozstania, kobiety słabsze emocjonalnie
popadają w depresję. Wiele matek wspomina jednak też o korzyściach płynących z tej
sytuacji jak np. wzrost satysfakcji z małżeństwa, pewności siebie, większa łagodność,
poczucie stabilizacji. U kobiet w średnim wieku rośnie asertywność, a słabnie uległość,
wzrasta chęć większego udziału w życiu zawodowym i społecznym. Po opuszczeniu domu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

przez dziecko występują także przypadki odwrócenia się ról u małżonków, zwykle
mężczyzna był aktywniejszy poza domem, a kobiety bardziej zależne uczuciowo, w okresie
porodzicielskim różnice te mogą słabnąć, a nawet ulec odwróceniu [29, s. 195-196].

Trudne

chwile związane z odejściem dzieci z domu mogą stać się szansą do pełniejszego rozwoju
emocjonalnego zarówno dzieci, jak i rodziców. Aby tak się stało konieczne jest jednak, żeby
rodzice nie patrzyli na siebie jednowymiarowo, żeby nie ograniczali się tylko do roli rodzica,
ale umieli znajdować satysfakcję również w życiu zawodowym, w relacji z mężem lub żoną,
przyjaciółmi i innymi członkami rodziny.

Starość – początek tego okresu wiąże się zwykle z momentem przejścia na emeryturę.

Tempo starzenia się jest inne dla każdego człowieka. W tym okresie rozpoczyna się
i postępuje stopniowa degradacja tkanek i narządów, co ogranicza wydolność organizmu;
następuje ograniczenie możliwości intelektualnych i psychicznych, a przebyte choroby
przyspieszają, procesy degradacyjne w organizmie. Procesy te często są wybiórcze i dotyczą
jedynie niektórych ważnych życiowo narządów, przy zachowaniu doskonałej wydolności
innych. Proces obumierania komórek mózgowych ma niejednakowe tempo u różnych ludzi,
to też u osób starszych w tym samym wieku kora mózgowa może mieć bardzo różna
wydolność funkcjonalną. U ludzi starszych wydłuża się tzw. czas reakcji. Działania stają się
mniej sprawne do czego przyczynia się również zmniejszona wydajność fizyczna. Zdolność
uczenia się oraz zdolność zapamiętywania jest na ogół obniżona - jednak w różnym stopniu
u różnych ludzi. Olbrzymią rolę odgrywa doświadczenie, wykształcenie, stopień ogólnej
inteligencji. Trzeba tu podkreślić, że np. intelektualiści, naukowcy, często do późnego wieku
zachowują pełną sprawność umysłową nie wykazując starczego spowolnienia funkcji
umysłowych. Ludzie starsi, przygnębieni swym wiekiem kalendarzowym często popadają
w apatię i pesymizm, wycofują się z działalności i z niechęcią odrzucają wszelkie sugestie
jakichkolwiek ćwiczeń fizycznych czy umysłowych i dążeń do rewitalizacji. Zasadnicza
postawa życiowa jest wynikiem wielu okoliczności – dyspozycji wrodzonych, charakteru,
warunków zewnętrznych, stanu zdrowia, wtedy wytworzyć się może postawa zgorzkniałego
pesymizmu lub przeciwnie, pogodnego optymizmu i zadowolenia z życia. W wieku starszym
postawa życiowa „usztywnia się”. Cechy charakteru i jego wady zaostrzają się, stają się
bardziej rażące. Niekiedy jednak zjawiają się cechy wręcz przeciwne poprzednim
dyspozycjom. Człowiek za młodu oszczędny, na starość staje się przesadnie skąpy, czasem
odwrotnie, może stać się rozrzutny. Tego rodzaju zmiany charakteru czy usposobienia
związane są z rozwojem otępienia, braku krytycyzmu, urojeniami. [25, s. 317-331].

Amerykańska

autorka

S.

Reichard

wyróżnia

pięć

najczęściej

spotykanych

psychologicznych postaw u ludzi starszych:
a)

postawa konstruktywna dotyczy człowieka, który przez całe życie był pogodny,
zadowolony i wesoły i na starość te cechy zachowuje. Jest pozytywnie nastawiony do
ż

ycia, z którego się cieszy, godzi się również ze śmiercią, która go nie przeraża, jest

aktywny, stara się pomagać innym. Z emerytury stara się korzystać szukając rozrywek
i kontaktu z ludźmi,

b)

postawa zależna występuje u ludzi, którzy przez całe życie byli nieufni, słabi, ulegli
i bierni. Starzejąc się poszukują pomocy, oparcia i akceptacji, a nie otrzymując tego, czują
się nieszczęśliwi i pokrzywdzeni,

c)

postawa obronna to typ emerytów „opancerzonych”. Nie chcą oni zbliżenia ani pomocy
od innych, trzymają się sztywno, z daleka nie ujawniając swych uczuć. Starości
nienawidzą i nie chcą rezygnować z pracy i aktywności,

d)

postawa wrogości do świata to typ osób starszych, oskarżający otoczenie i społeczeństwo,
które ponosi winę za wszystkie ich porażki i niepowodzenia. Są podejrzliwi, agresywni,
nie ufają nikomu i nie chcą być zależni, a mając wstręt do starości i zależności kurczowo
trzymają się pracy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

e)

postawa wrogości do siebie – ludzie bierni, bez zainteresowań i bez inicjatywy, skłonni do
depresji. Czują się samotni i niepotrzebni, życie swoje uważają za nieudane, a o śmierci
myślą jako o wybawieniu z nieszczęśliwego życia [3].

Negatywne uczucia i nastawienia mogą łatwo się wytwarzać w starości nie tylko z

powodu utraty zdrowia czy urody. W tym okresie dawne ustalone formy życia stopniowo
rozpadają się na skutek wydarzeń takich, jak utrata współmałżonka, rodzeństwa czy
przyjaciół, przejście na rentę, czy rozstanie się z dziećmi – te wszystkie nieraz ciężkie stresy
psychiczne trzeba wytrzymać i układać życie na nowo w okresie, gdy sił już coraz mniej. Ta
pewność, że życie potrwa już niedługo, w swoisty sposób wpływa na psychikę starego
człowieka. Zjawia się poczucie znikomości spraw tego świata, powstają pytania o sens i cel
ż

ycia. Wzrasta zainteresowanie kwestiami religijnymi i filozoficznymi. Do uspokojenia i

uciszenia skutecznie przyczynia się z biegiem lat narastające osłabienie fizyczne oraz
zmniejszenie wydzielania hormonów, zwłaszcza płciowych.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie są stadia rozwoju prenatalnego?

2.

W jaki sposób możesz we własnym życiu spożytkować wiedze dotyczącą poszczególnych
okresów życia człowieka?

3.

Kiedy następuje intensywny rozwój psychoruchowy dziecka?

4.

Jakie najważniejsze wydarzenia występują w okresie dojrzewania płciowego?

5.

Jakie są typowe zachowania młodzieży w okresie dorastania?

6.

Jakie znasz pięć najczęściej spotykanych psychologicznych postaw u ludzi starszych
wyróżnianych przez S. Reichard?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ czas trwania i cechy charakterystyczne okresów życia człowieka. Uzupełnij

tabelę.

Okres życia

Czas trwania

Cechy charakterystyczne

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

dokonać analizy materiału nauczania dotyczącego okresów życia człowieka,

2)

przygotować tabelę według podanego wzoru,

3)

uzupełnić tabelę,

4)

dokonać analizy wyników ćwiczenia,

5)

zapisać wnioski,

6)

zaprezentować pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

linijka, ołówek, gumka,

−−−−

wzór tabeli do uzupełnienia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

Ćwiczenie 2

Określ znaczenie i konsekwencje uczęszczania dziecka do przedszkola.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zastanowić się jakie znaczenie może mieć fakt uczęszczania dziecka do przedszkola,

2)

określić konsekwencje uczęszczania dziecka do przedszkola,

3)

zapisać wnioski,

4)

przedyskutować wnioski w grupie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

miesięcznik „Wychowanie w Przedszkolu”,

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru formatu A4,

−−−−

przybory do pisania.

Ćwiczenie 3

Scharakteryzuj zachowanie starszych osób (dziadków, sąsiadów). Porównaj ich

zachowanie z opisem w materiale nauczania, określ podobieństwa i różnice.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeanalizować fragment materiału nauczania dotyczący osób starszych,

2)

scharakteryzować zachowanie osób starszych,

3)

określić podobieństwa i różnice zachowań z innymi osobami,

4)

zapisać wnioski,

5)

zaprezentować wyniki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

poradnik dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie

1)

wymienić kolejno etapy rozwoju człowieka?

□

□

2)

określić 3 fazy okresu prenatalnego?

□

□

3)

scharakteryzować okres niemowlęcy?

□

□

4)

określić główną cechę okresu poniemowlęcego?

□

□

5)

dokonać podziału okres dzieciństwa?

□

□

6)

scharakteryzować typowe zachowania w okresie dojrzewania?

□

□

7)

wyjaśnić na czym polega syndrom tzw. pustego gniazda

□

□

8)

określić typowe cechy okresu starości?

□

□

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

4.3.

Podział i charakterystyka procesów psychicznych. Procesy

poznawcze, emocjonalne, motywacyjne

4.3.1. Materiał nauczania

Proces psychiczny to sekwencja zmian zachodzących w przebiegu aktywności

psychicznej człowieka, np. proces spostrzegania, myślenia, decydowania. Podmiot będąc
aktywnym może zdawać sobie sprawę z zachodzenia procesu, np. w spostrzeganiu może mieć
ś

wiadomość zachodzących zmian, zmieniania się treści poznawczych, podobnie w myśleniu

i decydowaniu [32, s. 211]. Nie każdy proces psychiczny musi być uświadomiony. Procesy
psychiczne dzielimy na: poznawcze, emocjonalno-pobudzeniowe, wykonawcze.

Wrażenia zmysłowe to elementarne składniki procesu poznawczego; powstają wskutek

działania bodźców na poszczególne narządy zmysłów, są odzwierciedleniem izolowanych
cech przedmiotów np. barwy, dźwięku, zapachu. Mechanizm ten przebiega w sposób
podświadomy. Wrażenia dzieli się w zależności od receptorów, które odbierają bodźce na:
wzrokowe, dotykowe, słuchowe, węchowe, smakowe, ciepła i zimna, organiczne, równowagi,
stawowo-mięśniowe [25, s. 96-104].

Spostrzeganie to proces przetwarzania sensorycznego prostych cech bodźców na

poziomie

doświadczania

i

rozpoznawania

konkretnych

złożonych

przedmiotów

w otaczającym środowisku [31, s. 54]. Proces spostrzegania jest złożony, aktywny, cykliczny,
ma charakter decyzyjny oraz w dużej mierze nieświadomy. Ważną rolę w działaniu człowieka
odgrywa stałość spostrzeżeń. Polega to na tym, że mimo zmiany warunków spostrzegania
spostrzegamy jako stałe pewne cechy przedmiotu jak np. barwa, kształt czy wielkość.
Spostrzeżenia nie zawsze są prawidłowe czasem zdarzają się złudzenia lub halucynacje.
Spostrzeganie jest czynnością zorganizowaną [25, s. 111].
Podział spostrzeżeń
1.

Ze względu na rodzaje narządów zmysłowych: wzrokowe, słuchowe, dotykowe,
wielozmysłowe.

2.

Ze względu na rodzaj zjawisk rzeczywistości odzwierciedlanych w spostrzeżeniu:
spostrzeganie przedmiotów, przestrzeni i stosunków przestrzennych między rzeczami,
czasu, ruchów istot i przedmiotów.

3.

Ze względu na poziom organizacji spostrzegania: spostrzeżenia figuralne i przedmiotowe.
Proces spostrzegania może być: dowolny i mimowolny – do narządów zmysłowych

docierają bodźce z otoczenia bez udziału naszej woli. Gdy spostrzeganie dowolne staje się
samoistną czynnością poznawczą, nazywa się je obserwacją. Obserwowanie kształtuje
spostrzegawczość – zdolność do wyróżniania w spostrzeganym przedmiocie lub zjawisku
cech drobnych, trudno zauważalnych [25, s. 117-118].

Uwaga to skierowanie świadomości na jakiś przedmiot lub zjawisko świata

zewnętrznego i wewnętrznego.
Funkcje uwagi:

−−−−

selektywność (jeżeli człowiek zwraca ją na jeden przedmiot lub zjawisko to tym samym
odwraca uwagę od innych),

−−−−

ukierunkowanie na określony cel i zadanie.

Rodzaje uwagi:

−−−−

reaktywna – odgrywa ważną rolę regulacyjną w zachowaniu reaktywnym, w skład
którego wchodzą nawyki i odruchy,

−−−−

kognitywna – wiąże się z zachowaniem celowym, skierowanym na wykonanie
określonego zadania,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

−−−−

mimowolna – zostaje wywołana przez pewne właściwości bodźców i sytuacji bez
wysiłku ze strony jednostki,

−−−−

dowolna – wymaga świadomego zamiaru i wysiłku woli,

−−−−

wtórna – występuje wtedy, gdy po świadomym i zamierzonym skoncentrowaniu uwagi
na zadaniu człowiek zostaje przez nie tak pochłonięty wykonywanymi czynnościami, że
nie wymagają one z jego strony już żadnego wysiłku [25, s. 120-122].

Cechy uwagi:

−−−−

pojemność (zakres) – zależy od własności spostrzeganych przedmiotów oraz właściwości
rozwojowych i indywidualnych;

−−−−

natężenie (siła, intensywność) – warunkuje koncentrację na określonym przedmiocie,
zadaniu i utrzymanie go w polu uwagi,

−−−−

trwałość – koncentracja uwagi przez dłuższy czas,

−−−−

podzielność – możliwość jednoczesnego skupiania się na kilku obiektach,

−−−−

przerzutność – szybkie przechodzenie od jednego zajęcia do innego,

−−−−

roztargnienie – brak umiejętności utrzymania i skoncentrowania uwagi przez dłuższy
czas [25, s. 122-125].
Wyobraźnia to samodzielny proces tworzenia obrazów (wyobrażeń) na podstawie

minionych spostrzeżeń. Wyobrażenia są obrazami przedmiotów lub zjawisk, których nie
postrzegamy w danej chwili. Wyobraźnia jest procesem, a wyobrażenie jego produktem,
rezultatem. Jest ona rozwinięta w niejednakowy sposób u różnych ludzi, może być bogata lub
uboga. Znaczenie wyobraźni: pomaga przyswajać wiadomości, tworzyć nowe dzieła, pomaga
planować, rozumieć świat, relaksuje.
Rodzaje wyobraźni:

−−−−

mimowolna – wyobrażenia na jawie, marzenia senne, cechuje ją swobodny bieg
wyobrażeń,

−−−−

dowolna – wytwarzanie wyobrażeń w sposób świadomy i celowy,

−−−−

odtwórcza – obrazy są nieznacznym przekształceniem obrazów percepcyjnych,

−−−−

wytwórcza (twórcza) – wytwarza obrazy nowe i oryginalne,

−−−−

kierowana – ma miejsce, gdy wyobrażenia wytwórcze powstają pod wpływem
określonych bodźców i sytuacji prowokujących powstawanie obrazów z danej dziedziny,
np. lektura,

−−−−

wyobraźnia artystyczna to umiejętność przekazywania w dowolnej formie artystycznej
swoich wrażeń i wyobrażeń. Wyobraźnia artystyczna jest też czasem rozumiana jako
zdolność do „zobaczenia” w swoim umyśle tworzonego dzieła artystycznego zanim
zostanie ono technicznie wykonane [25, s. 129-133].
Pamięć jest jednym z zasadniczych procesów psychicznych, jest to zdolność do

magazynowania napływających informacji. Gromadzi i przechowuje przeszłe doświadczenia
i wykorzystuje je w różnych sytuacjach.
3 podstawowe procesy pamięciowe:

−−−−

zapamiętywanie – jest procesem gromadzenia wiedzy i umiejętności człowieka,

−−−−

przechowywanie – w czasie pamiętania występują dwa istotne procesy: zapominanie (jest
procesem naturalnym, polega na zmniejszeniu się pod wpływem czasu materiału
pamięciowego); zniekształcanie (jest procesem wyłącznie negatywnym i polega na
powstawaniu różnorodnych zmian w przechowywanym materiale),

−−−−

odtwarzanie – polega na przypominaniu lub rozpoznawaniu [25, s. 133-136].

Kryteria różnicujące pamięć:

−−−−

przedmiot – obrazowa, słowna, uczuć, epizodyczna, semantyczna,

−−−−

rozumienie – mechaniczna, logiczna,

−−−−

udział woli – dowolna, mimowolna,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

−−−−

trwałość przechowywania – bezpośrednia, odroczona, ultra krótka, krótkotrwała,
długotrwała,

−−−−

rodzaj przypomnień – rozpoznawcza, odtwórcza.

Rodzaje pamięci:

−−−−

gatunkowa – zawiera doświadczenia poprzednich pokoleń,

−−−−

osobnicza – dotyczy indywidualnych doświadczeń jednostki,

−−−−

obrazowa (dzieli się na wzrokową i słuchową) – zapamiętywanie i odtwarzanie bodźców
działających na analizatory,

−−−−

słowno-logiczna – zdolność do zapamiętywania i odtwarzania myśli wypowiedzianych
w słowach,

−−−−

ruchowa – dotyczy nawyków i sprawności motorycznych,

−−−−

uczuciowa – zapamiętywanie i odtwarzanie zdarzeń, które są silnie zabarwione
emocjonalnie, epizodyczna – przechowywanie jednostkowych faktów i zdarzeń, które
wystąpiły w określonym miejscu i czasie,

−−−−

semantyczna – jej przedmiotem są uogólnione kategorie, przedmioty i prawa,

−−−−

mechaniczna – zapamiętywanie bez zrozumienia,

−−−−

logiczna –zapamiętywanie ze zrozumieniem,

−−−−

dowolna – nastawienie na zapamiętanie,

−−−−

mimowolna – zapamiętywanie bez wysiłku i woli danej osoby,

−−−−

bezpośrednia – ujmowanie i utrzymywanie w świadomości wielu bodźców działających
na nas w danej chwili i ich reprodukcja (np. w rozmowie nie tylko słyszymy pojedyncze
słowa, ale tworzymy z nich zdanie i je rozumiemy, nie tracimy wątku),

−−−−

odroczona – cechuje ja duża trwałość i nieograniczony zakres,

−−−−

krótkotrwała – ma ograniczony zakres i czas trwania. Ślady bodźców głównie
obrazowych utrzymują się w niej 20 s., stanowi ona pierwszy etap przetwarzania
informacji,

−−−−

długotrwała – jej pojemność i czas trwania są nieograniczone,

−−−−

rozpoznawcza – rozpoznawanie zapamiętanego materiału,

−−−−

odtwórcza – jej zadaniem jest odtwarzanie zapamiętanych treści. [21, s. 93-94; 34,
s. 8-90; 25, s. 150-154].

Cechy pamięci: trwałość, szybkość, gotowość, dokładność, zakres

Myślenie to aktywny proces poznawczy odzwierciedlający ogólne cechy i stosunki

między różnymi elementami rzeczywistości, zmierzający do rozwiązywania określonych
problemów (zadań, zagadnień). Czynność myślenia obejmuje procesy planowania,
przewidywania, oceniania, rozumienia i wnioskowania. Informacje zawarte w wyobrażeniach,
spostrzeżeniach i pojęciach są przetwarzane za pomocą operacji umysłowych: analizy,
syntezy, porównywania, abstrahowania, i uogólniania.

Analiza to myślowe rozdzielanie elementów całości. Synteza polega na scalaniu

poszczególnych składowych. Porównywanie jest operacją zestawiania ze sobą różnych
elementów z uwagi na ich podobieństwa i różnice. Abstrahowanie polega na wyróżnianiu
jednej właściwości elementu i jednoczesnym pomijaniu innych. Uogólnianie charakteryzuje
się ujmowaniem właściwości, cech wspólnych dla określonej klasy zjawisk i rzeczy z
pominięciem cech jednostkowych. Istotne znaczenie dla rozwoju złożonych czynności
umysłowych ma mowa. Dzięki myśleniu, tak jak i pamięci, człowiek posiada zdolność
przystosowania się do zmiennych warunków rzeczywistości, co określamy inteligencją.
Rodzaje myślenia:
1.

