J.R.R.Tolkien

Śródziemie

Śródziemie - dlaczego? gdzie? kiedy?

"Wygląda na to, że on niczego nie wymyślił.
Po prostu przyglądał się z uwagą trollom oraz smokom,
a teraz wiernie je opisuje."

The Times
Dlaczego?

Na pewno nieraz zastanawialiście się po przeczytaniu "Władcy Pierścieni" czy to po raz
pierwszy czy dziesiąty, dlaczego to się tak dobrze czyta ? Odpowiedzią na to pytanie
powinien być ten artykuł. Właściwie to odpowiedź jest prosta i krótka i nie trzeba na nią
całego artykułu. Brzmi ona : "dlatego iż świat stworzony przez Tolkiena we Władcy
Pierścieni czyli Śródziemie jest bardzo realny, a czytelnik może się identyfikować z wieloma
bohaterami trylogii". Właśnie te dwie zalety połączone razem dają efekt niebywałej realności
i pozwalają nam wczuć się w klimat powieści. Jeśli odpowiedź jest tak krótka i banalna o
czym więc będzie ten artykuł ? - zapytacie. Otóż postaram się dowieść dlaczego świat
stworzony przez Tolkiena wydaje nam się realny a bohaterowie prawdziwi. Oto według mnie
najważniejsze przyczyny realności świata przedstawionego we "Władcy Pierścieni" :
Z bohaterami nie ma wielkiego problemu. Jest ich dużo (sama Drużyna składa się z 9 osób o
różnych postawach i charakterach), więc czytelnik nie ma problemu z odnalezieniem postaci,
z którą mógłby się identyfikować. Oprócz tego postacie te zostały przedstawione bardzo
szczegółowo, znamy ich wygląd, charakter i historię i to także powoduje ich realność.
Najważniejszą zasadą przyjętą przez Tolkiena jest założenie, że on nie wymyślił całej tej
historii, a jedynie podjął się jej opracowania i opublikowania korzystając ze starych notatek,
które przetrwały w Imladris i Minas Tirith i w jakiś sposób dostały się w jego ręce oraz z
przekazów ustnych, głównie starych legend i opowieści pochodzących z tamtych czasów.
W dodatku F Tolkien informuje, że język, który w tej opowieści (Władcy Pierścieni) jest
przedstawiony jako angielski (tudzież polski) jest w rzeczywistości przetłumaczoną Wspólną
Mową czyli Westronem.
Cały czas wiemy jaki jest krajobraz otaczający bohaterów, jaki panuje klimat w krainie, w
której się znajdują i jaka jest pogoda w danej chwili.
Istnieją istoty starsze od wszystkich innych przedstawionych w opowieści jak Drzewiec czy
Bombadil. Pamiętają oni czasy dawniejsze niż nadejście ludzi (Drzewiec) czy obudzenie się
elfów (Bombadil). Pamiętają początki czasów gdy wszystko dopiero było tworzone. Dodają
swą obecnością pewnej głębi historycznej całej opowieści dziejącej się głównie przez okres
jednego roku.
Całe Śródziemie jak i każda istota z osobna ma swoją dokładną historię. Nic nie wzięło się z
niczego i dla każdego nawet najmniejszego elementu jesteśmy w stanie prześledzić jego
przeszłość.
Gdyby tego było mało we Władcy znajdujemy całą masę innych szczegółów, które dodają
realizmu temu światu i czynią go podobnym do naszego, obecnego. Narody mają swoje
kalendarze dostosowane do ich kultury i światopoglądu. Języki, którymi się posługują

2

powstały na drodze ewolucji, którą można łatwo określić i prześledzić. Wiele ludów migruje
przez wszystkie Trzy Ery, podobnie jak działo się to w starożytności i średniowieczu.

Gdzie?