Sensoryczno-motoryczne (zmysłowo-ruchowe) – typowe myślenie w działaniu połączone
z manipulowaniem przedmiotami dla osiągnięcia celu, dominuje ono u dzieci do 2,5 r. ż.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

2.

Konkretno-wyobrażeniowe, zaczyna się już w 3 r. ż., chodzi tu o konkretny rodzaj
przedmiotów, na których przebiega myślenie np. dla hydraulika będą to rury, a dla
dziecka zabawki.

3.

Słowno-logiczne (symboliczne, pojęciowe, abstrakcyjne) jest oparte na języku, mowie.

W wieku przedszkolnym tylko w postaci zalążkowej, a w wieku szkolnym rozwija się

wraz z przyswajaniem nowych pojęć – nauki.
Formy myślenia słowno-logicznego:

1.

Pojęcia – treścią pojęć są ogólne właściwości wspólne dla jakiegoś zbioru rzeczy oraz
stosunki pomiędzy elementami rzeczywistości. Można podzielić je na: konkretne -
przedmioty o rozmaitym stopniu ogólności (torba, lampa, koń), abstrakcyjne - którym
nie odpowiadają żadne realnie istniejące przedmioty, lecz ujmujemy ich sens i zakres.
(liczba, sprawiedliwość, piękno, dobro, miłość, wiedza).

2.

Sądy są formą myślenia słowno-logicznego, wyróżniamy sądy: ogólne, szczegółowe,
jednostkowe, twierdzące i przeczące.

3.

Wnioskowanie to też forma myślenia słowno-logicznego. Jest to proces
wyprowadzenia jednych sądów z innych zwanych przesłankami.

4.

Rozwiązywanie problemów i jego etapy: dostrzeżenie problemu, analiza sytuacji
problemowej, wytwarzanie pomysłów, weryfikacja pomysłów [25, s. 145-170].

Indywidualne cechy myślenia

Krytycyzm – polega na tym, że człowiek nie przyjmuje za ostateczne i pewne pierwszego

rozwiązania, lecz rozważa argumenty za i przeciw danej hipotezy oraz sprawdza jej
prawdziwość.

Dyscyplina – systematyczne stosowanie przy rozwiązywaniu zadań ściśle określonych

zasad i metod pracy.

Pochopność – wnioskowanie na podstawie niewystarczających przesłanek, szybko, bez

rozwagi.

Samodzielność – szukanie odpowiedzi bez cudzych sugestii, zauważanie nowych

problemów.

Giętkość – zdolność do przezwyciężania sztywnych nastawień w sytuacji zadaniowej

i znajdowanie nowych sposobów dostosowanych do zmiennych warunków.

Sztywność – skłonność do trzymania się wciąż tych samych sposobów postępowania.
Szybkość – wydajna i ekonomiczna praca [25, s. 194-196].

Mowa i język

Język to społeczny a zarazem naturalny system znaków dźwiękowych i reguł łączenia

tych znaków, wyznaczających sposób posługiwania się nimi. Jego funkcje to:
reprezentatywna polega na przedstawianiu, odnoszeniu się do rzeczywistości pozajęzykowej,
komunikacyjna – służy wymianie informacji, porozumiewaniu się [32, s. 172-174],
ekspresywna – pozwala na wyrażanie uczuć, impresywna – oddziaływanie za pośrednictwem
mowy na słuchacza, np. wydanie polecenia, regulacyjna – kierowanie czynnościami za
pomocą mowy wewnętrznej [25, s. 200-201].

Emocja – subiektywny stan psychiczny uruchamiający priorytet dla związanego z nią

programu działania. Jej odczuwaniu towarzyszą zwykle zmiany somatyczne, ekspresje
mimiczne i pantomimiczne oraz zachowania [34, s. 222]. Źródłem emocji i uczuć jest
obiektywnie istniejąca rzeczywistość. Jednostka odzwierciedlając ją ustosunkowuje się do
niej, cieszy się, martwi, kocha, smuci, gniewa, cierpi.

Emocje są również dzielone na pierwotne – niższe, które dotyczą zaspokojenia

biologicznych potrzeb organizmu (gniew, lęk, radość, wstręt) i wtórne - wyższe, mające
charakter społeczny, dotyczące sfery wartości i wiedzy. Emocje pierwotne to niejako
predyspozycje do odpowiadania w dany sposób na dane rodzaje i jakość interakcji i dlatego
mogą być swego rodzaj automatyzmami, impulsami, zaś emocje wtórne to kształtowana

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

zdolność, często bazująca na posiadanych predyspozycjach, do danego sposobu odpowiadania
na dane rodzaje i jakość interakcji. U nich szczególną wagę ma ocena, rozeznanie,
wartościowanie. Emocje wtórne są formą odpowiedzi na personalnie oraz społecznie ważne
rodzaje oraz jakość interakcji i dlatego odgrywają ważną rolę w rozwoju człowieka. Do tej
kategorii zalicza się m.in. uczucia społeczne, estetyczne, religijne, moralne, intelektualne, itp.
[6, s. 45].
Cechy procesów emocjonalnych

Każdy proces emocjonalny zawiera trzy cechy: znak emocji, intensywność procesów

emocjonalnych i treść emocji.

Znak emocji może być dodatni bądź ujemny. Emocje i uczucia dodatnie wywołują osoby,

przedmioty i zjawiska, które przyczyniają się zaspokojenia potrzeb człowieka. Emocje te
występują w sytuacjach, gdy jednostka osiąga zamierzony cel oraz w sytuacjach optymalnej
równowagi między organizmem a środowiskiem. Człowiek zwykle dąży do przeżywania
uczuć pozytywnych, dlatego też ma tendencję do zbliżania się do bodźców, które wywołują te
emocje. Sytuacje zagrożenia oraz wszystko co utrudnia lub uniemożliwia zaspokojenie
potrzeb jednostki wzbudza emocje i uczucia negatywne. Emocje te nie zawsze powodują
wtedy dezorganizację zachowania jednostki, przeciwnie – mogą ułatwiać mobilizację
organizmu i przeciwdziałać zachowaniom obronnym (np.: gniew prowokuje atak, lęk,
ucieczkę). Ponadto w różnych okresach życia te same przedmioty i zjawiska, a także
zachowania innych ludzi mogą być subiektywnie odczuwane bądź jako pozytywne, bądź jako
negatywne, stają się zatem przyczyną zupełnie odmiennych stanów emocjonalnych.

Intensywność przeżywania emocji wynika z określonego pobudzenia ośrodkowego

układu nerwowego, czyli aktywacji – od skrajnego podniecenia emocjonalnego, jak np.
wściekłość, panika, ekstaza – do zupełnego braku podniecenia, np. głęboki sen. Wysoki czy
niski poziom aktywacji nie zawsze uzewnętrznia się w zachowaniu. Wzrost podniecenia może
prowadzić do wzmożonej ruchliwości, może także wywoływać stan pozornej obojętności
i spokoju.

Treść emocji. W toku nabywania doświadczenia jednostka uczy się różnicować emocje

w aspekcie treściowym. Niektóre bodźce łączące się z określonymi potrzebami mogą
wywoływać określone stany emocjonalne. Na przykład bodźce chemiczne związane ze
zmianą stopnia zawartości cukru we krwi powodują emocję głodu. Podobnie wraz
z rozwojem doświadczenia człowiek uczy się uświadamiać sobie i odzwierciedlać procesy
emocjonalne wywołane specyficznie ludzkimi potrzebami, takimi jak potrzeba miłości,
szacunku, władzy, sukcesu.

Procesy emocjonalne są często dzielone na:

−−−−

uczucia – stanowią wyższe piętro procesów emocjonalnych. Czuje się np. miłość do
kogoś lub czegoś. W ciągu życia, jednostka uczy się uświadamiać sobie własne procesy
emocjonalne. Nie tylko cierpi, smuci się czy kocha, ale wie o tym. Potrafi nazwać swe
przeżycia i włączyć je w system informacji o sobie, oraz panować nad swymi emocjami,

−−−−

afekty – uczucia powstające najczęściej pod wpływem silnych bodźców zewnętrznych,
zwłaszcza działających nagle, (gniew, złość, rozpacz, radość i strach),

−−−−

nastroje – uczucia długotrwałe o małej sile i spokojnym przebiegu (zadowolenie lub
niezadowolenie, wesołość lub smutek, niepokój, tęsknota),

−−−−

namiętności – to trwałe skłonności do przeżywania różnych nastrojów i afektów
w związku z określonymi celami dążeń człowieka. Namiętności mają dużą siłę
pobudzającą, ukierunkowują myśli, spostrzeżenia, pamięć i inne procesy psychiczne,

−−−−

sentymenty – odnosi się do trwałych sympatii bądź antypatii np. „nie lubię brukselki” [5].

Procesy emocjonalne wpływają na przebieg procesów poznawczych, nadając im swoiste

zabarwienie. Gdy doznajemy przeżyć o charakterze pozytywnym, otaczający nas świat
spostrzegamy także w kategoriach pozytywnych. Odwrotnie gdy jesteśmy smutni lub

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

nieszczęśliwi, cały świat może nam się wydawać ponury i wrogi. Przeżywanie silnych emocji
tak pozytywnych jak negatywnych, może wpływać na zwężenie pola spostrzegania.
Pochłonięty wielką radością czy też cierpieniem człowiek może nie zauważyć pędzącego
samochodu [25, s. 226-228].
Procesy motywacyjne

Nazwa motywacja pochodzi od słowa movere (poruszać się) [6, s. 222]. Motywacja to

hipotetyczny stan organizmu, pobudzający i ukierunkowujący jego aktywność. Istnieje kilka
biologicznie pierwotnych motywacji: głód, sen [25, s. 235-238]. Proces ten zachodzi, gdy
spełnione są dwa warunki: osiągnięcie celu musi być postrzegane przez człowieka jako
użyteczne; prawdopodobieństwo realizacji celu przez jednostkę musi być wyższe od zera.

W mechanizmie tym dochodzi do interakcji procesów myślowych, fizjologicznych

i psychologicznych jednostki, które decydują o natężeniu motywacji. Wg psychologów
natężenie motywacji jest funkcją trzech zmiennych: siły procesu motywacyjnego, jego
wielkości i intensywności. Jeśli człowiek jest świadomy wyniku wykonywanych czynności
wówczas ten wynik będzie nazywany celem. Cele mogą być tutaj dwojakiego rodzaju:
materialne, jak np. płaca, niematerialne, np. satysfakcja. Podstawowy model motywacji
można przedstawić wg następującego schematu:

Rys. 1. Model schematu motywacji [16]

Procesy motywacyjne ukierunkowują zachowanie jednostki na osiągnięcie określonych,

istotnych dla niej stanów rzeczy, kierują wykonywaniem pewnych czynności tak, aby
prowadziły do zamierzonych wyników (zmiana warunków zewnętrznych, zmiana we własnej
osobie, zmiana własnego położenia). Proces motywacyjny składa się z zespołu pojedynczych
motywów. Motywem nazwać zaś można przeżycie pobudzające człowieka do działania lub
powstrzymujące go, lub przeszkadzające jego wykonaniu.

Proces motywacyjny to: wzbudzanie energii; ukierunkowywanie wysiłku na cel;

selektywność uwagi w stosunku do bodźców – zwiększenie wrażliwości na bodźce istotne;
zorganizowanie reakcji w zintegrowany wzorzec; kontynuowanie czynności, dopóki warunki,
które ją zapoczątkowały nie ulegną zmianie; pobudzenie emocjonalne – uczucia dodatnie
(w przypadku realizacji zamierzeń) lub ujemne (w przypadku niespełnienia). Natężenie
motywacji charakteryzuje się za pomocą trzech powiązanych ze sobą parametrów: siły,
wielkości, intensywności. Siła motywacji wskazuje na większą lub mniejszą zdolność do
wytłaczania motywów konkurencyjnych (np. jeśli pomimo mrozu nie wygasa chęć udania się
na spotkanie, wówczas motyw spotkania jest silny, gdyż wyłącza konkurencyjny – niechęć
doświadczenia mrozu). Wielkość motywu wskazuje na rozmiar wyniku, do którego zmierza
działanie lub na liczbę czynności konsumpcyjnych potrzebnych do zaspokojenia motywu.
Rozmiar wyniku to inaczej miara ilościowa (np. im większy motyw aspiracji tym więcej
napisanych publikacji). Czynności konsumpcyjne to takie, których wykonanie redukuje
napięcie motywacyjne np. spożycie pokarmu przez głodnego. Określenie „napięcie
motywacyjne” wskazuje na stan pobudzenia organizmu wyrażający się w chęci
podejmowania tego typu działania. Intensywność motywacji to właściwość, od której zależy
poziom mobilizacji człowieka do działania na rzecz realizacji danego motywu, określa ona
stopień koncentracji i zużycia energii na rzecz motywu. Prowadzi do podwyższenia zdolności
do wysiłku, zwiększa się, gdy człowiek w trakcie spełniania aktywności natrafia na
przeszkodę.

Ź

ródła motywacji: biologiczne – motywy są wynikiem natury cielesnej człowieka;

psychiczne – aktywność podejmowana w wyniku odczuwanych pragnień, chęci, stanów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

wewnętrznych przeżyć emocjonalnych (stresy, frustracje); neotyczne – źródła te wskazują na
człowieka jako na, osobę, która jest sprawcą dysponującym swoją psychofizycznością, dzięki
zdolnościom do podejmowania wolnych wyborów. Wiąże to motywację z wolnością woli
człowieka.

Rodzaje motywacji: wewnętrzna – aktywizacja następuje gdy człowiek dąży do

zaspokojenia swoich potrzeb, emocji, poznania; zewnętrzna – polega na wzbudzeniu potrzeb
przez stosowanie kar i nagród, informowaniu o możliwościach zawartych w różnego rodzaju
sytuacjach i manipulowaniu tymi możliwościami [35, s. 427-488; 6, s. 221-235].

Aby w pełni zrozumieć wpływ motywacji na aktywność człowieka, warto zapoznać się

z teorią potrzeb A. Maslowa.
A. Maslow postawił hipotezę, że człowiek w swoim działaniu dąży do zaspokojenia zespołu
potrzeb, zaś potrzeby te tworzą logiczną hierarchię, którą można przedstawić następująco
(w kolejności od potrzeb podstawowych do wyższych):
1.

Potrzeby fizjologiczne (pragnienie, głód, posiłek).

2.

Potrzeby bezpieczeństwa.

3.

Potrzeby społeczne (przyjaźń, miłość).

4.

Potrzeby szacunku.

5.

Potrzeby samorealizacji.
A. Maslow podzielił potrzeby na: potrzeby niższego rzędu i potrzeby wyższego rzędu:

1.

Potrzeby niższego rzędu – (nazywane też: podstawowymi, naturalnymi, biologicznymi).
Do grupy tych potrzeb, których zaspokojenie jest niezbędne do życia zalicza się potrzeby
odżywiania, snu, ciepła, miłości, fizjologii i inne.

2.

Potrzeby wyższego rzędu – (kulturalne) zalicza się m.in.: potrzebę nauki, rozrywki,
podróżowania, uczestnictwa w obrzędach religijnych

A. Maslow twierdził, że muszą być zaspokojone przede wszystkim potrzeby niższego

rzędu, aby było możliwe zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu. W przypadku, gdy potrzeba
niższego rzędu została już zaspokojona, to przestaje ona stanowić źródło motywacji. Oprócz
wymienionych pięciu potrzeb, Maslow wyróżnił również tzw. potrzeby dodatkowe, czyli
takie, które mogą ujawniać się tylko u niektórych ludzi, np. potrzeba wiedzy, czy też potrzeby
estetyczne [25, s. 386]. J. Szczepański uważa potrzeby za „podstawowy fakt ludzkiej
egzystencji”. Autor stwierdza, że powstają one we wszystkich wymiarach egzystencji
człowieka w każdym okresie jego rozwoju Ich źródłem są procesy życiowe zachodzące w
ludzkim organizmie (potrzeby społeczne, kulturalne).

Potrzeby biologiczne i psychiczne są mechanizmami wbudowanymi genetycznie w

„system człowiek”. Potrzeby społeczne, gospodarcze, kulturalne powstają na skutek udziału
człowieka w różnych systemach zewnętrznych, np. politycznych, kulturalnych. Aby w nich
uczestniczyć człowiek musi posiadać, wytwarzać określone potrzeby posiadania, wiedzy
informacji itp. Wyróżnia on tzw. potrzeby otoczkowe i pozorne.

Potrzebą otoczkową jest np. apetyt na pewne potrawy, lub spożywanie ich o określonej

porze. Ich zaspokojenie może przyczynić się do rozwoju potrzeb pozornych np. obżarstwa.
Ponieważ potrzeby pozorne nie posiadają składnika rzeczywistego ich zaspokojenie może
prowadzić, np. do choroby psychicznej lub dezorganizacji systemów zewnętrznych, w
których człowiek funkcjonuje np. wzrostu przestępczości. K. Obuchowski z kolei definiuje
potrzeby jako obiektywne właściwości jednostki ludzkiej, istniejące niezależnie od tego co
człowiek sobie uświadamia i czego chce [38, s. 112-117].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

Tabela 1. Podstawowe potrzeby i ich przejawy w różnych fazach rozwoju człowieka – teoria CH. Buhler

[6, s. 264]

Wiek

Tendencja do

zadowolenia

Tendencja do

samoograniczani

a

Tendencja do

twórczej

ekspansji

Tendencja do

wewnętrznego

uporządkowania

Forma

spełnienia

Do 1,5

r.ż

Ufność, miłość,
odkrywanie
odrębności

Koordynacja
i adaptacja ruchów

Spontaniczne
aktywności

Początek integracji
ruchów

Dobrostan

1,5 r.ż –

4 r.ż

Przywiązanie do
rodziców

Uczenie się stylów
ż

ycia.

Posłuszeństwo i
idealne superego.
Niezależności,
początki
wchłaniania
kulturowo
określonych idei

Granie roli
i dziecięca
twórczość
artystyczna

Rozwój superego,
sumienia, początki
kształtowania idei

4– 8 r.ż Okres latentny

Akceptacja roli
bycia członkiem
rodziny, uczenie się
określonych
kulturowo idei

Próba określenia
zakresu autonomii
własnych wartości
ideały ego
przejawiane w
wykonywanych
zadaniach

Samoocena
uwzględniająca
ideały ego
i kulturowo
określone idee

Doskonalenie

się

8-12 r.ż

Okres latentny

Akceptacja roli i
zadań
wyznaczonych
przez szkołę oraz
kulturowo określone
formy edukacji

Gry, sporty
grupowe, umysłowe
aktywności
badawcze

Próba dokonania
obiektywnej
ewaluacji siebie
samego w rolach
społecznych

12-18 r.ż Potrzeby

seksualne,
problem
tożsamości
płciowej

Niezależność vs.
Dominacji rodziny

Rozwój
osobowości, miłość,
zryw intelektualny

Rewizja i określenie
kierunków własnego
rozwoju

Spełnienie
oderwanie się
od okresu
dzieciństwa

18 – 25
(30) r.ż

Potrzeby
seksualne,
problem
tożsamości
płciowej

Doraźne
samookreślenie
swojej roli w
społeczeństwie

Próby znalezienia
swojego miejsca
w zawodzie
i miłości

Poszukiwanie
własnej tożsamości

25 (30)-

45 (50)

r.ż

Kulminacja
jedności
w miłości
seksualnej

Akceptacja rodziny
i roli zawodowej

Realizacja siebie w
zawodzie,
małżeństwie
i rodzinie

Znajdywanie
własnej tożsamości

Realizacja
siebie

45(50)-

65(70) r.ż

Pokwitanie
i problemy
zdrowotne

Wyrzeczenie się
samego siebie na
rzecz rodziny,
społeczności, dobra
spraw

Wzmacnianie stanu
posiadania i pozycji

Krytyczna ocena
samego siebie

65 (70-80

(85) r.ż

Zainteresowanie
własnym
zdrowiem

Akceptacja
ograniczeń

Wykańczanie zadań
ż

yciowych

Autobiograficzna
retrospekcja

Spełnienie
siebie

80 (85)

do

ś

mierci

Regresja do
dominacji
potrzeby
satysfakcji

Akceptacja
zbliżającego się
końca życia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jaka jest różnica między spostrzeżeniem a wrażeniem?

2.

Jakie jest znaczenie wyobraźni w nauce i pracy?

3.

Jakie są charakterystyczne cechy myślenia?

4.

Jakie znasz rodzaje pamięci?

5.

Co to jest emocja i jakie są cechy procesów emocjonalnych?

6.

Jakie są źródła i składniki emocji?

7.

Jak jest rola uczuć w życiu człowieka?

8.

Jak można zdefiniować pojęcie motywacji?

9.

Jakie czynniki składają się na proces motywacyjny?

10.

Czym charakteryzują się rodzaje motywacji?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj zachowanie osoby, która zwykle działa pod wpływem emocji i często im

ulega. Opisz jakie są jej typowe zachowania i określ co wpływa na powstanie pierwszego
wrażenia w kontakcie z nowo poznaną osobą.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

scharakteryzować zachowanie osoby działającej pod wpływem emocji,

2)

opisać jej typowe zachowania,

3)

określić, co wpływa na powstanie pierwszego wrażenia,

4)

zapisać wnioski z pracy w grupie,

5)

zaprezentować wyniki pracy grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Określ swoje najważniejsze potrzeby biologiczne i psychiczne. Wymień je, a następnie

opisz w jaki sposób je zaspokajasz.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeanalizować schemat potrzeb wg A. Maslowa,

2)

określić swoje najważniejsze potrzeby biologiczne i psychiczne,

3)

zapisać swoje potrzeby,

4)

opisać sposoby ich zaspokajania,

5)

zaprezentować wyniki na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

dwie duże plansze: pierwsza przedstawia schemat potrzeb wg A. Maslowa, druga zawiera
listę (około 30) potrzeb człowieka w podziale na biologiczne i psychiczne,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Scharakteryzuj zachowanie człowieka zmotywowanego. Wyjaśnij na jakiej podstawie

określiłeś jego zachowanie jako sterowane procesem motywacyjnym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

scharakteryzować zachowanie człowieka zmotywowanego,

2)

określić na jakiej podstawie identyfikujemy zachowania,

3)

zapisać wskaźniki identyfikujące zachowanie człowieka zmotywowanego,

4)

zaprezentować pracę na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania.

4.3.3. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie

1)

określić podstawowe potrzeby człowieka?

□

□

2)

scharakteryzować proces emocjonalny?

□

□

3)

określić funkcje uwagi?

□

□

4)

dokonać podziału wrażeń w zależności od receptorów?

□

□

5)

zdefiniować spostrzeżenia?

□

□

6)

zdefiniować pojęcie motywacji?

□

□

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

4.4. Wybrane teorie osobowości

4.4.1.

Materiał nauczania

Różnorodne poglądy na konstrukcję osobowości człowieka doprowadziły do powstania

licznych teorii i ich podziałów; najpopularniejsze z nich to:
1.

Teorie uwypuklające psychodynamikę: teoria psychoanalityczna freudowska, analityczna
teoria Junga, teoria indywidualna Adlera, teoria psychospołeczna Erika Eriksona.

2.

Teorie uwypuklające strukturę osobowości: czynnikowa teoria cech R. Cattella, teoria
cech biologicznych H. Eysencka.

3.

Teorie uwypuklające spostrzeganą rzeczywistość: skoncentrowana na osobie teoria Carla
Rogersa, poznawcza teoria konstruktów osobistych G. A. Kellyego.

4.

Teorie uczenia się: teoria uczenia się społecznego A. Bandury, teoria warunkowania
sprawczego B. F. Skinnera, teoria bodźca reakcji Dollarda i Millera, teoria W. Mischela.

5.

Teoria

osobowości

Freuda

powstała

na

gruncie

filozofii

deterministycznej

i pozytywistycznej.
Struktura osobowości:

Id – rodzaj macicy, w której dochodzi do ukształtowania ego i superego. Zawiera w sobie
dziedziczne i wrodzone wyposażenie psychiczne z popędami włącznie, działa na zasadzie
impulsów i natychmiastowej gratyfikacji, zaspokojenia potrzeb. Czerpie energię z procesów
fizjologicznych. Id reprezentuje wewnętrzny świat subiektywnych doznań i nie posiada
ż

adnej wiedzy o rzeczywistości obiektywnej. Zasada przyjemności to zasada redukcji

napięcia, zgodnie z którą działa Id. Redukcja ta zachodzi za pomocą czynności odruchowych
(redukują napięcie natychmiast) i procesu pierwotnego (redukuje złożone reakcje
psychiczne).Id jest sferą biologiczną człowieka. Jest nieświadome.
Ego – wytwarza się ponieważ zaspokojenie potrzeb organizmu wymaga działań w świecie
rzeczywistym poprzez przekształcanie wyobrażeń w spostrzeżenia. Działa za pośrednictwem
procesu wtórnego, sprawuje kontrolę nad funkcjami poznawczymi i intelektualnymi. Ta część
osobowości decyduje o przystąpieniu do działania, które popędy i w jaki sposób zostaną
zaspokojone, oraz o tym które życzenia zostaną wyparte. Zasadnicza rola Ego to godzenie
wymagań organizmu z warunkami środowiskowymi czyli id i superego. Ego jest
zorganizowaną częścią Id, powstaje po to by ułatwić osiąganie celów Id i nie dopuścić do ich
udaremnienia, a całą swą moc czerpie z Id. Jest w większej części świadome.
Superego – sfera moralna człowieka, stanowi wewnętrzną reprezentację wartości moralnych
i ideałów uznawanych przez daną społeczność, które przekazywane są dziecku przez
rodziców w procesie socjalizacji. Superego dąży do doskonałości, kształtuje się pod
wpływem kar i nagród, stosowanych przez rodziców. To, co wychowawcy aprobują i
nagradzają włączane jest w obręb subsystemu Superego – ja idealnego. Sumienie karze
wywołując poczucie winy, ja idealne nagradza powodując poczucie dumy. Główne funkcje
Superego to hamowanie impulsów id, przekonywanie Ego, aby cele realistyczne zastąpiło
moralnymi i dążenie do doskonałości. Jest większej części nieświadome [9, s. 52-90].
Teoria indywidualna A. Adlera

A. Adler uważał, że głównym motorem działania ludzi są motywy społeczne, gdyż ludzie

z natury są istotami społecznymi. Podkreślenie roli społecznych wyznaczników zachowania
jest największym wkładem Adlera w teorię psychologiczną. Drugim znacznym wkładem jaki
wniósł Adler do teorii osobowości jest koncepcja twórczej jaźni. Jaźń jest subiektywnym
systemem, który interpretuje doświadczenia organizmu i nadaje im sens. Poszukuje ona
doświadczeń, które pomogłyby w zrealizowaniu specyficznego stylu życia danej osoby, jeśli
tych doświadczeń nie można znaleźć w świecie zewnętrznym, jaźń spróbuje stworzyć je.
Trzecia cechą psychologii A. Adlera jest nacisk na swoistość i niepowtarzalność osobowości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

Według niego każda osoba jest jedyną w swoim rodzaju, konfiguracją cech, motywów,
zainteresowań i wartości, każda czynność wykonywana nosi znamię charakterystycznego dla
niej stylu życia. Adler uznał świadomość za centrum osobowości. Zmniejszył znaczenie
popędu seksualnego występującego u Freuda, uznając, że sposób, w jaki dana osoba
zaspokaja swe potrzeby seksualne zależy od stylu życia, a nie odwrotnie. Teoria osobowości
Adlera da się przedstawić „skrótowo” w postać 6 pojęć:
a)

fikcja jako cel – cele to dążenia i ideały, które wpływają na aktualne zachowanie, jeśli np.
ktoś wierzy w piekło i niebo, to ta wiara wywierać będzie znaczny wpływ na jego
zachowanie. Ostateczny cel życia może być fikcją, tj. ideałem, który jest niemożliwy do
zrealizowania, ale jest bardzo realnym bodźcem ludzkich dążeń i ostatecznym
wyjaśnieniem postępowania człowieka. Adler wierzył, że każdy normalny człowiek jest
w stanie uwolnić się od tych fikcji w razie konieczności i stawić czoło rzeczywistości,

b)

dążenie do wyższości – przez wyższość rozumie Adler, dążenie do pełni doskonalej,
„wielki pęd ku górze”. Dążenie to jest wrodzone stanowi część życia, powoduje, że
człowiek przechodzi z jednego stadium rozwoju do drugiego, wyższego. To główna
zasada rządząca dynamiką osobowości. Każdy człowiek ma swój własny sposób na
dążenie do doskonałości,

c)

poczucie niższości i kompensacja – wg A. Adlera wynikają z poczucia ułomności,
niedoskonałości w jakiejś sferze życia. A. Adler podkreślał, ze te uczucia są źródłem
poprawy ludzkiego losu. Uczucia niższości mogą się nasilać pod wpływem pewnych
okoliczności, np. odrzucenie dziecka, mogą wtedy wystąpić pewne nienormalne objawy
(np. kompensacyjny kompleks wyższości), w normalnych warunkach jednak poczucie
niższości popycha do działania,

d)

zainteresowanie społeczne – A. Adler uważał, ze jest ono wrodzone, nie ujawnia się
jednak samorzutnie, aby przyniosła efekt niezbędne jest jej ukierunkowanie i ćwiczenie.
Dlatego istotna jest tutaj edukacja i procesy wychowawcze człowieka,

e)

styl życia – według A. Adlera wyjaśnia on niepowtarzalność każdej osoby, każdy ma jakiś
styl życia, nie ma dwóch osób o identycznym stylu życia. Wiele osób ma taki sam cel
w życiu, ale istnieją różne sposoby na jego osiągnięcie, np. jedna osoba w tym celu
studiuje, inna uprawia sport. Styl życia decyduje w jaki sposób dana osoba radzi sobie
z trzema „problemami życiowymi” wieku dojrzałego: relacjami społecznymi, zawodem,
miłością i małżeństwem. Styl życia kształtuje się koło 4-5 r.ż. człowieka, a później
doświadczenia są przyswajane i wykorzystywane stosownie do tego stylu życia. Można
uczyć się nowych sposobów wyrażania swego stylu życia, lecz są to tylko konkretne
specyficzne przejawy tego samego stylu życia,

f)

twórcza jaźń – według A. Adlera stanowi ona pierwszą przyczynę wszystkiego co ludzkie.
Można obserwować jej skutki, ale nie można zobaczyć jej samej. Jest to coś co
pośredniczy między bodźcami oddziałującymi na dana osobę, a jej reakcjami na te
bodźce. Główne twierdzenie twórczej jaźni głosi, ze ludzie sami kształtują swą
osobowość na podstawie dziedziczności i doświadczenia. Twórcza jaźń nadaje sens życiu,
stwarza cel i środki do jego osiągnięcia, jest aktywną zasadą życia ludzkiego, podobną do
pojęcia duszy [31, s. 621; 29, s. 486; 9, s. 140-149].

U podłoża teorii cech leży założenie, ze każdego człowieka można scharakteryzować

w kategoriach określonej liczby cech. Osobowość według tych teorii to zbiór cech stałych
i charakterystycznych dla danej jednostki.
Czynnikowa teoria osobowości Raymonda Cattell'a (Teoria cech indywidualnych)

Najważniejszym pojęciem tej teorii jest cecha. Teoria zakłada, że struktura psychiczna

człowieka jest możliwa do opisania i nazwania na podstawie obserwowanego zachowania,
a dokonuje się tego w celu wyjaśnienia regularności lub spójności pewnych działań
podejmowanych przez człowieka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

Według R. Cattell`a osobowość jest tym co pozwala przewidzieć, co dana osoba zrobi
w danej sytuacji. Jest ona związana z zewnętrznym i wewnętrznym zachowaniem jednostki,
to złożona i zróżnicowana struktura cech, z motywacją zależną od cech dynamicznych. Cecha
to struktura psychiczna, wnioskowana z obserwowanego zachowania w celu wyjaśnienia
regularności czy spójności zachowania. R. Cattell podzielił cechy na jedyne, wspólne (w tym
powierzchniowe), źródłowe (w tym konstytucjonalne) oraz środowiskowe (stany i role).
Powierzchniowe reprezentują związki jawne, czyli zewnętrzne zmienne, występujące łącznie,
natomiast źródłowe to podstawowe zmienne, współdeterminujące wielorakie przejawy
powierzchniowe. Cechy źródłowe są ważniejsze od powierzchniowych, stwarzają bowiem
możliwość większej oszczędności opisu. Drugi podział cech jakiego dokonał badacz, jest
oparty na kryterium jakim jest sposób ich przejawiania się: cechy dynamiczne (wiążą się
z pobudzaniem jednostki do działania zmierzającego do określonego celu), zdolnościowe (są
związane z efektywnością z jaką jednostka działa) i temperamentalne (to szybkość
i wrażliwość emocjonalna) [9, s. 314-357].
Koncepcja osobowości H.J. Eysencka

Zdefiniował on osobowość jako względnie trwała organizację charakteru, temperamentu,

intelektu i właściwości fizycznych, determinujących specyficzne sposoby przystosowania się
do otoczenia. Uznaje on decydującą rolę uczenia się i czynników środowiskowych, bierze pod
uwagę fakt, że dana sytuacja różnie oddziaływują na różnych ludzi. Podkreśla determinująco-
przyczynową rolę czynników biologicznych. Specyfika takiego ujęcia osobowości polega na
tym, że określa ono łańcuch, w którym substrat biologiczny jest odpowiedzialny za różnice
indywidualne w zakresie podstawowych wymiarów osobowości. Według H. J. Eysencka,
genotyp wraz ze środowiskiem decyduje o powstaniu cech fenotypicznych organizmu,
właściwości anatomicznych i fizjologicznych układu nerwowego. Układ nerwowy razem ze
ś

rodowiskiem determinuje powstanie podstawowych cech osobowości i zachowania.

Czynniki genetyczne wpływają na zachowanie się, ale nie bezpośrednio. Tworząc model
organizacji osobowości H. J. Eysenck rozróżnia pojęcia typ i cecha. Cecha to zbiór
wzajemnie powiązanych zachowań, które wielokrotnie pojawiają się razem, np. osoba
obdarzona cechą towarzyskości, lubi chodzić na przyjęcia. Typ jest tworem wyższego rzędu
obejmującym zbiór skorelowanych ze sobą cech, np. ekstrawertyk jest towarzyski i lubi
ryzyko. Różnica między tymi pojęciami polega na tym, że typ jest bardziej ogólny. Model
osobowości H. J. Eysencka obejmuje trzy podstawowe wymiary typologiczne: ekstrawersję-
introwersję, neurotyzm – stabilność oraz psychotyzm – panowanie nad impulsami
Ekstrawersja–introwersja. Ekstrawertyk jest osobą towarzyską, ma wielu przyjaciół. Jego
działaniami kierują emocje, jest impulsywny. Uwielbia zmiany w swoim życiu. Jest
zadowolony, gdy cały czas może coś robić, być w ruchu. Niepowodzenia nie załamują go, jest
optymistycznie nastawiony w stosunku do przyszłości. Introwertyk natomiast jest
powściągliwy, ceni własne towarzystwo i spokój. Ma stałe grono przyjaciół, podczas ich
wyboru jest bardzo ostrożny. W działaniu kieruje się rozsądkiem, lubi uporządkowany tryb
ż

ycia. Jest osobą sumienną, która wywiązuje się z przyjętych zobowiązań. Ten wymiar

osobowości ma w populacji rozkład normalny.
Neurotyzm. Dwa przeciwległe bieguny tego wymiaru to zrównoważenie emocjonalne
i neurotyczność. Na określenie tego wymiaru używa się także takich terminów jak:
wrażliwość emocjonalna, chwiejność emocjonalna lub emocjonalna reaktywność. Jest
nieodłącznie związany jest z lękiem i ogólnym popędem emocjonalnym. Osoby
niezrównoważone emocjonalnie są mało odporne na działanie stresu. Wynika to
z wrażliwości autonomicznego układu nerwowego. Pojawiające się emocje są silne
i długotrwałe. Neurotycy uskarżają się na nieokreślone dolegliwości somatyczne. Ich nastroje
są bardzo zmienne. Mają skłonności do popadania w stany lękowe i załamania nerwowe.
Miewają depresje i cierpią na bezsenność.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

Psychotyzm. Krańce tej skali są opisane jako normalność stanów umysłowych (zdrowie
psychiczne) z jednej strony oraz zaburzenia obserwowane u pacjentów psychotycznych
z drugiej. Psychotyzm zdefiniowany jest jako skłonność do psychoz, schizofrenii
i dwubiegunowych zaburzeń afektywnych. Psychopatia jest w połowie skali miedzy normą
a psychotyzmem. Podwyższone wyniki w tej skali uzyskują więźniowie, schizofrenicy,
alkoholicy, narkomani oraz dzieci z zachowaniami antyspołecznymi. Osoby, które w badaniu
uzyskały wysokie wyniki, są zimne, bezosobowe, nie potrafią współczuć, nieufne
i nieszczęśliwe. Mają urojenia prześladowcze, niekiedy bawią się kosztem innych osób
i przejawiają zupełny zanik uczuć. [9, s. 362-376].
Struktura osobowości wg Carla Rogera– perspektywa humanistyczno-egzystencjalna

W jego teorii występują dwa konstrukty teoretyczne o podstawowym znaczeniu,

stanowiące podwalinę całej teorii. Są to pojęcia „organizm” i „ja”:
a)

organizm – umiejscowienie wszelkiego doświadczenia, które obejmuje wszystko to, co
dzieje się w jego obrębie, w każdym momencie i jest potencjalnie dostępne świadomości,

b)

pojęcie „ja”–„Ja” czy obraz „ja” oznacza zorganizowaną spójną postać pojęciową,
składają się ze spostrzeganych własności „ja”, czyli samego siebie oraz ze spostrzeganych
relacji między „ja”, a innymi.

Jeśli doświadczenia jakiejś osoby, tworzące jej „ja” odzwierciedlają wiernie

doświadczenia organizmu, to osobę tą możemy określić jako przystosowaną, dojrzałą i
funkcjonującą w sposób pełny. Natomiast niezgodność między „ja” a organizmem prowadzi
do poczucia zagrożenia i niepokoju. Dynamika osobowości wg C. Rogera – istnieje jedyna
podstawowa tendencja organizmu- jest to dążenie do urzeczywistnienia, podtrzymania
i udoskonalenia doświadczającego organizmu. Tendencja rozwojowa może się przejawiać
jedynie wtedy, kiedy jednostka jasno spostrzega wybory stojące przed nią i nadaje im
właściwą formę symboliczną.
Rozwój osobowości: C. Roger koncentruje się na wpływie, jaki wywiera ocenianie jednostki
przez innych ludzi, szczególnie w czasie jej dzieciństwa, na powstawanie rozbieżności
między doświadczeniami „ja”. Wg C. Rogera rozdźwięk między „ja” a organizmem
powoduje nie tylko przyjęcie postaw obronnych i skłania do zniekształcenia swych
doświadczeń, lecz wpływa także na relacje z innymi ludźmi. Osoby nastawione obronnie
skłonne są odczuwać wrogie uczucia wobec osób, których zachowanie, ich zdaniem, wyraża
ich własne wyparte uczucia. Teorie humanistyczno-egzystencjalne kładą nacisk na
doświadczenia własne i bliskich jako coś cennego i stanowiącego ludzkie Ja. Teorie te
podkreślają także rolę świadomości w życiu codziennym, zakładają, że trudności życiowe są
łatwiejsze do pokonania, jeśli potrafimy nadać życiu jakiś sens. [31, s. 640; 29, s. 501-502].
Poznawcza teoria konstruktów osobistych G. A. Kellyego
Według G. A. Kellyego zachowanie człowieka sterowane jest przez konstrukty osobiste, czyli
specyficzny sposób ujęcia i rozumienia rzeczywistości. Konstrukty tworzą się odnośnie do
osób, zdarzeń, sytuacji i emocji. Ich cechą charakterystyczną jest dwubiegunowość
(gromadzenie wiedzy dotyczącej jakiegoś typu zachowania, które można ukazać na
kontinuum np. wesoły –smutny itp.). Dzięki konstruktom osobistym jednostka ma poczucie
tożsamości

i

potrafi

przewidywać

zdarzenia.