Dużo większy problem jest ze Śródziemiem, magiczną - poniekąd - krainą umieszczoną na
Ardzie. Może się wydawać, że trudno będzie znaleźć miejsce w którym można je umieścić.
Prawda jest taka, że Tolkien pisał Władcę Pierścieni jak i Silmarillion z założeniem, że Arda
to nasza Ziemia, tylko bardzo dawno temu. Postaram się poniżej przedstawić kilka
przykładów, które wiążą Ardę i Ziemię i mogą wyjaśniać ich jedność.
Oto wypunktowane najważniejsze według mnie wskazania, które łączą Ardę z Ziemią :
Pisząc w Prologu "[...] są spokrewnieni z nami (hobbici) [...]" oraz "[...] Niewątpliwie jednak
hobbici zamieszkiwali wówczas te same strefy, w których dotąd jeszcze żyją : północno-
zachodnie kraje starego świata na wschód od Morza. [...]" Tolkien wskazuje nie tylko iż
hobbici nadal żyją w naszym świecie, oraz, że są z nami spokrewnieni czyli, że mamy
wspólnych z nimi przodków, ale również informuje nas o miejscu ich zamieszkania.
Dowiadujemy się dzięki temu, iż Shire leżało na terenie obecnej Europy ("starego świata"), a
dokładniej na terenie obecnej Anglii ("północno-zachodnie kraje", "na wschód od Morza" -
czyli naszego Oceanu Atlantyckiego). Tekst ten wskazuje jednoznacznie, że Śródziemie to
Europa.
Jeśli porównamy mapę Śródziemia w Trzeciej Erze (całą a nie tyko fragment, na którym
dzieje się akcja Władcy Pierścieni) z obecną mapą Eurazji i Afryki zauważamy znaczne
podobieństwo w układzie ich linii brzegowej. Jednak układ mórz, gór i rzek jest prawie
całkowicie odmienny. Jest to wytłumaczone poniekąd przez erozję, która działała na nie przez
tysiące lat, ale głównie przez przemieszczanie się mórz, które jedne tereny odkrywały, a inne
zabierały zmieniając w ten sposób w znacznym stopniu ukształtowanie świata. Najważniejszy
jednak, jak się wydaje, wpływ na wygląd świata miały moce Valarów i Eru, które
niejednokrotnie w historii Śródziemia odmieniały jego wygląd. W tekście Władcy Pierścieni
znajdujemy liczne przykłady, które świadczą o ciągłych zmianach zachodzących w
ukształtowaniu Śródziemia :
W pieśni Gimlego o przodkach Durina jest mowa o czasach, gdy góry były wysokie, ziemia
nie wysmagana wiatrem i deszczami, a oblicze księżyca było gładkie bez widocznych dzisiaj
plam.
Gandalf na propozycję ciśnięcia jedynego Pierścienia do oceanu mówi : "morza i lądy
zmieniają swoje granice..."
Drzewiec wspomina o swej młodości, gdy wędrował po krainach Tasarinan, Ossiriand,
Neldoreth i Dorthonion, które zostały następnie zalane przez morze.
Bombadil wspominając dawne czasy mówi, że świat (czyli ląd) był kiedyś większy, a Morze
sięgało do innych niż obecnie brzegów.
Poza tymi przykładami, także w Silmarillionie można znaleźć wiele relacji z wydarzeń,
podczas których oblicze świata było odmieniane.
Tolkien opisując krajobraz i rasy Śródziemia przedstawia nam świat bardzo podobny do
dzisiejszego. Podobne jest rozmieszczenie ras ludzkich na świecie : ludzie smagli i o ciemnej
skórze żyją na południu, gdzie rozciągają się wielkie pustynie, rasa biała panuje w krainach
położonych w środkowo-zachodniej części Śródziemia, wśród gór, wzgórz, łąk i stepów gdzie
panuje klimat umiarkowany i rośnie roślinność podobna do europejskiej, ludzie nadciągający
ze wschodu Śródziemia na pomoc Sauronowi mają żółty kolor skóry i skośne oczy, a
Forodwaithowie mieszkający na dalekiej północy jeżdżą na saniach i nartach i opisem pasują
do dzisiejszych Eskimosów. Poza tym znajdujemy często we Władcy Pierścieni opisy
gatunków roślin i zwierząt zamieszkujących różne części Śródziemia i po ich wyglądzie,