Jeśli

przewidywania

są

zgodne

z rzeczywistością, system konstruktów pozostaje w stanie równowagi, jeśli jednak się nie
zgadzają jednostka albo koryguje system konstruktów, albo zmusza rzeczywistość do
podporządkowania się jej wymaganiom co nie zawsze jest możliwe. Każdy człowiek ma
właściwą tylko jemu zdolność do modyfikowania stworzonej w umyśle koncepcji
rzeczywistości. Gdy człowiek styka się z czymś nowym i nieznanym w toku poznawania tego
kształtuje odpowiednie konstrukty. Nowe sytuacje mogą bowiem wywołać lęk. Konstrukty
osobiste umożliwiają jednostce kształtowanie przyszłości. Zrozumieć i przewidzieć
zachowanie człowieka da się tylko wtedy, gdy zna się jego koncepcję przyszłości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

Teorie osobowości są próbami opisania w systematyczny i uporządkowany sposób

struktury osobowości. Dobra teoria musi powiązać różne elementy charakterystyki jednostek
w całość, która wykazuje trwałe rozpoznawalne cechy, specyficzne dla każdej jednostki,
a jednak pozwalające na porównywanie ludzi między sobą. Istnieje wiele teorii – częściowo
dlatego, że osobowość jest zdefiniowana tak nieściśle, że nie wszystkie teorie dotyczą tego
samego przedmiotu, a częściowo dlatego, że fakty, na których pełna teoria musi się opierać,
nie są jeszcze wystarczająco dobrze znane.

Składniki osobowości to:

1.

Temperament.

2.

Inteligencja.

3.

Zdolności i uzdolnienia.

4.

Potrzeby.

5.

Zainteresowania.

6.

Postawy.

7.

Obraz samego siebie i świata.

Temperament:

składnik

osobowości,

zespół

najbardziej

stałych

właściwości

psychicznych przejawiających się w reakcjach emocjonalnych i motoryce. Zależy głównie od
przebiegu procesów pobudzania i hamowania. Grecki filozof i lekarz Hipokrates
zaproponował hipotezę istnienia czterech podstawowych temperamentów. Opisał on zdrowie
jako stan zależny od czterech soków organizmu: krwi, flegmy, żółci czarnej i żółtej. Pół
tysiąca lat później kolejny grecki lekarz Galen powiązał przewagę jednego z soków
w organizmie z określonymi sposobami zachowań i w ten sposób opracował pierwszą
typologię temperamentu:

–

sangwinik (z łaciny: sanguis – krew) – cechy charakterystyczne: towarzyski, wylewny,
rozmowny, zgodny, swobodny, żywy, beztroski, przywódczy,

–

choleryk (greckie chole – żółć) – cechy charakterystyczne: drażliwy, niespokojny,
agresywny, pobudliwy, zmienny, impulsywny, optymistyczny, aktywny,

–

melancholik (greckie melas chole – czarna żółć) – cechy charakterystyczne: cichy,
nietowarzyski, z rezerwą, pesymistyczny, poważny, sztywny, nerwowy, ulegający
nastrojom,

–

flegmatyk (greckie phlegma – flegma) – cechy charakterystyczne: bierny, uważny,
myślący, spokojny, opanowany, niezawodny, zrównoważony, chłodny [29, s. 491].
Najpełniejszą teorią typologiczną była teoria W.H. Sheldona, który stwierdził, że typy

budowy ciała są ściśle związane z rozwojem osobowości.

Inteligencja – względnie stałe warunki wewnętrzne człowieka współdeterminujące

efektywność działań wymagających udziału typowo ludzkich procesów poznawczych jak np.
wnioskowanie rozumowanie. [34, s. 152]. Ludzie różnią się między sobą poziomem
inteligencji, przyczyną są zarówno zadatki wrodzone jak i czynniki środowiskowe. Wynik
przeciętnej inteligencji wynosi od 90 do 110. Mierzy się ją skalą inteligencji Wechslera.

Tabela 2. Interpretacja ilorazu inteligencji [17]

Nazwa

I.I. w skalach

Określenie kliniczne

Rozwój bardzo wysoki

powyżej 146

Rozwój wysoki

145-131

Rozwój powyżej przeciętnej

130-116

Rozwój przeciętny

115-85

Prawidłowy rozwój
umysłowy

Rozwój niższy niż przeciętny

84-70

Pogranicze normy

Niedorozwój umysłowy lekkiego stopnia

69-55

Niedorozwój umysłowy umiarkowanego stopnia

54-40

Lżejszy niedorozwój

Niedorozwój umysłowy znacznego stopnia

39-25

Niedorozwój umysłowy głębokiego stopnia

24-0

Głębszy niedorozwój

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

Zdolności – takie właściwości psychiczne, które warunkują pomyślne rezultaty działania.

Uzdolnienia – zespół zdolności umożliwiający wyjątkowo skuteczne działanie w danej
dziedzinie. Wyższy stopień uzdolnień to talent.

Potrzeby – T. Kocowski za potrzebę uważa pewien stan psychofizyczny człowieka,

przejawiający się w subiektywnym odczuciu braku oraz w pożądaniu jakiegoś dobra lub stanu
(warunków, sytuacji) [25, s. 242].

Zainteresowania – to specyficzne nastawienia poznawcze i emocjonalne na przedmioty

i zjawiska rzeczywistości. Im głębsze i bogatsze są zainteresowania jednostki tym bardziej
rozwija się jej osobowość.

Postawa – ukształtowana w procesie zaspokajania potrzeb, w określonych warunkach

społecznych względnie zgodna i trwała organizacja wiedzy, przekonań, uczuć, motywów,
oraz pewnych form działania i reakcji ekspresywnych podmiotu związaną z określonym
przedmiotem lub klasa przedmiotów.

Obraz samego siebie – to całokształt wiedzy, wyobrażeń, pojęć o własnej osobie, oraz

uczuciowy stosunek do samego siebie związany z samooceną (zaniżona lub za wysoka).
Samowiedza – wiedza zdobyta w procesie samopoznania. Wiedza ta ma charakter świadomy,
obejmuje trzy składniki: sądy opisowe dotyczące faktów z własnej biografii, sądy
wartościujące, sądy o standardach osobistych (odnoszące się do życzeń, pragnień).

Obraz świata – na obraz ten składa się orientacja w otoczeniu, jak i oczekiwania odnośnie

do zachowań ludzi. Orientacja w świecie kształtuje się stopniowo i zależy od całokształtu
doświadczeń indywidualnych. W toku rozwoju dokonuje się też stosunek człowieka do świata
i samego siebie [25, s. 393-402].

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie znasz teorie osobowości?

2.

Jakie czynniki wyznaczają rozwój osobowości w teorii Z. Freuda?

3.

Czym charakteryzuje się teoria A. Adlera?

4.

Jakie znasz typy temperamentu?

5.

Co to jest samowiedza?

6.

Jakie znasz składniki osobowości?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokończ lub uzupełnij zdania dotyczące teorii osobowości.

Superego to sfera.........................................................................................................................

A. Adler uważał, że głównym motorem działania ludzi są........................................................

Czynnikowa teoria osobowości Raymonda Cattella nazywana jest inaczej .............................

Według H. J. Eysencka osobowość jest to.................................................................................

W teorii Rogera rozwój osobowości koncentruje się na ...........................................................

Cechą charakterystyczną konstruktów według G. A. Kellyego jest ........................................

Teorie humanistyczno-egzystencjalne kładą nacisk na..............................................................

Składniki osobowości to:............................................................................................................

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym teorii osobowości,

2)

przeanalizować zdania do uzupełnienia lub dokończenia,

3)

uzupełnić lub dokończyć zdania,

4)

zaprezentować wyniki pracy,

5)

przedyskutować w grupie poprawność wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

poradnik dla ucznia,

–

arkusz papieru formatu A4,

–

przybory do pisania,

–

arkusz niedokończonych zdań:

Ćwiczenie 2

Określ główne założenia teorii osobowości, wnioski zapisz w tabeli.

Teoria osobowości

Główne założenia

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z informacjami dotyczącymi teorii osobowości,

2)

określić główne założenia wybranych teorii osobowości,

3)

przygotować tabelę według podanego wzoru,

4)

uzupełnić tabelę,

5)

zaprezentować wyniki na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

poradnik dla ucznia,

–

arkusz papieru formatu A4,

–

przybory do pisania,

–

wzór tabeli.

Ćwiczenie 3

Określ założenia teorii osobowości Z. Freuda, a następnie uzupełnij tabelę.

Tabela do ćwiczenia 3. [25, s. 610]

Struktura

Zasada funkcjonowania

Sposób działania

Id – popędy, źródło energii psychicznej, biologiczne

podłoże osobowości

Ego – rozwija się z id, zorientowane na rzeczywistość,

ocenianie, wykonanie

Superego – reprezentuje introjekcje standardów moralnych

i wartości wyznawanych przez rodziców

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym teorii osobowości,

2)

określić założenia teorii Z. Freuda,

3)

przygotować tabelę według podanego wzoru,

4)

uzupełnić tabelę,

5)

zaprezentować wyniki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

plansza przedstawiająca schemat teorii osobowości Z. Freuda,

–

poradnik dla ucznia,

–

arkusz papieru A4,

–

przybory do pisania,

–

linijka, ołówek, gumka,

–

wzór tabeli.

Ćwiczenie 4

Na podstawie obserwacji wybranej osoby określ jej typ temperamentu. Czy jest to

możliwe po krótkiej obserwacji? Czy udało Ci się dopasować konkretny typ temperamentu,
czy też dana osoba posiadała cechy z różnych typów temperamentu?.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeprowadzić obserwację dowolnej osoby i zapisać wnioski,

2)

przeanalizować wnioski z obserwacji,

3)

określić typ temperamentu obserwowanej osoby,

4)

zaprezentować wyniki pracy (wybrane lub chętne osoby odczytują swoją pracę),

5)

wziąć udział w dyskusji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru A4,

–

przybory do pisania,

–

literatura opisująca różne typy temperamentów.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1)

wymienić główne teorie osobowości?

□

□

2)

scharakteryzować strukturę osobowości wg Z. Freuda?

□

□

3)

scharakteryzować główne założenia psychologii indywidualnej
A. Adlera?

□

□

4)

określić składniki osobowości?

□

□

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

4.5. Metody badania osobowości

4.5.1.

Materiał nauczania

Poszczególne metody badania osobowości są oparte na różnych teoriach, badają bowiem

różne wymiary funkcjonowania psychicznego jednostki. Metody służące do badania
osobowości stanowią zasadniczo dwie podstawowe kategorie: kwestionariusze czy
inwentarze osobowości oraz testy.

Kwestionariusz osobowości to metoda badania, wykorzystująca sam opis w postaci

odpowiedzi osoby badanej na zbiór standardowych pytań, stwierdzeń lub jednowyrazowych
określeń. Dostarcza on wyników ilościowych. W Polsce popularyzatorem inwentarzy
osobowości był m.in. M. Choynowski.

Testy możemy podzielić m.in. na obiektywne, projekcyjne, selekcyjne.
Kwestionariusz Osobowości Zawodowej SHL jest jednym z najczęściej używanych

kwestionariuszy osobowości [15].

Testy obiektywne – osoba badana odpowiada na wystandaryzowaną grupę pytań lub

opinii. Niektóre testy mają charakter skali z wymuszonym wyborem. Jeden z najczęściej
używanych psychologicznych testów osobowości to MMPI (Minnesota Multiphasic
Personality Inventory). Autorami testu MMPI są: S. R. Hathaway oraz J. Ch. McKinley.

W Polsce szczególną popularność zyskała adaptacja testu pod nazwą WISKAD-MMPI.

Obecnie powszechnie dostępną w kraju jest kompletna wersja testu MMPI z opracowanymi
normami dla populacji polskiej. Spotkać można trzy formy testu: kartkowa (550 stwierdzeń),
zeszytowa (566 stwierdzeń) oraz magnetofonowa. W praktyce stosuje się też skrócone wersje.
Test zawiera 10 skal klinicznych oraz 4 skale kontrolne. Ponadto stosuje się jeszcze skale
dodatkowe oraz tzw. skale treściowe, pozwalające szczegółowiej interpretować uzyskany
materiał.

Bezpośrednim celem tego badania jest określenie profilu psychologicznego osoby

badanej, który z kolei stanowi podstawę do formułowania osobowościowej diagnozy
psychologicznej. Interpretacja testu dodatkowo może odnosić się do bardziej szczegółowych
kwestii, jak np. tendencje samobójcze, problem identyfikacji z własną płcią, źródło
czynnościowych dolegliwości somatycznych, nadużywanie alkoholu, tendencje do
stosowania narkotyków jako sposobu radzenia sobie z własnymi problemami, itp. Badanie
trwa zwykle około 2 godzin. Metoda przeznaczona jest dla osób dorosłych. Istnieją różne
formy badania:

–

badany otrzymuje ankietę ze stwierdzeniami, zaopatrzoną w arkusz odpowiedzi,

–

badany otrzymuje zestaw osobnych kartek, które ma posegregować na 3 grupy
(„prawdziwe”, „fałszywe”, „nie potrafię odpowiedzieć”),

–

korzystanie z programu komputerowego [29, s. 509-511].
Testy projekcyjne- nie ma precyzyjnie określonych odpowiedzi, przykładem mogą być

np.: testy rysunkowe [30, s. 499; 29, s. 509-516]. przykładem tego typu testów jest Test Plam
Atramentowych Rorschacha. H. Rorschach, konstruując swoją, metodę założył, że
spostrzegający organizuje świat zewnętrzny tak, by wyrazić i zaspokoić swoje potrzeby,
rozwiązać stany napięcia. Na sposób widzenia i organizowania świata wpływają też
doświadczenia z przeszłości. Skonstruowana przez H. Rorschacha metoda pozwala na ocenę
tak rozumianej osobowości badanego, ze szczególnym uwzględnieniem sposobów
interpretowania różnego typu faktów i zdarzeń i włączania ich do własnego zakresu
doświadczeń. Można również wyciągać wnioski dotyczące funkcjonowania osoby
w sytuacjach kontaktu z określonymi sytuacjami. Za pomocą tego testu uzyskuje się
informacje dotyczące takich sfer badanego jak: inteligencja, kultura, zainteresowania,
introwersja, ekstrawersja, poziom lęku, realizm, ambicja, zdolności do racjonalnego myślenia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

do

uogólniania,

syntezy,

rozwiązywania

problemów,

myślenia

abstrakcyjnego,

zainteresowania karierą zawodową. W wyniku badania można także uzyskać informacje, czy
dana osoba cierpi na zaburzenia psychiczne. Badanie wykonuje się zwykle u osób powyżej
14 roku życia.

Badanie odbywa się jedynie w obecności psychologa. Badanemu prezentowane jest

kolejno 10 kart, na których przedstawione są rysunki stworzone z plam atramentowych.
Badany proszony jest o opowiedzenie, co na każdym z tych obrazków widzi. Niezwykle
ważne jest zastrzeżenie, że nie ma odgórnie przyjętych prawidłowych odpowiedzi – wszystkie
odpowiedzi udzielane przez osobę badaną są słuszne i prawidłowe, ponieważ reprezentują jej
sposób widzenia świata. Ilość odpowiedzi, ich zakres zależy jedynie od pacjenta; nie ma
„dobrej” ilości odpowiedzi. Czas badania nie jest ograniczony i zależy wyłącznie od
badanego [30, s. 502; 29, s. 509-516].

Test Apercepcji Tematycznej Murraya opiera się na założeniu, że ludzie dokonują

projekcji własnych potrzeb na interpretacje wieloznacznych sytuacji, nawet wtedy jeśli nie są
tych potrzeb świadomi. Potrzeby jednej osoby mogą pozostawać w konflikcie wobec siebie.

Analiza wypowiedzi pacjenta ma na celu zdiagnozowanie poszczególnych potrzeb i ich

natężenia u danej osoby. Najistotniejsze jest jednak znalezienie związków między nimi:
w wyniku syntezy danych buduje się obraz osobowości badanego, przedstawiany jako
zorganizowane zespoły potrzeb, które powodują i wyjaśniają zachowanie człowieka. Test
Murraya służy do diagnozy i interpretacji napędów, sił psychicznych, wśród których
wymienia emocje, kompleksy, konflikty, pragnienia. Ważną rolę w regulowaniu zachowania
pełnią nieświadome tendencje. Zadaniem interpretującego test jest wydobyć określone
informacje ze swobodnych wypowiedzi pacjenta. Autor podkreśla, że duży wpływ na wyniki
testu ma sytuacja życiowa, w jakiej w danej chwili znajduje się badany, stąd też TAT służy
w zasadzie do diagnozy tego, jak przejawia się osobowość pacjenta w danej sytuacji
ż

yciowej. Badanie wykonuje się u osób powyżej 3 roku życia.

Test Apercepcji Tematycznej stosowany jest w dwóch wersjach: wersja CAT dla małych

dzieci (od 3 do 10 roku życia) oraz wersja TAT, dla starszych dzieci i dorosłych [30, s. 500;
29, s. 509-516].

Kwestionariusz EPQ-R w obecnej, poprawionej wersji został opublikowany w 1985 roku.

Jego autorami są S.B.G. Eysenck, H.J. Eysenck oraz P. Barrett. Kwestionariusz ten oparty jest
na koncepcji osobowości H.J. Eysencka.

EPQ-R to test typu "papier-ołówek". Składa się z 3 części: arkusza pytań, arkusza

odpowiedzi i czterech kluczy. Arkusz pytań ma instrukcję z informacją, jak odpowiadać na
pytania oraz zawiera 100 pytań. Pytania z różnych skal są ze sobą przemieszane. Badanie
kwestionariuszem EPQ-R możemy przeprowadzić zarówno indywidualnie jak i grupowo.
Czas badania nie jest ograniczony. Przeważnie średni czas, potrzebny na wypełnienie
kwestionariusza, wynosi około 20-25 minut. Osoby badane po zapoznaniu się z instrukcją,
uzupełnieniu metryczki, wypełniają test, zakreślając kółkiem jedną z dwóch odpowiedzi
"TAK" lub "NIE". Jeśli badany nie może zdecydować się na żadną z podanych, bo na
przykład żadna mu nie odpowiada, musi wybrać tę, która jest najbliższa prawdy. Obliczanie
wyników: w EPQ-R używa się punktacji zero-jedynkowej, dlatego też suma punktów nie
może przekroczyć liczby pytań, czyli "n". Kwestionariusz przeznaczony jest do badania osób
dorosłych i młodzieży od 16-go roku życia. Aby odpowiedzieć na pytania wystarczy mieć
wykształcenie podstawowe. Skala N odróżnia neurotyków od nieneurotyków. Skale N+P
odróżniają zaburzenia nerwicowe i psychozy. Dzięki testowi możemy diagnozować
skłonności do choroby wieńcowej, zawału, nadciśnienia, cukrzycy, chorób nowotworowych.
Wykorzystywany jest też do prognozowania powodzenia w nauce szkolnej i na studiach,
w poradnictwie zawodowym, wyboru

i

powodzeń

w

dyscyplinie sportowej, oraz do ustalenia

zmienności nastrojów i w poradnictwie przedmałżeńskim i rodzinnym. [9, s. 370-373; 16]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Czemu służy badanie osobowości?

2.

Na czym polegają testy obiektywne?

3.

Co to jest MMPI?

4.

Co to są testy projekcyjne?

5.

Co to jest test Rorschacha?

6.

Co to jest Test Apercepcji Tematycznej?

7.

Na czym polega test EPQ-R?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ metody badania osobowości i obszar jaki badają, uzupełnij tabelę.

Metoda badania osobowości

Badany obszar

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym metod badania osobowości,

2)

określić metody badania i obszary tych badań

3)

uzupełnić tabelę,

4)

zaprezentować wyniki,

5)

wziąć udział w dyskusji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

przykładowe testy i kwestionariusze badania osobowości,

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru formatu A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

wzór tabeli do uzupełnienia.