3

zachowaniu i występowaniu możemy z prawie całkowitą pewnością określić, że to te same
gatunki, które również obecnie występują na tych samych terenach, choć nierzadko są ukryte
pod inną nazwą.
Na niebie Śródziemia znajdziemy te sama planety i gwiazdozbiory co dzisiaj :
"[...] ukazał się Szermierz Nieba, Menelvagor, przepasany blaskiem, pnący się na krawędź
świata [...]" - wydaje się, że jest to opis konstelacji Oriona.
"[...] Frodo stwierdził, że noc jest pogodna Sierp błyszczał nad ramieniem wzgórza Bree [...]"
- następnie z przypisu dowiadujemy się, że Sierp to hobbicka nazwa Wielkiego Wozu.
"[...] Czerwony Borgil [...]" - na nocnym niebie to prawdopodobnie Mars.
Gwiazdę Earendila można utożsamiać z Wenus, gdyż Bilbo stwierdza, że płonie ona na niebie
tuż po zachodzie i przed wschodem słońca.
Oznacza to więc, że Arda leżała w tym samym układzie planetarnym co Ziemia, istniał na niej
taki sam klimat jak na Ziemi. Żyły takie same gatunki. Kontynenty miały podobne
ukształtowanie, a co najważniejsze hobbici, czyli lud zamieszkujący Śródziemie jest z nami
spokrewniony i nadal żyje na naszej planecie w dokładnie określonym miejscu. Czy po takich
wywodach Tolkiena można nadal wątpić, że Arda to Ziemia ? Chyba nie. Jednak, znamy (ale
czy na pewno) historię naszej planety i nie ma tam wzmianki o Śródziemiu. Nasuwa się więc
kolejne pytanie.

Kiedy?

Tolkien osadzając czasy stworzenia Ardy i trzy ery Śródziemia w naszej historii (bo
przyszłość jest oczywiście całkowicie wykluczona) sugeruje wyraźnie, że historycy mylą się,
w domysłach, jak wyglądał świat kilka lub kilkadziesiąt tysięcy lat temu (a jest to dość
możliwe zważając na fakt, że tamte czasy znamy jedynie z bardzo skąpego materiału w
postaci, kości, naczyń i różnych narzędzi i brak jest dokumentów pisanych sięgających w tak
odległą przeszłość. Tolkien osadza więc Władcę Pierścieni w kontekście historycznym
umiejscawiając Wojną o Pierścień w Trzeciej Erze Śródziemia. Gdy Tolkien zaczynał pisać
Władcę miał już gotowy zarys historii Śródziemia, która została wydana po jego śmierci jako
Silmarillion.
Od chwili stworzenia Ardy do czasu, w którym zaczęto liczyć lata upłynął bardzo długi okres
czasu, którego nie jesteśmy w stanie jednak określić nawet w przybliżeniu. Mogły to być
tysiące miliony lub miliardy lat - gdy tworzono oblicze Ardy i oczekiwano na przebudzenie
się elfów. Od tego momentu (przebudzenia elfów) do czasu, gdy pierwszy raz wzeszło słońce
także nie znamy dokładnej rachuby lat. Jednak nie wydaje się ten okres zbyt długi. Musimy
więc potraktować jako początek Pierwszej Ery, nie stworzenie świata czy nadejście elfów ale
obudzenie się ludzi, które miało miejsce podczas pierwszego wschodu słońca. Postaram się
więc ustalić w naszej historii datę, w której mogła by się zacząć Pierwsza Era według
zamierzeń Tolkiena.
Na początku dowiadujemy się, że "[...] Te czasy, Trzecia Era Śródziemia, to już dziś odległa
przeszłość i wszystkie kraje się od owej epoki zmieniły. [...]" to stwierdzenie nie daje nam co
prawda podstaw do ustalenia jakiejkolwiek daty, ale daje nam pewność, że było to w naszej
przeszłości, a nie przyszłości, oraz że działo się to dawno temu.
Z dodatków A i B wynika, że od chwili buntu Feanora i jego odejścia z Amanu do Śródziemia
liczone są lata historii, która trwała kilka tysięcy lat do czasu nadejścia Czwartej Ery -
panowania ludzi.
Latające wierzchowce Nazguli, to bestie o skórzastych, nieopierzonych skrzydłach, opisem
odpowiadające latającym gadom z okresu kredy. Tymi wierzchowcami mogły być jedne z
tych gatunków (i być może na nich Tolkien wzorował wierzchowce Nazguli):
Dsungariptrus - wczesna kreda - rozpiętość skrzydeł do 3 metrów

4

Cearadactylus - wczesna kreda - rozpiętość skrzydeł do 4 metrów
Pteranodon - późna kreda - rozpiętość skrzydeł do 7 metrów
Quetzalcoatlus - późna kreda - rozpiętość skrzydeł do 12 metrów !