Ćwiczenie 2

Określ, co oprócz wyników testów psychologicznych powinno stanowić podstawę do

formułowania decyzji na temat osobowości ludzi i oceny ich problemów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeanalizować zakres badań testów psychologicznych,

2)

określić różne aspekty osobowości człowieka,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

3)

przygotować odpowiedź z uzasadnieniem,

4)

zaprezentować wynik,

5)

wziąć udział w dyskusji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru formatu A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

literatura dotycząca osobowości człowieka.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1)

określić metody badania osobowości?

□

□

2)

wyjaśnić, na czym polegają testy projekcyjne?

□

□

3)

podać cechy Testu Apercepcji Tematycznej Murraya?

□

□

4)

wyjaśnić, na czym polega badanie testem MMPI?

□

□

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

4.6. Czynniki kształtujące osobowość

4.6.1. Materiał nauczania

Osobowość rozwija się w trakcie życia jednostki. Nie jest więc ukształtowana z chwilą

narodzin dziecka. Człowiek od urodzenia nawiązuje kontakty ze środowiskiem społecznym,
co wpływa w decydujący sposób na kształtowanie się osobowości. Poznaje świat, rozwija swe
zdolności i zainteresowania, kształtuje potrzeby i postawy – wchodząc ze środowiskiem
w aktywny kontakt. Aktywność ta ma istotny i ukierunkowany wpływ na rozwój osobowości.

Aktywność własna jednostki wypływa z wrodzonej zdolności do czynnego zaspokajania

potrzeb. Już od wczesnego dzieciństwa człowiek reaguje aktywnie na bodźce płynące ze
ś

rodowiska. Aktywność człowieka wyznaczona jest zarówno przez biologiczne właściwości

organizmu, jak i przez uwarunkowania społeczne. W zależności od temperamentu i specyfiki
procesów umysłowych jednostka może podejmować działania w określony dla siebie sposób.
Ś

wiat otaczający człowieka wyznacza w pewnym sensie zakres jego aktywności. W miarę

dorastania człowiek poszerza swój świat i wzbogaca swoją psychikę. Każdy człowiek
modyfikuje oddziałujące nań wpływy zewnętrzne, przyczyniając się tym samym do biegu
zdarzeń. Dorastający człowiek, m.in. w oparciu o własną aktywność, zdobywa coraz nowe
doświadczenia, wchodzi w coraz bardziej różnorodne interakcje z różnymi ludźmi, podejmuje
złożone zadania, pełni coraz bardziej skomplikowane role społeczne, a tym samym
zasadniczo wpływa na kształtowanie własnej osobowości [25, s. 356-357].

Role społeczne – społecznie określone oczekiwania, które ma do spełnienia osoba

zajmująca daną pozycje społeczną. Np. społeczna rola „lekarza” obejmuje zespół zachowań
jakie powinien spełniać każdy lekarz. Ponieważ rola ta jest wspólna dla wszystkich lekarzy,
można ogólnie mówić o zachowaniach odpowiadających roli zawodowej lekarza, bez
względu na poszczególne osoby uprawiające ten zawód [7, s. 51]. Kwestie te zostały
omówione szczegółowo w rozdziale 4.9.1.
Środowisko biologiczne i społeczne

Człowiek żyjąc w określonym środowisku biologicznym, zróżnicowanym geograficznie,

a zatem i klimatycznie, musi przystosować się do życia w różnych warunkach, jednak
przystosowanie to ma pewne granice, bowiem człowiek nie może żyć, np. bez tlenu lub
w zbyt wysokiej temperaturze. Jednak dzięki swej wiedzy nagromadzonej przez pokolenia
ludzie przystosowują się nawet do bardzo niekorzystnych warunków środowiska
biologicznego. Wiedza ta jest zatem elementem środowiska społecznego człowieka. Człowiek
ż

yje wśród ludzi, od urodzenia wchodzi w skład grupy społecznej – narodu, rodziny. Zaś

każda trwała grupa społeczna posiada tradycje i reguły postępowania, obowiązujące
wszystkich jej członków. Istnieją też reguły obowiązujące jedynie członków określonej,
mniejszej grupy: pracownik – przepisom obowiązującym w jego miejscu pracy, dziecko –
nakazom rodziców. Reguły postępowania przyswajane są w oparciu o różnorodne
doświadczenia społeczne i powstają jako wynik wymagań grupy społecznej w stosunku do
jednostki [25, s. 360-361].
Cechy dziedziczne

Dziedziczność to jedna z podstawowych cech organizmów żywych polegająca na

przekazywaniu informacji genetycznej z pokolenia na pokolenie; pozwala ona utrzymywać
podstawowe cechy gatunkowe i tłumaczy podobieństwo rodziców i dzieci; cechy osobnika
uwarunkowane są genetycznie, ale jednocześnie zależą w dużej mierze od wpływów
ś

rodowiska; nie dziedziczy się gotowych cech – morfologicznych, fizjologicznych,

anatomicznych, biochemicznych, fizycznych i psychicznych – powstają one w wyniku
współdziałania genów i środowiska.

W XIX i XX wieku istniały w socjologii teorie,

podejmujące poglądy rozwijane przez filozofów już od starożytności, stwierdzające, że

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

różnice cech rasowych są podstawowym czynnikiem wyjaśniającym różnice w poziomie
rozwoju społecznego i cywilizacyjnego, że niektóre rasy są „wyższe”, tzn. bardziej
uzdolnione i wartościowe. Te teorie głosiły prymat cech i czynników biologicznych jako
zasadniczego wyznacznika procesów społecznych.

W nauce teorie rasowe zostały obalone przez badania empiryczne, wykazujące, że cechy

rasowe nie wpływają bezpośrednio na cechy psychiczne, to znaczy, że ludzie różnych ras
wychowani w podobnych warunkach rozwijają się tak samo. Jednak pomimo obalenia teorii o
nierówności rasowej konflikty tego typu pozostały. W opinii społecznej, istnieje głębokie
przekonanie, że genetyka jest podstawą osobowości. Opinie typu „wykapany tata” albo „nie
mogła tego odziedziczyć po nikim z naszej rodziny”, wynikają właśnie z takiego pojmowania
istoty rzeczy. Dziedziczność ma znaczący wpływ na cechy fizyczne, takie jak figura,
podobieństwo, kolor oczu lub włosów, system nerwowy, muskulatura itp. W przypadku
innych cech jest odwrotnie. Można stwierdzić wyraźny wpływ środowiska. Aby więc dobrze
zrozumieć daną osobowość, należy wziąć pod uwagę oba składniki dziedziczności–
genetyczny i uzyskany wskutek wychowania – oraz ich wzajemną interakcję. Dziedziczność,
determinuje zakres możliwości cech. Dopiero w tak utworzonych ramach decydującą rolę
odgrywa wpływ środowiska Uważa się, że genetyka jest odpowiedzialna za 60-70% różnic
osobowościowych a wychowanie za pozostałych 30-40%. Różnice między ludźmi, polegają
przede wszystkim na tym, że każdy jest inaczej zorientowany, a także przeważają u niego
różne funkcje psychiczne. Zachowanie konkretnego człowieka w konkretnej sytuacji trudno
jest przewidzieć [31, s. 662-680; 22, s. 67-98; 21, s. 29-31].
Osoby znaczące

Na wybór i sposób pełnienia ról społecznych, a jednocześnie na kształtowanie się

osobowości, wywierają duży wpływ tzw. osoby znaczące. Osobami tymi są zazwyczaj ludzie,
z którymi przebywamy przez dłuższy czas, którzy są dla nas szczególnie ważni i często
decydują o naszym postępowaniu, np. rodzice, rodzeństwo, wychowawcy, przyjaciele. Może
być nią również osoba, z którą nie wchodzimy w bezpośredni kontakt, np. ulubiony aktor czy
piosenkarz. Osoby znaczące często stanowią wzór do naśladowania. W toku rozwoju
jednostka przechodzi stopniowo od naśladownictwa cenionych i atrakcyjnych sposobów
zachowania się innych ludzi do przyswojenia sobie rozmaitych reguł postępowania w sposób
bardziej świadomy i do samodzielnego stosowania ich w różnych sytuacjach [25, s. 362].
Przyjmowanie wzorów

Przyswajanie reguł, tworzenie obrazu samego siebie, uświadamianie sobie potrzeb

i sposobów ich zaspokajania (postaw) to proces długotrwały. We wczesnych stadiach życia
odbywa się on na drodze empatii, naśladowania, modelowania i identyfikacji.

Empatia to wczuwanie się w stany psychiczne innych osób. Może to być zarówno trafne

rozumienie czyichś uczuć, jak i doznawanie reakcji emocjonalnej, wywołanej przez
spostrzeżenie cudzych emocji.

Naśladowanie to forma gromadzenia doświadczenia; występuje wówczas, gdy jednostka,

obserwując zachowanie osoby znaczącej, naśladuje je. Najczęściej ma to miejsce, gdy
jednostka znajduje się w podobnej sytuacji jak osoba, którą naśladuje. Naśladowanie jest
związane z zewnętrznym przejmowaniem reguł postępowania. Dziecko naśladuje matkę nie
dlatego, iż uważa, że to, co ona robi, jest moralnie słuszne, lecz dlatego, że jest ona dla niego
pierwszoplanową osobą znaczącą. Im ważniejszą rolę w życiu człowieka odgrywają osoby
znaczące tym więcej ich zachowań przejmie on przez naśladownictwo. Nagradzanie
wzmacnia tę tendencję. Naśladowane mogą być nie tylko osoby z najbliższego otoczenia.
Naśladowani są bohaterowie filmów, powieści czy też ulubieni aktorzy bądź piosenkarze. Ten
rodzaj naśladownictwa wiąże się z chęcią ukształtowania siebie na wzór ideału, ma zatem
wpływ na kształtowanie obrazu JA idealnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

Modelowanie to bardziej złożona forma przeniesienia doświadczenia. Jednostka

przejmuje od osoby znaczącej (modelu) nie tylko określone formy zachowania, ale również
tendencje uczuciowo-motywacyjne, co może sprzyjać kształtowaniu się emocjonalnie
pozytywnego lub też negatywnego stosunku do innych ludzi.

Kształtowanie osobowości może odbywać się także drogą identyfikacji. Identyfikacja

obejmuje tendencję do przejmowania zachowań zewnętrznych i wewnętrznych stanów
emocjonalno-motywacyjnych, ponadto wiąże się z chęcią całkowitego upodobnienia się do
osoby, z którą jednostka się utożsamia, dzięki czemu zdobywa informacje o rolach
społecznych i sposobach ich pełnienia. Proces ten będzie przebiegał prawidłowo jeśli istnieje
silna wieź między rodzicami a dziećmi. W wieku szkolnym dziecko może identyfikować się
także z nauczycielami i swoimi rówieśnikami, co niekiedy może prowadzić do kształtowania
się osobowości społecznie nieakceptowanej. Dzieje się to wtedy, gdy rówieśnicy, z którymi
identyfikuje się jednostka, kierują się aspołecznymi zasadami zachowania [25, s.363-366].
Kultura

Kultura to zbiorowy dorobek całej ludzkości, składa się ona z dwóch komponentów:

kultury materialnej (wszystkie dotykalne, konkretne wytwory społeczeństwa) i kultury
niematerialnej (duchowe wytwory społeczeństwa przekazywane z pokolenia na pokolenie),
w skład której wchodzą: wiedza i przekonania, wartości, normy (zwyczaje, obyczaje, prawa,
tabu), znaki i symbole (język i gesty) [8, s. 37-45].

Niezależnie w jakiej epoce człowiek żyje, zawsze jest on współtwórcą kultury. Dużą rolę

odgrywa to jak hermetyczna jest grupa, w której jednostka funkcjonuje, gdyż to wpływa na
przenoszenie się norm i zwyczajów danej kultury z pokolenia na pokolenie. Kiedyś nacisk na
zachowanie zgodne z kulturą i obyczajami był znacznie większy, dziś w wyniku liberalizacji
ż

ycia jest on zdecydowanie mniejszy, dlatego też słabiej wpływa na kształtowanie

osobowości, ale jest bardziej skomplikowany gdyż człowiek musi wybierać między różnymi
systemami wartości i ma do wyboru znacznie więcej ról społecznych. Sytuacja taka nie
sprzyja prawidłowemu kształtowaniu się osobowości, łatwiej mają te osoby, które
z dzieciństwa wyniosły pozytywne doświadczenia w tym zakresie.
Rola oddziaływań wychowawczych

Ś

rodowisko wpływa niewątpliwie w znacznym stopniu na rozwój jednostki. Niektóre

z tych wpływów są kontrolowane, inne zaś przebiegają spontanicznie. Oddziaływania
przypadkowe i spontaniczne można nazwać wychowaniem niezamierzonym; z kolei
oddziaływania zaplanowane i celowe nazywamy wychowaniem zamierzonym. Wychowanie
niezamierzone polega na przyswajaniu sobie przez jednostkę okazjonalnie różnych zasad
zachowania i postępowania. Przebywając wśród ludzi i obserwując ich, człowiek przyswaja
sobie wiele różnorodnych zachowań, poszerzając tym samym swoje doświadczenia
indywidualne. Kiedy osoba znacząca jaką jest niewątpliwie matka, uczy dziecko, że nie
wolno kłamać, a w jego obecności sama mija się z prawdą to choć świadomie dąży do tego,
ażeby dziecko wychowywać na prawdomównego człowieka, dostarcza mu swym
zachowaniem innych wzorów postępowania. Dziecko uczy się tego, że w niektórych
sytuacjach kłamstwo jest wygodne i dlatego dopuszczalne. Z tego typu oddziaływania
wychowawcze (niezamierzonymi) występują powszechnie.

Wychowanie zamierzone to proces celowych i zaplanowanych oddziaływań,

ukierunkowanych na efekt wychowawczy. Rodzice i nauczyciele świadomie dążą do tego,
aby wychowanek kierował się w życiu określonymi zasadami i w sposób przemyślany
dostarczają mu tych wzorów. Wychowanie zamierzone, świadome, zmierza do kształtowania
charakteru człowieka. Jest to zadanie bardzo trudne, ponieważ na jednostkę oddziałuje wiele
rodzajów oddziaływań wychowawczych. Czasami oddziaływania te są ze sobą sprzeczne.
W procesie wychowania kształtują się trwałe nastawienia wyższego rzędu, składające się na
osobowość. Kształtowanie osobowości jest procesem trudnym i długotrwałym, albowiem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

istnieją

sprzeczności

między

zamierzonymi

i niezamierzonymi

oddziaływaniami

wychowawczymi, a także między wychowaniem świadomym i nieświadomym. Trzeba
zawsze pamiętać o tym, że wychowawca (rodzic, nauczyciel w szkole czy w przedszkolu),
a zwłaszcza wychowawca małego dziecka, ma do spełnienia niesłychanie ważną rolę. Od
tego, w jaki sposób będzie się zachowywał i jak będzie postępował z dziećmi zależy
w ogromnej mierze proces prawidłowego kształtowania ich osobowości. [25, s.369-371].

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jak można zdefiniować pojęcia: empatia, naśladownictwo, modelowanie, identyfikacja?

2.

Jakie znasz nieświadome oddziaływania wychowawcze?

3.

Jaki wpływ na kształtowanie osobowości ma aktywność własna?

4.

W jaki sposób dochodzi do przejmowania wzorów?

5.

Jaką rolę w kształtowaniu osobowości odgrywa proces wychowania?

6.

Jakie jest znaczenie aktywności własnej podmiotu dla kształtowania osobowości?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ czynniki jakie ukształtowały Twoją osobowość, które z nich miały na nią

największy wpływ i dlaczego?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z informacjami dotyczącymi kształtowania osobowości,

2)

wypisać czynniki kształtujące osobowość,

3)

określić czynniki wpływające na własną osobowość,

4)

zapisać wnioski,

5)

zaprezentować wyniki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru formatu A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

literatura dotycząca kształtowania osobowości.

Ćwiczenie 2

Określ osoby, które były dla Ciebie „osobami znaczącymi” w poszczególnych okresach

ż

ycia. Jaki wpływ wywarły one na Twoje życie?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wyjaśnić pojęcie „osób znaczące”,

2)

określić „osoby znaczące” w poszczególnych okresach życia (1 okres życia na jednym
arkuszu):

Od 1- 3 r.ż
Okres przedszkolny -

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

Lata szkoły podstawowej -
Okres gimnazjalny -
Okres młodzieńczy -

3)

zapisać wnioski,

4)

zaprezentować pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru A4,

−

przybory do pisania,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3,

Wymień w punktach czynniki kulturowe oraz oddziaływania wychowawcze, które mają

największy wpływ na kształtowanie osobowości. Uzasadnij wybór.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z informacjami dotyczącymi kształtowania osobowości,

2)

wymienić czynniki kulturowe wpływające na osobowość,

3)

wymienić oddziaływania wychowawcze wpływające na osobowość

4)

uzasadnić wybór,

5)

zaprezentować wyniki pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru formatu A4,

−−−−

przybory do pisania.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1)

określić czynniki kształtujące osobowość?

□

□

2)

określić osoby, które można nazwać osobami znaczącymi?

□

□

3)

określić wpływ osób znaczących na kształtowanie się osobowości?

□

□

4)

wyjaśnić jak kultura wpływa na formowanie się osobowości?

□

□

5)

podać przykład wychowania zamierzonego i niezamierzonego?

□

□

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

4.7. Podstawy życia społecznego

4.7.1. Materiał nauczania

śycie społeczne to ogół zjawisk wynikających z wzajemnego oddziaływania jednostek

i zbiorowości przebywających na pewnej, ograniczonej przestrzeni. Odnosi się nie tylko do
ś

wiata ludzkiego, ale również do świata roślinnego i zwierzęcego. śycie społeczne ludzi

opiera się na więzi społecznej. Występuje ono wszędzie tam, gdzie osobniki żywe korzystają
z zasobów danej przestrzeni, zaspokajają swoje potrzeby [33, s.530].

Składniki (elementy) życia społecznego:

1.

Socjalizacja.

2.

Przyrodnicze podstawy życia społecznego.

3.

Ekonomiczne podstawy życia społecznego.

4.

Kulturowe podstawy życia społecznego.

5.

Potrzeby.

6.

System wartości.

7.

Postawy.

8.

Zachowania prospołeczne.

Ad. 1. Socjalizacja – proces wpajania człowiekowi umiejętności niezbędnych dla osoby
dorosłej, kształtowania jego osobowości, przekazywania systemu wartości, zwyczajów,
języka, norm i wzorów kulturowych dokonywany przez środowisko społeczne; stawanie się
pełnoprawnym członkiem społeczeństwa [18, s.121]. W wyniku socjalizacji jednostka uczy
się podstaw interakcji społecznych, poznaje społeczne normy postępowania, wartości,
nabywa umiejętność posługiwania się przedmiotami i kształtuje swoją osobowość, uczy się
odgrywania ról społecznych, porozumiewania z innymi za pomocą symboli i języka.
Socjalizacja to proces trwający przez całe życie człowieka.

Wyróżnia się trzy mechanizmy socjalizacji:
a)

wzmacnianie – wynagradzanie i karanie,

b)

naśladowanie – przejmowanie wzorców,

c)

przekaz symboliczny – pouczenia słowne i pisemne.

Procesy socjalizacji można podzielić na pierwotne i wtórne. Socjalizacja pierwotna –

zachodzi w grupie pierwotnej, najczęściej w rodzinie. W socjalizacji pierwotnej na jednostkę
mają wpływ osoby znaczące, przeważnie rodzice. Charakteryzuje się ona silnym
emocjonalnym oddziaływaniem tych osób na jednostkę. Reguły działania przyswaja ona na
zasadzie naśladownictwa oraz w mniejszym stopniu poprzez werbalny przekaz symboliczny.
Socjalizacja pierwotna kończy się w momencie pojawienia się ogólnych reguł społecznych,
norm i wartości, które jednostka zaczyna dostrzegać w procesie socjalizacji wtórnej
i pojmować, że reguły, według których działa, nie są regułami tylko jej i bliskich osób,
z którymi się utożsamia, ale są one ogólnie przyjęte w społeczeństwie. W tym momencie
rozpoczyna się etap socjalizacji wtórnej, która obejmuje proces podjęcia pracy zawodowej,
kiedy w toku wzrastania jednostki do życia społecznego wchodzi ona do kolejnych wtórnych
grup społecznych (instytucje religijne, zakłady pracy, partie polityczne, itd.) [28, s.32-37].
Ad. 2. Przyrodnicze podstawy życia społecznego

Wpływ środowiska przyrodniczego na życie jednostki i społeczeństwa jest bardzo duży,

co jest zgodne z teorią posybilizmu geograficznego. Według tej teorii przyroda i jej
specyficzne warunki występujące na określonej przestrzeni niczego nie wyznaczają w sposób
bezwzględny i ostateczny, ale jedynie stwarzają jednostce i zbiorowości odpowiednie szanse
dokonywania różnych wyborów i podejmowania działań w zależności od woli i możliwości.
Obejmują one czynniki dotyczące samego człowieka jako istoty biologicznej, jego
ś

rodowiska geograficznego i struktury ludności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

46

Możemy wyróżnić następujące czynniki:
1.

Biologiczne – w życiu społecznym człowieka najważniejsze są takie cechy jego
organizmu jak: wyprostowana postawa, wzrok skierowany na przód, duży mózg i złożony
system nerwowy, złożony mechanizm głosowy, długa zależność dziecka od rodziców,
popędy i potrzeby, trwałość popędu seksualnego.

2.

Geograficzne – te czynniki wyznaczają dynamikę i kierunki rozwoju społeczno –
gospodarczego kraju. Mają bezpośredni wpływ na kształt struktury zawodowej i na różne
procesy zachodzące w społeczeństwie: klimat, ukształtowanie terenu, rodzaj gleby
i roślinności, świat zwierzęcy, rzeki, eksploatowane bogactwa naturalne.

3.

Demograficzne – czynniki te warunkują odpowiednie zjawiska i procesy społeczne
zachodzące w społeczeństwie, np. kulturowe, gospodarcze, polityczne, gęstość
zaludnienia, płeć, wiek, płodność, przyrost naturalny, przeciętna długość życia,
zdrowotność.

Ad. 3. Ekonomiczne podstawy życia społecznego

Składają się na nie: sposoby użytkowania zasobów środowiska geograficznego, narzędzia

i maszyny, organizacja pracy, forma własności środków produkcji. Na proces produkcji
składa się: praca, podmiot, zespół narzędzi. Znajomość zagadnień ekonomicznych jest
niezbędna do zrozumienia typowych zjawisk i procesów społecznych, jakie zachodzą
w społeczeństwie, czyli procesów demograficznych, kulturowych, militarnych, religijnych.
Ad. 4. Kulturowe podstawy życia społecznego

Kultura stanowi ogół dóbr dających się podzielić na klasy: rzeczy, znaki, zachowania.

Mechanizmy wpływu kultury na życie społeczne:

1.

Socjalizacja i kształtowanie osobowości jednostki.

2.

Ustanawianie systemów wartości i kryteriów je określających.

3.

Ustalanie wzorców zachowania i postępowania.

4.

Konstruowanie modeli (ideałów) zachowań, instytucji i systemów.

Ideał – to taki wzorzec wysoko usytuowany, że z góry zakładamy, że go nie osiągniemy–
samo dążenie jest już wartością.
Kultura masowa – zespół treści rozpowszechnianych za pośrednictwem środków masowego
komunikowania. Kulturę tą charakteryzuje pośrednia droga przekazywania treści,
koncentracja źródeł przekazu, eksterytorialność oraz bardzo liczna i zróżnicowana masa
odbiorców. Publiczność kultury masowej nazywamy pośrednią, bo powstaje za
pośrednictwem prasy, radia i telewizji a nie drogą fizycznego kontaktu.
Ad. 5. Potrzeby człowieka – potrzeba to stan braku lub inaczej stan niepokoju w jakim
znajduje się człowiek. Powstaje na podłożu zaburzenia równowagi między środowiskiem,
a organizmem, wynika najczęściej z braku czegoś, sprawia, ze organizm nie jest w stanie
prawidłowo funkcjonować. Istnieje wiele klasyfikacji potrzeb, do najprostszych należy
podział: potrzeby pierwotne – biologiczne i potrzeby wtórne – psychiczne. Najbardziej
elementarne są potrzeby biologiczne (wody, pokarmu, tlenu, zachowania gatunku). Zwierzęta
zaspokajają te potrzeby instynktownie, człowiek zaś uczy się zaspokajać swoje potrzeby tak
jak wymaga tego od niego społeczeństwo, w przypadku pokarmu na przykład dotyczy to
zarówno doboru pożywienia jak i sposobu jego spożywania. Na pograniczu potrzeb
biologicznych i psychologicznych znajduje się potrzeba bezpieczeństwa. Jest ona zaspokajana
z jednej strony przez unikanie bólu i przykrości fizycznych, a z drugiej przez prawidłowe
kontakty człowieka z grupą. Brak zaspokojenia tej potrzeby może rzutować na całe życie
człowieka. Zaspokojenie potrzeb psychicznych zapewnia utrzymanie równowagi psychicznej.
Niezaspokojenie potrzeby afiliacji (kontaktu emocjonalnego) może doprowadzić u dzieci do
choroby sierocej, a u dorosłych do nerwic, depresji i wielu innych zaburzeń. Niezmiernie
ważne dla prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie jest też zaspokojenie potrzeby
akceptacji, zarówno ze strony rodziny jak i otoczenia. Brak w tej dziedzinie może być, np.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

47

przyczyną izolacji. Kolejna ważna potrzebą jest potrzeba uznania i szacunku. Jej zaspokojenie
daje poczucie pewności siebie, a bark zaspokojenia uczucie niższości i może prowadzić do
zachowań neurotycznych. Istotne jest także zaspokojenie potrzeb sukcesu, poznawczych,
kulturalnych. Bardzo ważne jest by została zaspokojona potrzeba sensu życia, bez tego
bowiem człowiek ma znaczne problemy z prawidłowym funkcjonowaniem, nie wykorzystuje
wszystkich swoich możliwości, a świat widzi w czarnych barwach [25, s. 380-386].
Ad. 6. Wartości człowieka – zespół cech właściwych danej osobie lub rzeczy, decydujących
o jej zaletach, to, co dla człowieka jest cenne z punktu widzenia zaspokojenia jego potrzeb.
Wartości są jednym z głównych regulatorów postępowania ludzi. Człowiek przypisuje różne
wartości przedmiotom, sytuacjom, zjawiskom społecznym, przeżyciom psychicznym, ocenia
co jest dla niego ważne. śycie społeczne jest regulowane przez różne systemy wartości.
Najczęściej wyróżnia się następujące systemy wartości: wartości moralne, prawne, religijne,
polityczne, ekonomiczne, estetyczne, naukowe. Wartości moralne, takie jak np. dobro,
sprawiedliwość, miłość, godność, zazwyczaj traktowane są przez ludzi jako wartości
nadrzędne. Uznanie przez człowieka takich, a nie innych wartości ukierunkowuje jego życie,
poglądy i zachowanie. Wartości rzadko występują w czystej postaci, często pozostają we
wzajemnych związkach i zależnościach. Między wartościami występują również konflikty,
szczególnie w sytuacjach podejmowania przez człowieka trudnych wyborów. Wszelkie
decyzje lub konflikty międzyludzkie wymagają opowiedzenia się po stronie określonych
wartości. Znając sposób wartościowania preferowany przez człowieka, można przewidzieć
jego styl życia, postawy wobec różnych zjawisk i problemów.
Ad.7. Postawy człowieka

Postawa człowieka wobec pewnego przedmiotu to ogół względnie trwałych przekonań

o naturze i właściwościach tego przedmiotu, dyspozycji do oceniania go i emocjonalnego
reagowania, a także dyspozycji do określonego zachowania się wobec tego przedmiotu.
Postawy człowieka wobec otaczającej rzeczywistości są kształtowane w procesie jego
wychowania, w procesie uczenia się, w drodze wielokrotnych doświadczeń z przedmiotem
postawy albo za pośrednictwem uzyskiwanych od otoczenia informacji. Znaczny wpływ na
kształtowanie postaw człowieka mają osoby znaczące oraz grupy odniesienia. Wyróżniamy
postawy utajone i czynne. Postawy utajone to stan gotowości do działania powstały na
podstawie wcześniejszych doświadczeń w tej dziedzinie. Postawa czynna to konkretne
zachowanie się człowieka w stosunku do osoby lub sytuacji. Postawy mogą ulegać zmianie,
gdy zachodzi sprzeczność między potrzebami jednostki a wymaganiami społeczeństwa.
Postawy mogą być również przejmowane, zwłaszcza od autorytetów. Postawy ogólne
warunkujące stosunek jednostki do innych ludzi, pracy i samego siebie powiązane w całość
tworzą zespół postaw określany jako charakter [25, s. 393-394].

Swoistym rodzajem postawy jest stereotyp, czyli funkcjonujący w świadomości

społecznej, skrótowy, uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości
odnoszący się do rzeczy, osób, grup społecznych, instytucji (np. stereotyp Niemca, Polaka,
Włocha), zawodowych (np. profesora, aktora, menadżera), klasowych (np. robotnika,
inteligenta) lub związanych z określoną płcią (np. prawdziwego mężczyzny) [33, s. 197, 307].
Ad. 8. Zachowania prospołeczne – postępowanie mające na celu dobro drugiej osoby.

Wyróżniamy dwa typy zachowań prospołecznych: ofiarność i altruizm, przy czym przez

altruizm rozumiemy działanie mające na celu dobro drugiej osoby, a nie zdobycie
zewnętrznych nagród.

Cele działań prospołecznych są następujące:

−−−−

dla własnego dobra – korzyści genetyczne i materialne, ludzie czasami pomagają by
zwiększyć szanse na przetrwanie ich genów; pomagając bowiem krewnym lub osobom
obcym mają nadzieję na rewanż,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

48

−−−−

by podwyższyć swoją pozycję społeczną i zdobyć aprobatę – pomaganie jest bowiem
cenione w kulturze ludzkiej; osoby wykazujące dużą potrzebę aprobaty są bardziej
skłonne pomagać w sytuacjach publicznych; najbardziej podstawowa normą dotycząca
pomagania jest norma odpowiedzialności społecznej, zgodnie, z którą powinno się
pomagać tym, którzy są zależni od nasze pomocy. Kiedy dzieci uświadamiają sobie tę
normę, są bardziej skłonne do pomagania w obecności dorosłych licząc na aprobatę z ich
stron; zgodnie ze społecznie przyjętymi rolami płciowymi:, mężczyźni pomagają więcej,
kiedy sytuacja wymaga heroicznej, bezpośredniej pomocy na rzecz obcego
potrzebującego, zaś kobiety pomagają więcej kiedy sytuacja wymaga opiekuńczych
i wspierających zachowań dla kogoś, z kim są związane,

−−−−

by zarządzać wizerunkiem własnej osoby – oprawa i weryfikacja definicji Ja; osoby
o silnych normach religijnych i osobistych pomagają by postępować zgodnie
z wizerunkiem własnej osoby; etykiety jakie inni nam „przyklejają” skłaniają nas do
częstszego pomagania; ponieważ ludzie zaliczają pomaganie innym do wartości, stają się
bardziej prospołeczni, kiedy coś sprawi, że skoncentrują się na tych wartościach,

−−−−

by radzić sobie z własnymi nastrojami i emocjami – udzielanie pomocy to nagradzające
doświadczenie, dlatego też może być traktowane jako sposób na uwolnienie się od
nieprzyjemnych emocji; chwilowo zasmucone osoby pomagają więcej widząc w tym
poprawę nastroju, szczęśliwe osoby pomagają gdyż mają nadmiernie pozytywne
spojrzenie na sposobność udzielania pomocy [18, s.435-437].

Ź

ródła zachowań prospołecznych:

−−−−

wartości osobiste,

−−−−

przekonania religijne,

−−−−

przykład rodziców,

−−−−

otrzymanie pomocy w przeszłości,

−−−−

kryzys wewnętrzny lub zdrowotny [18, s. 435-483].

Tabela 3. Cele działań prospołecznych oraz związanych z nimi czynników [18, s. 476]

Cel

Osoba

Sytuacja

Interakcje

Korzyści

genetyczne

i materialne

−

wpojone
przekonanie
dotyczące działań
prospołecznych

−

rozszerzenie
pojęcia My

−

podobieństwo

ofiary do
pomagającego

−

„swojskość” ofiary

dla pomagającego

−

osoby, które myślą o działaniach prospołecznych
jako o sposobie na zyskanie czegoś dla siebie, są
bardziej pomocne wtedy gdy mogą uzyskać
rekompensatę za pomoc

−

tendencja do pomagania krewnym bardziej niż
osobom niespokrewnionym, nasila się gdy pojawia
się zagrożenie życia

Pozycja

społeczna
i aprobata

−

potrzeba aprobaty

−

ś

wiadomość

normy pomagania

−

modele pomagania

−

gęstość

zaludnienia

−

to która płeć częściej pomaga zależy od tego, czy
dany rodzaj pomocy bardziej pasuje do kobiecej
czy męskiej roli płciowej

Zarządzanie

wizerunkiem

własnej osoby

−

koncepcja Ja

−

normy osobiste

−

normy religijne

−

etykietowani

−

autokoncentracja

−

decyzja czy udzielić pomocy przyjacielowi czy
obcemu, zależy od wpływu pomagania na
koncepcje Ja pomagającego

−

wysoka samoocena może doprowadzić do odmowy
przyjęcia potrzebnej pomocy,

Zarządzanie

własnymi

nastrojami

i emocjami

−

smutek

−

wiek

−

koszty i zyski

z pomagania

−

możliwość

zmieniania
nastroju przez
pomaganie

−

ludzie w smutnym nastroju podchodzą do
pomagania wybiórczo, wybierając możliwości,
które obiecują nagrodę, zaś osoby przeżywające
pozytywne emocje są dużo mniej wybredni i
decydują się na pomaganie w różnorodnych
sytuacjach

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

49

Do elementów postaw życia społecznego można zaliczyć także: uczciwość, odwagę

cywilną, słowność, prawdomówność, punktualność, wrażliwość społeczną, solidaryzm
międzyludzki, konformizm (zmiana zachowania lub opinii danej osoby, spowodowana
rzeczywistym lub wyobrażonym naciskiem ze strony osoby lub grupy ludzi) nonkonformizm
(dewiacja demonstrowana publicznie w proteście przeciwko obowiązującym normom czy
wartościom), internalizacja (proces psychiczny polegający na „uwewnętrznieniu „kultury”
czyli przekształceniu jej wzorów w elementy osobowości–motywacje, postawy)
[33, s. 280, 286, 395, 415; 1, s. 33].

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jak można zdefiniować pojęcie życia społecznego?

2.

Jakie znasz podstawy życia społecznego?

3.

Czym charakteryzują się przyrodnicze podstawy życia społecznego?

4.

Jakie czynniki składają się na ekonomiczne podstawy życia społecznego?

5.

Jaką rolę w kształtowaniu życia społecznego odgrywają potrzeby, a jaką wartości?

6.

Jak można zdefiniować pojęcie kultury masowej?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij dlaczego właściwy przebieg procesu socjalizacji jest ważny w funkcjonowaniu

społecznym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

scharakteryzować przebieg procesu socjalizacji,

2)

określić właściwy przebieg procesu socjalizacji,

3)

wyjaśnić wpływ przebiegu procesu socjalizacji na funkcjonowanie społeczne,

4)

zaprezentować wyniki pracy podczas dyskusji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Określ główne elementy podstaw życia społecznego i uzupełnij tabelę.

Podstawy życia społecznego

Główne elementy

Socjalizacja

Przyrodnicze podstawy życia społecznego

Ekonomiczne podstawy życia społecznego

Kulturowe podstawy życia społecznego.

Potrzeby

System wartości

Postawy

Zachowania prospołeczne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

50

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

scharakteryzować elementy podstaw życia społecznego,

2)

określić główne elementy podstaw życia społecznego,

3)

przygotować tabelę według podanego wzoru,

4)

uzupełnić tabelę,

5)

dokonać analizy wyników,

6)

zapisać wnioski,

7)

zaprezentować pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

plansze lub slajdy przedstawiające wykaz czynników stanowiących podstawy życia
społecznego,

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

wzór tabeli do uzupełnienia.

Ćwiczenie 3

Określ, czy istnieje związek pomiędzy postawami, zachowaniami prospołecznymi oraz

systemem wartości. Uzasadnij odpowiedź.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się materiałami dydaktycznymi dotyczącymi postaw, zachowań prospołecznych
i systemów wartości,

2)

określić związek miedzy tymi trzema podstawami życia społecznego,

3)

dokonać analizy wyników,

4)

zapisać wnioski,

5)

zaprezentować pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1)

wyjaśnić proces socjalizacji?

□

□

2)

określić główne postawy prospołeczne?

□

□

3)

wyjaśnić w jaki sposób kształtują się postawy?

□

□

4)

wskazać różnice między konformizmem, a nonkonformizmem?

□

□

5)

wyjaśnić jaki wpływ na kształtowanie postaw i wartości ma
internalizacja?

□

□

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

51

4.8.

Grupa społeczna, funkcje, zadania

4.8.1. Materiał nauczania

Grupa społeczna to zbiór ludzi, między, którymi zaistniała chociaż na krótko więź

społeczna [28, s. 87]. A. Giddens definiuje grupę społeczną jako zbiór jednostek, które są ze
sobą w stałym kontakcie. Grupy mogą być kilkuosobowe lub stanowić wielkie organizacje
i społeczeństwa. Bez względu na rozmiar grupy jej wyróżniającą cechą jest to, że członkowie
maja poczucie wspólnej tożsamości [7, s.

722]. Z kolei P. Sztompka za grupę społeczną

uważa, zbiór jednostek, w którym wspólnota pewnych istotnych społecznie cech wyraża się
w tożsamości zbiorowej i towarzyszą temu kontakty, interakcje i stosunki społeczne w jej
obrębie częstsze i bardziej intensywne niż z osobami z zewnątrz [33,

s.

196;

39].

Powstawanie grup społecznych

Grupy składają się z jednostek między, którymi dochodzi do interakcji; im bliżej pod

względem geograficznym znajdują się dane osoby, tym większe szanse ich spotkania – czyli
fizyczna styczność, zwiększa prawdopodobieństwo interakcji i wspólnych działań, których
rezultatem jest powstanie grupy społecznej. Drugim czynnikiem jest podobieństwo między
jednostkami; ludzie bowiem wolą wiązać się z jednostkami podobnymi do siebie. Czują się
swobodniej z kimś o podobnych poglądach, wartościach. Istnieje też skłonności do wiązania
się z osobami o podobnej charakterystyce społecznej jak rasa, religia, wiek, pochodzenie itp.

Funkcje i zadania grup społecznych
Grupy społeczne odgrywają ogromną rolę w życiu społecznym: człowiek przynależąc do

grupy społecznej zaspokaja większość potrzeb życiowych. W grupie dokonuje się transmisja
kultury, nauka wartości i postaw oraz wzorów zachowań. Grupy to też miejsce socjalizacji
i kontroli społecznej. Dzięki wsparciu grupowemu człowiek może realizować swoje cele,
których nie udałoby mu się dokonać indywidualnie [28, s. 89].

W grupie istnieje komunikacja i łączność, tendencja do zachowania konformizmu,

kulturowo wspólnych wartości, świadomość wspólnych interesów i ich przedkładanie nad
swoje interesy, pewne terytorium, majątek, budynki, ośrodki, skupienia, wspólne symbole,
herby, sztandary, pieczęcie. Grupa wykształciła władzę grupową i instytucje (pewne sposoby
działania, załatwiania spraw) grupowe. Uczestnictwo w grupie wytwarza więź społeczną,
uczy solidarności.