Wszystkie te gady należą do rzędu Pterosauria, podrząd Pterodactyloidea. Musicie przyznać,
że 12 metrów rozpiętości skrzydeł robi wrażenie ! Oczywiście nie twierdzę, że wierzchowce
Nazguli to koniecznie któryś z tych gatunków. Nie. Twierdzę tylko, że dzięki fragmentowi z
Władcy : "[...] Stwór, być może z dawnego świata, z gatunku, który przetrwał w zakątku
niezbadanych, zimnych gór pod księżycem dłużej niż jego epoka. [...]", który opisuje właśnie
wierzchowca Nazgula możemy śmiało stwierdzić, że Pierwsza (a przynajmniej Trzecia Era),
trwała znacznie później niż 60 milionów lat temu, gdyż nie istniały już w niej powszechnie
przedstawione powyżej gady latające, które żyły w okresie 140 - 66 milionów lat temu. Te
czasy wydają się jednak zbyt odległe, by można w nich umieścić Pierwszą Erę.
Pewne wydarzenia wskazują na to, iż można znaleźć miejsce dla wszystkich trzech er w
epoce lodowcowej. Taką datę nasuwa m.in. wiadomość, że w owym czasie panował na
północy Śródziemia tak okropny ziąb, że nawet po opuszczeniu tego miejsca przez Morgotha
chłód nie ustąpił z tych terenów. Drugą informacją, która przemawia za tym właśnie okresem
jest mumakil, którego Sam i Frodo spotykają w Ithilien. Z wyglądu przypomina on słonia,
tyle że był od niego dużo potężniejszy i większy nasuwa się tu obraz mamuta (istnieje nawet
pewne podobieństwo w nazwie : mamut - mumakil).



W tym miejscu należy sprecyzować, że chodzi mi o górny plejstocen, który trwał 720-10 tyś
lat temu. Jednakże podczas okresów zlodowacenia lód pokrywałby znaczną część północy
Śródziemia. Należy więc przyjąć, że czasy Pierwszej do Trzeciej Ery można umieścić w
którymś z interglacjałów (okresów pomiędzy zlodowaceniami).



W grę wchodzą jedynie trzy okresy od 320 do 180, od 120 do 70 oraz po 10 lat temu. W tych
właśnie okresach żyły mamuty dochodzące do 4,5 metra wzrostu. Żyły one nie tylko na
północy ale również na terenach obecnej Europy południowej, Afryki czy Indii. Do
podobnych wniosków (umieszczenia trzech er Śródziemia) dochodzi Margaret Howes w
swojej publikacji "The Elder Ages and the Later Glaciations of the Pleistocene Epoch" na
łamach "Tolkien Jurnal" 2 IV 1962 r.
Pojawienie się człowieka na ziemi jest obecnie datowane na różne okresy i nie jest ostatecznie
ustalone na konkretny okres. Wczesne człekokształtne jak Homo sapiens, czy Homo erectus
pojawiają się już 700-300 tysięcy lat temu. Jednak ich wygląd i zachowanie z pewnością jest
daleki od Tolkienowskich wzorców z Pierwszej Ery. Bardziej rozwinięta forma człowieka
pojawia się pomiędzy 100-35 tysięcy lat temu i nosi nazwę neandertlaczyka. Jednak także i
ten człowiek bardziej przypomina dzikich ludzi z Lasu Druadan, aniżeli ludzi, którzy pojawili
się w Śródziemiu w Pierwszej Erze. Najbardziej prawdopodobnym okresem pojawiania się
pierwszych ludzi, którzy mogli być tymi opisywanymi przez Tolkiena, są więc czasy po 40-
stu tysiącach lat temu, gdy pojawił się Homo sapiens-sapiens. Ludzie ci trudnili się
myślistwem, żyli w gromadzie w namiotach, szałasach lub jaskiniach i wytwarzali narzędzia,
naczynia, rzeźbili i malowali.

5

W Pierwszej Erze ludzie obudzili się wraz z pierwszym wschodem słońca, wkrótce po
ucieczce Noldorów z Amanu. Od tej pory liczone były lata słoneczne (choć prawdopodobnie
pierwszy rok trwał dłużej niż 365 dni ponieważ z początku słońce wschodziło na zachodzie i
zanim to zmieniono minęło nieco czasu). Ery Śródziemia trwały odpowiednio ok. 600, 3441 i
3021 lat co razem daje ok. 7061 lat. Potem nastała Czwarta Era, o której najpóźniejsze
wzmianki pochodzą z 172 roku. Razem daje to ok. 7232 lat (ostatni rok Trzeciej Ery = 1 rok
Czwartej Ery).
Biorąc pod uwagę poprzednie wyliczenia (interglacjały, pojawienie się człowieka i długość
znanej historii Śródziemia) można ustalić, że Pierwsza Era mogła zacząć się pomiędzy 10 000
a 5 200 lat temu.