Podstawową grupą jest grupa rodzinna, jej funkcje to: materialno-ekonomiczna

(zaspokajanie materialnych potrzeb rodziny), opiekuńczo-zabezpieczająca (polega na
materialnym i fizycznym zabezpieczeniu członków rodziny w niezbędne do życia środki),
prokreacyjna, seksualna, kontrolna (przejawia się w sprawowaniu wzajemnej kontroli
członków rodziny), socjalizacyjna (przygotowuje dzieci do samodzielnego pełnienia
podstawowych ról społecznych), rekreacyjno-towarzyska (dom rodzinny jest miejscem
wypoczynku i nawiązywania kontaktów towarzyskich).
Klasyfikacja grup społecznych przedstawia się następująco:

−−−−

ze względu na typ więzi społecznych:

a)

grupy pierwotne, w których istnieje więź oparta na osobistych kontaktach i postawach
emocjonalnych, z tego też względu mają duże znaczenie dla jednostki,

b)

grupy wtórne, oparte na więziach formalnych, rzeczowych;

−−−−

ze względu na wielkość grupy:
a)

grupy małe, (np. rodzina, grupa rówieśników),

b)

grupy duże, posiadające strukturę zbudowaną z wielu podgrup (np. klasa);

−−−−

ze względu na stopień formalizacji:

a)

grupy formalne (organizacje), funkcjonujące na podstawie wewnętrznych,
sformalizowanych i oficjalnych instytucjach władzy, kontroli i podziału ról,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

52

b)

nieformalne, złożone zwykle z małej liczby osób, połączonych wspólnotą interesów.

Kolejnymi rodzajami grup są grupy:
1)

celowe (np. sportowe, partie polityczne, tzw. akcyjne),

2)

wspólnotowe (ze względu na zadania, wspólnota poglądów, wartości),

3)

swoje – zbiorowości, do której jednostka należy i która dzieli poczucie tożsamości,

4)

obce – grupa, do której jednostka nie należy i nie jest wobec niej lojalna,

5)

odniesienia – grupy, które są dla jednostki ważne i wpływają na ich działania; pełnią one
3 funkcje:

−−−−

normatywną – określenie właściwych zasad postępowania;

−−−−

porównawczą – wskazuje wzory do naśladowania;

−−−−

audytoryjną – ocena stosowności zachowań jednostki [8, s. 35],

6)

ekskluzywne – do której przynależeć mogą osoby spełniające odpowiednie kryteria
przynależności. Często kryterium uwzględnianym przy rekrutacji nowych członków jest
ich pozycja społeczna (zamożność),

7)

inkluzywne – członkiem tego typu grupy może być każda osoba, nie są tutaj istotne żadne
kryteria klasyfikacyjne.
Całe życie człowieka jako jednostki społecznej upływa i zależne jest od wielu grup

społecznych. Podstawowe znaczenie w życiu jednostki ludzkiej odgrywają różne małe grupy
społeczne. Każdy z nas należał, należy lub będzie należał do wielu małych grup.
Najważniejsza z nich to rodzina. To właśnie rodzina przygotowuje i wprowadza nas do
samodzielnego dorosłego życia, wywiera decydujący wpływ na nasze kompetencje społeczne.
Ponadto człowiek w ciągu swojej „drogi życia” jest członkiem tak ważnych małych grup
społecznych, jak np.: grupa przedszkolna, grupa rówieśników z podwórka, grupa kolegów
z boiska, klasa szkolna, grupa osób posiadających takie same zainteresowania, grupa
członków różnych organizacji społecznych, społeczno-kulturalnych, politycznych czy
wreszcie religijnych, a także grupa współpracowników w przedsiębiorstwie. Członkowie grup
wzajemnie postrzegają swoje zachowanie, inicjują i odpowiadają na interakcje, komunikują
się, współpracują a nawet często rywalizują ze sobą, modyfikują zachowanie partnerów, czyli
wywierają na siebie różnorodny wpływ.

Interakcje wewnątrzgrupowe pełnią trzy funkcje: pobudzają i utrzymują ogólną

aktywność grupy, stymulują porozumienie i współpracę, co pozwala osiągnąć zamierzone
cele, przyczyniają się do kreowania pozytywnej, cieplej atmosfery społecznej w grupie.

F. Znaniecki decydującą rolę przypisywał wychowawczej funkcji grup społecznych.

Autor traktuje jako działalność społeczną i upatruje istotę w urabianiu jednostki na członka
grupy społecznej. Wychowanie społeczne miało zajmować główne miejsce w całokształcie
wpływów wychowawczych na rozwój i uspołecznienie wychowanków i ograniczać ich
interesy indywidualne na rzecz potrzeb i interesów zbiorowych.

Struktura społeczna grupy jest to układ wzajemnie powiązanych elementów składowych

społeczeństwa np. ról społecznych czy pozycji, między którymi zachodzą mniej lub bardziej
dynamiczne procesy oraz występuje hierarchia. Jest to też układ stosunków społecznych
pomiędzy poszczególnymi osobami, kategoriami społecznymi lub organizacjami. Struktura
socjometryczna zaś to typowy układ wzajemnych sympatii, antypatii lub obojętności, jakie
występują pomiędzy członkami grupy. Powstaje w wyniku oddziaływania ludzi na siebie.
Pozwala na opis grupy z punktu widzenia jej dynamiki. W takiej grupie łatwo o tworzenie się
klik wewnątrz niej [8, s. 67-80; 28, s. 83-101].

Grupa odgrywa także dużą rolę w procesie rehabilitacji osoby niepełnosprawnej. We

wspólnocie bowiem są słabsze i silniejsze jednostki, te silniejsze potrafią dać wsparcie
słabszym. Ponadto w grupie jednostka zauważa, że nie jest sama ze swoim problemem i nie
tylko ona jest niepełnosprawna. Jednostki oporne w ćwiczeniach pod wpływem grupy
przełamują się, w grupie powiększa się jej niezależność i autonomia, pozwala na

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

53

zindywidualizowanie poglądu na świat i działanie w nim. Jednostka będąc z grupą, rozluźnia
silne więzy z rodziną, ale buduje je z rówieśnikami. Tutaj się dowiaduje, że bierność
w zachowaniu i kontaktach nie jest wzmacniana pozytywnie. Musi się dostosowywać do
zasad panujących w grupie, nie czekając aż ktoś mu przyjdzie z pomocą. To spowoduje, że
nauczy się sama rozwiązywać swoje problemy i nie będzie tkwiło w wyuczonej bezradności.

Grupa może bezpośrednio i pośrednio wpływać na kształtowanie się własnego obrazu

osoby przez uświadomienie celów, działań, wartości, realnego mierzenia sił na zamiary,
samoakceptację, to jest zgodę na to, kim się jest. Sama jednostka zaczyna więc zdawać sobie
sprawę ze swoich możliwości psychofizycznych i przy pomocy ludzi z zewnątrz uruchomić
w sobie i rozwinąć te zadatki lub cechy, które nie zostały uszkodzone, wzmacniać
i usprawniać sferę psychiczną lub fizyczną, wkładając w to wysiłek i zastępować fizyczne
i psychiczne deficyty rozwojowe takimi cechami psychicznymi, jak poczucie ważności,
wartości, pozytywna ocena siebie, własna aktywność i gotowość do przezwyciężania
trudności. Dzięki grupie jednostka niepełnosprawna rozumie, że należy zamknąć za sobą
przeszłość i uczyć się żyć dla teraźniejszości i przyszłości. Mieć wpływ na to, co się może
zdarzyć, umieć analizować sytuacje dnia codziennego w celu stwierdzenia źródła
niepowodzenia i naprawiać je w miarę samodzielnie. Poświęcać dużo czasu i energii próbom
polepszenia swojej sytuacji. Wyszukiwać sobie zadania i zajęcia, dać pochłonąć się zabawie
i pracy.

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie są zadania grup społecznych?

2.

Jakie znasz rodzaje grup społecznych?

3.

Która z grup społecznych ma dla człowieka największe znaczenie?

4.

Jakie negatywne, a jakie pozytywne mogą być oddziaływania grup społecznych?

5.

Co to jest struktura społeczna?

6.

Jaką rolę odgrywa grupa w rehabilitacji osób niepełnosprawnych?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ, do jakich grup społecznych należysz, a następnie uzupełnij przygotowaną tabelę

o przynajmniej 5 rodzajów grup społecznych.

Grupa społeczna

Rodzaj przynależności

Zadania danej grupy

Korzyści płynące

z przynależności

Rodzina

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

sklasyfikować grupy społeczne,

2)

określić przynależność do grup społecznych,

3)

uzupełnić tabelę,

4)

dokonać analizy wyników i przedyskutować je w grupie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

54

5)

zapisać wnioski,

6)

zaprezentować wynik na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

linijka, gumka, ołówek,

−−−−

wzór tabeli do uzupełnienia.

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj rodzinę jako najważniejszą grupę społeczną. Określ znaczenie tej grupy

pierwotnej dla człowieka od urodzenia do śmierci.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałami dydaktycznymi dotyczącymi rodziny,

2)

scharakteryzować rodzinę jako grupę społeczną,

3)

określić znaczenie rodziny w rozwoju człowieka,

4)

zapisać wnioski,

5)

zaprezentować pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1)

wskazać najważniejsze funkcje grup społecznych?

□

□

2)

określić korzyści płynące z przynależności do określonych grup
społecznych?

□

□

3)

scharakteryzować wartość rodziny jako grupy społecznej dla człowieka? □

□

4)

określić zadania grup społecznych?

□

□

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

55

4.9.

Role społeczne. Teorie społecznego uczenia się

4.9.1. Materiał nauczania

Rola społeczna to względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań i cech

będących reakcjami na zachowania innych osób i przebiegających według mniej lub bardziej
wyraźnie ustalonego wzoru [28, s.43].

Role różnią się od siebie zakresem oddziaływania, stopniem określenia konkretnych

działań, częstotliwością występowania i znaczeniem w życiu społecznym. Role jakie
odgrywamy w życiu związane są nie tylko z działaniami, ale też z uczuciami i postawami
odnoszącymi się do tych działań. Kobieta, która została matką nie tylko odgrywa rolę matki,
ale odczuwa i reaguje w sposób oczekiwany przez innych ludzi. Uczucia i postawy
wzmacniane są w związku odgrywaną rolą. Każda rola związana jest z pewnym stopniem
identyfikacji. Czasem ta identyfikacja jest tymczasowa, co ułatwia zmianę roli w sposób
bezkonfliktowy. Są też role trwałe, z którymi człowiek jest związany całe życie, np. role
związane z płcią. Każda rola wymaga od człowieka określonych zachowań. Zdarza się, że
pewne role odgrywamy bez świadomości faktu, że spełniamy jakieś oczekiwania, np. rola
siostry. Realizacja roli zależy od wielu czynników, np. elementów bio- i psychogennych
jednostki, które mogą ułatwiać lub utrudniać pełnienie roli, np. zdolności. Człowiek nie jest
tylko aktorem, ale też kreatorem danej roli, ma możliwość akcentowania własnej
indywidualności i modyfikacji społecznej rzeczywistości [28, s.44-45].

Współczesne ujęcia roli społecznej akcentują wielość ról w życiu zbiorowym, które nie

pozostają ze sobą w żadnych związkach oraz wielość ról pełnionych przez jednego człowieka.
Stąd też T. Parsons nazwał jednostkę „wiązką ról społecznych” [28, s. 92]. Każdy człowiek
pełni w społeczeństwie różnorodne role społeczne. Rola społeczna to zachowanie, którego
grupa oczekuje od jednostki w wyniku zaakceptowania określonej pozycji tejże jednostki
w ramach grupy [35]. Pełnienie danej roli oznacza przyjęcie systemu określonych reguł
postępowania. Innego zachowania oczekuje się od ucznia, innego od nauczyciela, itp.
Określona kultura wymaga specyficznego sposobu pełnienia roli. Na przykład zupełnie inne
reguły postępowania obowiązywały młodą dziewczynę sto lat temu, inne obowiązują dziś.

Człowiek od pierwszych chwil swego życia podlega różnorodnym wpływom

społecznym. Rodzice, wychowawcy, rówieśnicy stawiają jednostce wymagania dotyczące jej
sposobu zachowania się. Człowiek uczy się zatem zachowywać się w taki sposób, który
przynosi mu aprobatę grupy społecznej. Unika zaś tych rodzajów zachowania, które są
sprzeczne z wymogami grupy. Niektóre role są narzucane jednostce przez społeczeństwo
(przypisane); są to role wywodzące się z różnic biologicznych między ludźmi oraz z różnic
wieku. Są jednak także role, które człowiek wybiera sobie sam (osiągane), np. zawód.
Niezależnie od tego, czy jakąś rolę człowiek podejmuje dobrowolnie, czy też jest mu ona
narzucona przez społeczeństwo, musi przy jej pełnieniu przestrzegać wymagań z nią
związanych. Nie zawsze człowiek przyjmuje rolę narzuconą mu przez społeczeństwo.
Czasem dzieje się tak dlatego, że dana rola jest dla niego za trudna, kiedy ma jakieś
negatywne doświadczenia związane z jej pełnieniem. Odrzucenie roli wiąże się często
z brakiem właściwych wzorów postępowania. W niektórych sytuacjach role te mogą
wchodzić ze sobą w konflikty. Ponieważ każda jednostka pełni kilka ról, zdarza się, że to
czego wymaga od niej jedna z nich, utrudnia lub uniemożliwia wywiązanie się z obowiązków
nakładanych przez drugą. Albo, że niemożliwe jest równoczesne zrealizowanie uprawnień
płynących z każdej z zajmowanych pozycji społecznych, wykorzystanie jednej zamyka
bowiem szanse skorzystania z drugiej np. rola społeczna lekarza nie jest w pełni spójna z rolą
np. matki (ze względu na wymiar czasowy pracy). Efektem takiej sytuacji może być

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

56

np. rozwód, utrata pracy, depresja, itp. Konflikty mogą być minimalizowane poprzez
odpowiedni dobór ról [8, s. 51-54, 33, s. 118-119].

Uczenie się to proces prowadzący do modyfikacji zachowania jednostki w wyniku jej

uprzednich doświadczeń [34, s. 98]. Uczenie się można rozpatrywać jako czynność
(pojedynczą, krótkotrwałą) lub jako proces: czynność – wtedy gdy chcemy sobie coś
przyswoić np. wiersz; proces – to układy czynności. Uczenie się może mieć charakter
zamierzony jak i niezamierzony. Efekty uczenia się zależne są między innymi od pamięci,
koncentracji uwagi, motywacji, zainteresowań, zdolności.

Sposoby uczenia się: uczenie się przez rozwiązywanie problemów, pamięciowe, przez

próby i błędy, przez wgląd (zrozumienie), sensoryczne – polega na wytwarzaniu odruchów
warunkowych, przez naśladownictwo, uboczne (mimowolne) – następuje przy okazji
wykonywania jakichś czynności [22, s. 148-180; 25, s. 291-295].

Istnieje wiele teorii

wyjaśniających zjawisko uczenia się. Współcześnie wyodrębnia się dwie ich grupy:
1)

teorie koneksjonistyczne, przyjmujące, że podstawą uczenia się są różnego typu
połączenia między bodźcami i reakcjami (np. teorie I.P. Pawłowa, B.F. Skinnera,
L. Thorndike'a),

2)

teorie poznawcze, wyjaśniające uczenie się jako zmianę schematów poznawczych
(np. teorie K. Lewina, E.Ch. Tolmana),

3) teorie społecznego uczenia się (A. Bandura, W. Mischel).

I. Pawłow uważał, że proces uczenia się zachodzi w wyniku tworzenia skojarzeń znany

później jako warunkowanie klasyczne był. Badając wydzielanie śliny u psów w odpowiedzi
na pojawienie się pokarmu, odkrył, że, w pewnych sytuacjach psy wydzielają ślinę mimo
braku pokarmu, a była to odpowiedź na bodźce, które psy kojarzyły z pokarmem. Pożywienie
nazwano bodźcem bezwarunkowym (BBW), zaś wydzielanie śliny reakcją bezwarunkową
(RBW). Podczas badań I. Pawłow dzwonił przed podaniem pokarmu, okazało się, że sam
dźwięk dzwonka wywołuje wydzielanie śliny. Dzwonek stał się bodźcem warunkowym
(BW), a wydzielanie śliny w odpowiedzi reakcją warunkową (RW). Po wyuczeniu
skojarzenia BW z bodźcem bezwarunkowym (BB) wielokrotne eksponowanie BW pod
nieobecność BB (mięsa) prowadzi do wygaszania RW. Wygaszone reakcje mogą jednak
powracać po upływie pewnego czasu.

Poglądy, że zachowanie można traktować jako serię wyuczonych skojarzeń między

bodźcami a reakcjami stały się podstawą nowej szkoły zwanej behawioryzmem. W centrum
zainteresowania jest tu rozszerzenie teorii uczenia się na badanie osobowości. Twórca
behawioryzmu J.B. Watson twierdził, iż „każdy człowiek, czyli każda zdrowa jednostka jest
po przyjściu na świat zupełnie jednakowa. Doświadczenie jakie po urodzeniu zdobywa,
stanowi to, co jednego czyni drwalem i woziwodą, innego dyplomatą, złodziejem, obrotnym
kupcem lub znanym naukowcem”. Od urodzenia człowiek zdobywa, doświadczenie, uczy się
wielu reakcji. Utrwala zachowania nagradzane, eliminuje te, które są źródłem kar. Stopniowo
powstaje system nawyków. Właśnie złożony system nawyków to osobowość.

Z kolei E.L. Thorndike sformułował prawo efektu, w myśl którego skojarzenia między

bodźcem a reakcją ulegają pozytywnemu wzmocnieniu i utrwalają się, jeśli reakcja wywołuje
uczucia przyjemne (stanowi nagrodę). Gdy reakcja wywołuje stan nieprzyjemności (stanowi
karę), skojarzenia ulegają wzmocnieniu negatywnemu i słabną. Zgodnie z prawem efektu,
zachowania przynoszące korzyść osobnikowi będą się powtarzać w podobnych sytuacjach.

B. Skinder twierdził, że uczenie się jest oparte głównie na tzw. warunkowaniu

instrumentalnym, które polega na wyuczeniu pożądanych reakcji poprzez ich wzmocnienie
bodźcem biologicznie nieobojętnym. Lansował kontrowersyjną koncepcję modyfikacji
zachowania się młodzieży poprzez chirurgiczną ingerencję w funkcjonowanie mózgu.

E. Tolman prowadził zaś badania zachowań celowych. Stworzył teorię, wg której celowe

zachowanie jednostki determinują tzw. zmienne niezależne (np. dziedziczność, stan

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

57

fizjologiczny, uprzednie ćwiczenia) i zmienne interwencyjne (np. zdolności, cele). Zajmował
się również badaniem zachowania zwierząt i teorią uczenia się [39, s. 173-180].

Tabela 4. Typy uczenia się [29, s. 327]

Rodzaj uczenia się

Co zostaje wyuczone

Warunkowanie

klasyczne

(I. Pawłow)

Związki między zdarzeniami, antycypacja, sygnały, oczekiwania,
automatyczne reakcje na nowe bodźce

Warunkowanie

sprawcze

(E. L. Thorndike)

Zachowania sprawiające, ze w otoczeniu pojawiają się pożądane przez
organizm zdarzenia

Przez obserwację

Oczekiwania, wiedza i umiejętności

Teorie uczenia się społecznego–pojęcie osobowości jest tutaj traktowane jako te aspekty

zachowania, które zostały nabyte w społecznym kontekście. Głównym teoretykiem jest
A. Bandura. Wiadomo też jednak, że uczenie się w znacznym stopniu przebiega w kontekście
społecznym, stąd też teoria społecznego uczenia się stworzona przez Alberta Bandurę.
Dowodził on, że jeśli przyjrzymy się postępowaniu innych zapamiętamy, co robili to
będziemy mogli powtórzyć to zachowanie na własny użytek [2, s. 201], np. społeczne uczenie
się ma miejsce wtedy, gdy dzieci obserwują wzory w otaczającym je świecie np. prasie i TV
[2, s. 105]. Ten sposób uczenia się można nazwać modelowaniem lub naśladowaniem.
Zwolennicy teorii społecznego uczenia się sądzą, że uczenie się następuje, gdy obserwator
ś

wiadomie przygląda się jakiemuś zachowaniu (np. zapalaniu zapałki) i następnie umieszcza

efekt obserwacji w pamięci długotrwałej i bez względu na to, jak długo wspomnienie jest
przechowywane w pamięci, obserwator wie, jak zapalić zapałkę, niezależnie, czy zrobi to, czy
nie. To samo da się powiedzieć o wielu prostych czynnościach, jak jedzenie łyżką
i otwieranie butelki.