Aby jeszcze bardziej zawęzić możliwy okres rozpoczęcia się Pierwszej Ery można przyjąć
dwie hipotezy. Pierwsza z nich wydaje mi się nieco mniej prawdopodobna. Mianowicie
można założyć, że początek Czwartej Ery to także rok narodzenia Chrystusa. Oznaczałoby to,
że obecnie zaczynamy trzecie tysiąclecie Czwartej Ery (lub jesteśmy w trakcie Piątej lub
Szóstej Ery). Przyjmując to założenie określamy rozpoczęcie Pierwszej Ery na ok. 7060 lat
przed Chrystusem (Naszą Erą). Druga wersja (bardziej według mnie prawdopodobna)
zakłada, iż Czwarta Era trwała kilkaset (300-1000) lat przed narodzeniem Chrystusa. To
pozwala nam lokować początek Pierwszej Ery na 8000 - 7500 lat przed narodzeniem
Chrystusa (naszą erą). Za taką datą przemawia także fakt, że żony Entów odeszły od mężów
by uprawiać pola i nauczać tego ludzi gdzieś w połowie Pierwszej Ery, a rozwój rolnictwa
datowany jest właśnie na 8000-7500 lat przed Chrystusem.
Mam nadzieję, że udało mi się przekonać was, że Arda to faktycznie mogłaby być Ziemia i że
można znaleźć w naszej historii miejsca, w których można umieścić trzy ery Śródziemia. Być
może dowiodłem także tego, co było zamierzeniem Tolkiena, gdy pisał, że Arda to Ziemia po
wielu tysiącach lat. Pozostają jeszcze dwa pytania, na które trzeba odpowiedzieć, by uzyskać
pełny obraz zamierzeń Tolkiena. Mianowicie : co stało się z rasami, które poznajemy we
Władcy Pierścieni oraz gdzie w tym wszystkim Tolkien umieścił Boga (bo Tolkien był
przecież chrześcijaninem) ?
Odpowiedź na pierwsze pytanie można znaleźć w tekście Władcy. Rasy i gatunki, które
występowały podczas Wojny o Pierścień, a nie ma ich w obecnych czasach odeszły lub
wyginęły. Początek tych wydarzeń ma miejsce już pod koniec Trzeciej Ery. Po upadku
Saurona elfowie opuszczają Śródziemie, a ci, którzy nadal tam zostali skazali się na śmierć
przez znudzenie życiem, więc w obecnych czasach nie ma ich już wśród nas. Orkowie w
większości wyginęli podczas Wojny o Pierścień, a ci nieliczni, którzy przeżyli zaszyli się w
najgłębszych jaskiniach i niedostępnych górach i być może zostali tam odcięci od świata
(może podczas jakichś późniejszych ruchów lądów i mórz ?). Krasnoludy, których przyrost
naturalny zawsze był bardzo niski przetrzebione wielką wojną skazane były na wyginięcie z
przyczyn naturalnych. Hobbici - jak pisze Tolkien w prologu - skarłowacieli i zaczęli unikać
Dużych Ludzi i doszli do mistrzostwa w sztuce ukrywania się. Entowie natomiast już w
czasach Trzeciej Ery byli bardzo nieliczni, bo większość z nich zdrzewiała i zamieniła się w
drzewa. Do naszych czasów mógł już nie dotrwać żaden chodzący Ent, zresztą nie mamy już
lasów w których mogły by one żyć spokojnie. Jedynie ludzie rozwinęli swoją pozycję i to my
teraz wszystkim rządzimy, a wielu z nas tak jest przez to zadufanych, że między bajki wkłada
samą możliwość istnienia innych inteligentnych ras jak elfy, krasnoludy czy hobbici.
Co do Boga, to przecież Bóg istnieje we Władcy Pierścieni, tylko pod innym imieniem.
Valarowie są jedynie jego wysłannikami i nie należy ich traktować jako bogów a raczej jako
odpowiednik znanych z Biblii aniołów czy innych istot obdarzonych przez Eru wielką mocą.
Tak więc Tolkien w swej twórczości pozostaje wierny swym przekonaniom religijnym i nie

6

wprowadza kolizji pomiędzy chrześcijańskimi przekonaniami, a wierzeniami istot
mieszkających w Śródziemiu.
A może wszystko co tu napisałem kompletnie nie zgadza się z zamierzeniami Tolkiena? Cała
magia Władcy Pierścieni polega właśnie na niedopowiedzeniach, gdy na pytanie: Gdzie i
kiedy istniało Śródziemie? - Tolkien odpowiada: Dawno, dawno temu... na Ardzie.