Pojecie modelowania odnosi się do procesu uczenia się zachowań poprzez obserwowanie

zachowań innego człowieka – modela, którego istotę stanowi naśladowanie tego, co robią inni
ludzie. Modelowanie powoduje przejęcie zachowań stanowiących symboliczne równoważniki
zachowań modela. O ile więc naśladowanie oznacza wierne skopiowanie zachowań, o tyle
modelowanie wyraża ten sam nastrój i tę samą jakość zachowania, dostosowane do
okoliczności, w których znajduje się obserwator. Są to często zachowania wzbogacone
o nowe elementy, jakby twórcza modyfikacja zachowań modela. Obserwowanie modela
pobudza obserwatora do szeregu podobnych, aczkolwiek niekoniecznie identycznych
zachowań. Właściwości obserwatora sprzyjające modelowaniu mogą być bardzo różne jak np.
szacunek, podziw, zazdrość, uległość, ufność, sympatia dla modela.
A. Bandura wyróżnił trzy rodzaje skutków (efektów) modelowania:

−−−−

modelowanie jest skutkiem zaznajomienia się z nieznanym do tej pory wzorem
zachowania, np. przez obserwację ludzie uczą się sposobu zażywania narkotyków,

−−−−

wynikiem modelowania może być „rozhamowanie” reakcji, które poprzednio nauczono
się hamować, lub też powstrzymanie się od jakiegoś zachowania,

−−−−

łatwiejsze okazywanie pewnych zachowań (efekt facylitacji), czyli jakby zarażanie się
zachowaniami innych osób-modeli: obserwator dostosowuje swoje zachowanie do
zachowań innych osób.

Cechy modela ułatwiające obserwatorowi modelowanie to, wg M. Ossowskiej, cztery grupy
najczęściej naśladowanych osób:

−−−−

starsi bywają naśladowani przez młodszych,

−−−−

wyżsi w pozycji socjalnej są naśladowani przez stojących niżej,

−−−−

przerastający inteligencją – przez mniej inteligentnych,

−−−−

sprawniejsi technicznie – przez mniej sprawnych [12].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

58

Istnieją cztery różne koncepcje wyjaśniające mechanizm uczenia się przez

naśladownictwo:
1)

pierwsza zakłada, że tendencja do naśladownictwa jest uniwersalną właściwością
człowieka, który imituje zarówno obiekty społeczne, jak i niespołeczne. Pierwsze wynika
z utożsamiania się z elementami przyrody czy dziełami sztuki, drugie zaś ma charakter
globalny – podmiot automatycznie i odruchowo naśladuje wszystkie spostrzegane
przejawy ekspresji drugiego człowieka,

2)

druga wyjaśnia naśladownictwo zasadami warunkowania instrumentalnego. Gotowość do
przejmowania zachowań modela, jest tłumaczone wzmocnieniami otrzymywanymi za
naśladowanie innych osób jeśli w przeszłości obserwator był wzmacniany za zachowania
i słowa przypominające reakcję i słowa osób znaczących, to uczy się zwracać uwagę na
zachowania otoczenia i jest motywowany do naśladowania nawet wówczas, gdy nie
otrzymuje za to żadnych zewnętrznych nagród [11],

3)

w trzeciej koncepcji niektóre zachowania przejęte od modela, są procesem warunkowania
klasycznego, gdzie naśladownictwo występuje wskutek samego skojarzenia między
obserwowanymi reakcjami modela a odpowiadającymi im reakcjami obserwatora,

4)

czwarta koncepcja opiera się na założeniu, że wskutek obserwacji zachowania innych
ludzi dochodzi w umyśle obserwatora do powstania reprezentacji poznawczych tych
zachowań, wraz z ich kontekstem sytuacyjnym. Symbolizacja własnego doświadczenia
wpływa dodatnio na uczenie się przez obserwację, poznawcza reprezentacja sytuacji
modelowania prowadzi do symbolicznego odtwarzania obserwowanego wcześniej
zachowania, a to z kolei – do rzeczywistego odtwarzania zachowania modela.

Zachowania naśladowcze zależą od konsekwencji z jakimi się spotykają reakcje modela,

dla obserwatora stanowią tzw. wzmocnienie zastępcze; jego zachowanie jest modyfikowane
przez rezultat wzmacniania zachowań modela. Spełnia ono dwie podstawowe funkcje:
a) informacyjną, polegającą na dostarczaniu obserwatorowi informacji o tym, gdzie

i w jakich warunkach może spodziewać się nagrody lub kary za dane zachowanie oraz
o emocjach doznawanych przez modela,

b) motywacyjną, wynikającą z funkcji informacyjnej; albowiem informacje zawarte

w obserwowanych wzmocnieniach mają własności, które aktywizują zachowanie
obserwatora, wpływając na szybkość, intensywność oraz trwałość reakcji naśladowczych
[11].

W. Mischel kładł nacisk na konstruowanie przez jednostkę, środowiska, w którym się ona

zachowuje. Przywiązywał dużą wagę do zrozumienia w jaki sposób zachowanie kształtuje się
pod wpływem interakcji czynników osobowościowych i sytuacyjnych. Uważał on, że to jak
reagujemy na specyficzne oddziaływanie środowiska zależy od zmiennych określonych
w poniższej tabeli:

Tabela 5. Zmienne osobowościowe W. Mischela w poznawczo-afektywnym modelu osobowości [39, s. 445]

Zmienna

Definicja

Przykład

Sposoby
kodowania

Sposób w jaki kategoryzujemy informacje o sobie
samym, innych osobach, zdarzeniach i sytuacjach

Gdy tylko Jaś kogoś pozna,
próbuje ustalić czy jest on bogaty

Oczekiwania i
przekonania

Przekonania o świecie społecznym i przewidywania
prawdopodobnych wyników określonych działań w
konkretnych sytuacjach. Przekonania o możliwości
doprowadzenia do tych wyników

Jaś zaprasza Olegów do kina, ale
nigdy nie spodziewa się, że
powiedzą „tak”

Afekty

Uczucia i emocje wraz z reakcjami fizjologicznymi

Jas bardzo łatwo się czerwieni

Cele i wartości Wyniki i stany afektywne, które cenimy i których nie

cenimy, cele i projekty życiowe

Jas chce być przewodniczącym
klasy

Kompetencje i
plany
samoregulacji

Zachowania, które jesteśmy w stanie wykonać i plany
doprowadzenia do poznawczych i behawioralnych
wyników

Jan zna kilka języków obcych
i oczekuje, ze będzie pracował
w dyplomacji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

59

W. Mischel podkreślał, ze nasze opinie o osobowości innych ludzi, nie powstają na

podstawie średnich ocen, lecz na podstawie analizowania, w jaki sposób pewne sytuacje
wyzwalają różne zachowana [39, s. 444-445].

Podsumowując według teorii społecznego uczenia się zachowania społeczne wynikają

z doświadczeń jednostki dotyczących kar i nagród. Doświadczenia te mogą być bezpośrednie
jak np. dziecko zachęcane do uprawiania sportu w dzieciństwie zostaje w życiu dorosłym
mistrzem świata w jakiejś dyscyplinie sportowej. Uczenie się również może być pośrednie
gdy ludzie obserwują i naśladują osoby, które są podziwiane i lubiane. Dlatego też teoria
społecznego uczenia się akcentuje czynniki środowiskowe także w powstawaniu zachowań
agresywnych. Z badań wynika bowiem, że dzieci najskuteczniej i najszybciej uczą się
zachowań agresywnych poprzez naśladownictwo i modelowanie [18, s. 36].

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co to są role społeczne?

2.

Ile ról społecznych może pełnić jednostka?

3.

Czym jest uczenie się?

4.

Jakie znasz typy uczenia się?

5.

Co to jest warunkowanie sprawcze?

6.

Jakie znasz koncepcje (cztery) wyjaśniające uczenie się przez naśladownictwo?

7.

Czym charakteryzuje się teoria społecznego uczenia się A. Bandury?

4.9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ, jakie role pełnisz w społeczeństwie. Podaj wiążące się z nimi zobowiązania.

(oczekiwania społeczne).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z informacjami dotyczącymi ról społecznych,

2)

określić role pełnione w społeczeństwie oraz związane z nimi oczekiwania społeczne,

3)

dokonać analizy uzyskanych wyników,

4)

zapisać wnioski,

5)

zaprezentować wyniki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

60

Ćwiczenie 2

Określ, jaki wpływ na dzieci i młodzież ma oglądanie TV i gry internetowe, wypisz

w punktach pozytywne i negatywne skutki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić, jaki wpływ na dzieci i młodzież może mieć oglądanie TV i gry internetowe,

2)

na osobnych arkuszach wypisać pozytywne i negatywne skutki oglądania TV oraz
korzystania z Internetu,

3)

dokonać analizy uzyskanych wyników,

4)

zapisać wnioski końcowe,

5)

zaprezentować pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

miesięcznik „Wychowawca” 2006 nr 9, 2003, nr 6 i 3, 2002 nr 7-8,

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania.

Ćwiczenie 3

Wskaż osoby, jakie obserwujemy, naśladujemy, z jakiego powodu i jakie daje to

rezultaty, a następnie zapisz wnioski w tabeli.

Model

Powód

Cecha, czynność obserwowana

Rezultat, wynik

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

scharakteryzować teorie uczenia się społecznego,

2)

określić sposoby nabywania umiejętności społecznych,

3)

przygotować tabelę według podanego wzoru,

4)

uzupełnić tabelę,

5)

dokonać analizy wyników,

6)

zaprezentować pracę na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

wzór tabeli:

Ćwiczenie 4

Scharakteryzuj mechanizm działający w przypadku, gdy ojciec spędza czas z synem na

obserwowaniu przyrody, oglądaniu filmów przyrodniczych, przeglądaniu lektury o tej
tematyce itp. zajęciach, po czym syn w życiu dorosłym zostaje ekologiem lub biologiem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

61

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

scharakteryzować teorie uczenia się społecznego,

2)

określić sposoby nabywania umiejętności społecznych,

3)

opisać zaobserwowany mechanizm,

4)

zapisać wnioski,

5)

zaprezentować pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−−−−

arkusz papieru A4,

−−−−

przybory do pisania,

−−−−

poradnik dla ucznia.

4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie

1)

wyjaśnić, jaki wpływ na proces uczenia się ma obserwacja?

□

□

2)

wyjaśnić kogo najczęściej naśladujemy i dlaczego?

□

□

3)

wyjaśnić, dlaczego negatywne zachowania są naśladowane częściej?

□

□

4)

wyjaśnić, dlaczego bohaterowie gier komputerowych i TV stali się
nowymi „wzorami” dla współczesnej młodzieży?

□

□

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

62

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zdań testowych.

4.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

5.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6.

Pracuj samodzielnie bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8.

Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Środowiskiem nazywamy

a)

całokształt warunków materialnych i biologicznych istotnych dla życia i rozwoju
osobników danego gatunku.

b)

pozaziemskie wpływy na organizmy.

c)

wpływy kultury materialnej i niematerialnej na człowieka.

d)

wpływy geograficzne wraz z przyrodą żywą.

2.

Okres prenatalny trwa
a)

od poczęcia do porodu.

b)

od porodu do 28 dnia życia.

c)

miesiąc.

d)

1,5 miesiąca.

3. Spionizowaną postawę dziecko osiąga w

a)

okresie noworodkowym.

b)

okresie niemowlęcym.

c)

okresie poniemowlęcym.

d)

wieku przedszkolnym.

4. Wrażenia dzieli się

a)

ze względu na bodźce.

b)

w zależności od receptorów.

c)

ze względu na impuls nerwowy.

d)

ze względu na działanie fal mózgowych.

5. Motywacją nazywamy

a)

hipotetyczny stan organizmu, pobudzający i ukierunkowujący jego aktywność.

b)

zaspokajanie potrzeb.

c)

dążenie do redukcji napięcia.

d)

wykonywanie czynności, które prowadzą do osiągnięcia celu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

63

6. Do teorii psychodynamicznych należy:

a)

teoria czynnikowa.

b)

skoncentrowana na sobie teoria C. Rogersa.

c)

teoria bodźca, reakcji.

d)

teoria Z. Freuda.

7. Sferą moralną człowieka w teorii Z. Freuda jest

a)

id.

b)

ego.

c)

superego.

d)

faza latencji.

8. Element, który nie jest składnikiem osobowości to

a)

wyobraźnia.

b)

inteligencja.

c)

potrzeby.

d)

obraz siebie i świata.

9. Bodźce oddziaływujące na osobę są przez nią organizowane zależnie od posiadanych

specyficznych potrzeb, motywacji, posiadanych sposobów spostrzegania to założenie
testu

a)

MMPI.

b)

testu Weschlera.

c)

testu Rorschacha.

d)

testu Murraya.

10. Osobowość kształtuje się

a)

z chwilą narodzin dziecka.

b)

w wieku szkolnym.

c)

w okresie dojrzewania płciowego.

d)

w trakcie całego życia człowieka.

11. Na ekonomiczne podstawy życia społecznego nie składają się

a)

czynniki demograficzne.

b)

organizacja pracy.

c)

narzędzia i maszyny.

d)

sposoby użytkowania zasobów środowiska.

12. Celem działań prospołecznych jest m.in.

a)

zdobycie dóbr materialnych.

b)

zdobycie aprobaty i pozycji społecznej.

c)

zdobycie popularności.

d)

uzyskanie nagrody.

13. Struktura społeczna grupy jest to

a)

układ wzajemnie powiązanych elementów składowych społeczeństwa.

b)

zespół klik.

c)

inaczej organizacja społeczna.

d)

układ powiązanych ze sobą więzi społecznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

64

14. Podstawowa, pierwotna grupa społeczna to

a)

klasa szkolna.

b)

organizacja religijna.

c)

przyjaciele.

d)

rodzina.

15. Podstawowym efektem uczenia się jest

a)

zapamiętanie.

b)

zdobycie doświadczenia.

c)

względnie trwała modyfikacja zachowania.

d)

rozwój zainteresowań.

16. Proces uczenia się zachowań poprzez obserwowanie zachowań innego człowieka to

a)

wyuczenie.

b)

modelowanie.

c)

konformizm.

d)

internalizacja.

17. Jedna z koncepcji wyjaśniających mechanizm uczenia się przez naśladownictwo to

a)

koncepcja reprezentacji poznawczych.

b)

koncepcja naśladowania.

c)

koncepcja perioryzacji.

d)

koncepcja internalizacji.

18. Grupy inkluzyjne to takie

a)

których członkiem może być każda osoba.

b)

które są dla jednostki ważne i wpływają na jej działania.

c)

które posiadają prostą strukturę.

d)

z którą jednostka dzieli poczucie tożsamości.

19. Składnikiem środowiska społecznego są

a)

relacje społeczne.

b)

grupy i instytucje społeczne, warunki polityczne, ekonomiczne i prawne, religijne.

c)

komunikacja, budownictwo.

d)

media, ksiązki, subkultury.

20. Z mezodermy powstają

a)

skóra, mięśnie, narządy krążenia i wydalania.

b)

tchawica, grasica, trąbka Eustachiusza.

c)

naskórek, włosy, paznokcie.

d)

oczy, uszy, usta, nos, głowa, kończyny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

65

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko…………………………………………………………

Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju
człowieka

Zakreśl poprawną odpowiedź

Nr zadania

Odpowiedź

Punkty

1.

a

b

c

d

2.

a

b

c

d

3.

a

b

c

d

4.

a

b

c

d

5.

a

b

c

d

6.

a

b

c

d

7.

a

b

c

d

8.

a

b

c

d

9.

a

b

c

d

10.

a

b

c

d

11.

a

b

c

d

12.

a

b

c

d

13.

a

b

c

d

14.

a

b

c

d

15.

a

b

c

d

16.

a

b

c

d

17.

a

b

c

d

18.

a

b

c

d

19.

a

b

c

d

20.

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

66

6. LITERATURA

1.

Aronson E.: Człowiek istota społeczna. PWN, Warszawa 2005

2.

Berryman J.: Psychologia moje hobby. Gdańsk 2005

3.

Bochenek A.: Bo nie będziemy wiecznie młodzi. „Wieści Podwarszawskie” nr 33, 2003.

4.

Chybowska A., Szanejko J.: Przyczyny niedostosowania społecznego młodzieży.
„Edukacja i Dialog” (126) 2001, nr 3

5.

Ekman P., Davidson R.: Natura emocji. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 1998

6.

Gasiul H: Teorie emocji i motywacji. WKSW, Warszawa 2007

7.

Giddens A: Socjologia. PWN, Warszawa 2004

8.

Goodman K.: Wstęp do socjologii. Zysk i S-ka, Poznań 2001

9.

Hall Alvin S., Gardnem L., Campbell J.B.: Teorie osobowości. PWN, Warszawa 2004

10.

Horst A.: Ekologia, człowieka. Wiedza Powszechna, Warszawa 1976

11.

http://www.eioba.com/a69784/uczenie_sie_spoleczne_teorie - 44k

12.

http://free.of.pl/p/punkss/charakterystyka.html

13.

http://www.psf.org.pl/publication.php?pid=503

14.

http://www.shl.com/SHL/pl/Products/Access_Personality/)

15.

http://www.soc-org.edu.pl/PL/emp_Pawlowska/res/proces_motywacji.pdf

16.

www.zdrowie.med.pl/psychologia/badania/skala.html

17.

Kenrick S. L., Neuberg R., Cialdini B.: Psychologia społeczna. Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2002

18.

Kunowski S.: Podstawy współczesnej pedagogiki. Wyd. Salezjańskie, Warszawa 1997

19.

Laguna M.: Motywacja wewnętrzna i zewnętrzna. „Edukacja i Dialog” nr 1 (74), 1996

20.

Matczak A.: Zarys psychologii rozwoju. śak, Warszawa 2003

21.

Mietzel G.: Wprowadzenie do psychologii. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk, 2001

22.

Nowak S.: Propedeutyka pediatrii. PZWL, Warszawa 1980.

23.

Okoń W.: Nowy Słownik Pedagogiczny. „śak”, Warszawa 1996

24.

Przetacznik-Gierowska M., Makieło-Jarża G.: Podstawy psychologii ogólnej. WSiP,
Warszawa 1989.

25.

Przetacznikowa M., Makieło-Jarża G.: Psychologia rozwojowa. WSiP, Warszawa. 1977.

26.

Przetacznik-Gierowska M., Makieło-Jarża G.: Psychologia rozwojowa i wychowawcza
wieku dziecięcego. Warszawa 1985

27.

Polakowska–Kujawa J. (red.): Socjologia ogólna. Wybrane problemy. SGH, Warszawa
2005

28.

Rathus Spencer A.: Psychologia współczesna. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 2004.

29.

Szewczuk W. (red.): Słownik psychologiczny. Wiedza Powszechna, Warszawa 1979

30.

Sztompka P.: Socjologia, analiza społeczeństwa. Znak, Kraków 2003

31.

Tomaszewski T. (red.): Psychologia ogólna. Wyd. PWN, Warszawa 1995

32.

Turowski J.: Socjologia: małe struktury społeczne. KULTN, Lublin, 2001

33.

Wolański N.: Ekologia człowieka: Podstawy ochrony środowiska i zdrowia człowieka.
T.1. PWN, Warszawa 2006

34.

Wolański N.: Ekologia człowieka: Podstawy ochrony środowiska i zdrowia człowieka.
T.2. PWN, Warszawa 2006

35.

Wódz K.: Praca socjalna w środowisku zamieszkania. Śląsk, Katowice 1998.

36.

Zimbardo P.G, Gerring R. J.: Psychologia i życie. PWN, Warszawa, 2006

37.

ś

ebrowska M. (red.): Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa

1986.