Przy ladzie Barlimana (5): Nibymagia
Stworzenie krainy fantasy na pierwszy rzut oka wydaje się bardzo proste. Wybierasz kontynent, rozlokowujesz miasta i wioski, zaludniasz je magicznymi mieszkańcami, a okoliczne mroczne lasy i góry różnorodnymi, niespotykanymi w realnym świecie bestiami. Dodajesz do tego szczyptę dziwacznie brzmiących nazw i dialektów oraz bohatera, który dziwnym zbiegiem okoliczności dostaje niesłychanie ważną misję do wykonania podczas gdy cały świat chce mu w tym pomóc / przeszkodzić (niepotrzebne skreślić). Na koniec starasz się dobrać fabułę angażującą czytelnika (a raczej taką która angażuje ciebie, więc pewnie i innych czytelników...). Czy to już wszystko? Niby tak. Zrobiłeś wszystko, punkt po punkcie, zgodnie z przepisem na powieść fantasy. Tyle tylko, że efekt końcowy niczym nie różni się od efektów wielu twoich poprzedników. Czego zabrakło? Jednej ważnej rzeczy - realności.
Mówi się, że po literaturę fantasy sięgają przede wszystkim marzyciele, ludzie niezadowoleni z otaczającej ich rzeczywistości, szukający ucieczki do innych, piękniejszych, bardziej idealistycznych światów. A tymczasem prawdziwie wciągające są właśnie te opowieści, które - choć przepełnione magią i nadprzyrodzonymi zjawiskami - zawierają w sobie cząstkę naszego "zwykłego", szarego świata. W jednym ze swych artykułów (ostro krytykującym fantastykę) "The Times" stwierdził dobitnie: "Najciekawszy jest zawsze realizm - dlatego właśnie wszystkie najlepsze książki wynikają z obserwowania społeczeństwa. Skoro świat wokół nas jest aż tak niepojęty, trudno zrozumieć, dlaczego publiczność daje się nabrać na fantasy".
Fantastyka zupełnie wyrwana z korzeni doświadczeń naszego życia wydaje się naciągana. W istnienie takich krain (a raczej marząc, że takie krainy istnieją) ciężko nam uwierzyć. Zupełnie inaczej podchodzimy do powieści, w których bohater obraca się nie tylko w świecie, w którym obowiązują reguły na jakich chcielibyśmy żyć na co dzień, ale w którym odbija się również jakaś drobna cząstka tego, co sami obserwujemy wokół nas.
Rozważmy przykład Shire. Sam J. R. R. Tolkien przyrównywał je do cichej i spokojnej angielskiej wsi. Życie toczy się tu pomału jak w sielankach - kwitną kwiaty, woda przelewa się przez koło młyńskie, ktoś rąbie drwa na podwórku. Z jednej strony - piękna wizja: chcielibyśmy przyjeżdżać na wakacje do tych okolic, podczas gdy mało jest takich swojskich miejsc w Polsce. Z drugiej strony - patrząc na Hobbiton wielu polskich czytelników zapewne powtarza za Janem Kochanowskim "wsi spokojna, wsi wesoła", a więc hobbicki spokój i porządek tak podziwiany przez renesansowego poetę zakradł się na strony powieści bez naszej wiedzy. Poddajmy próbie Minas Tirith. Żadne europejskie średniowieczne zamczysko nie jest nawet w połowie równie królewskie co stolica Gondoru. Ilu z nas nie chciałoby popatrzeć z wyniosłych murów w stronę Wodospadów Rauros nasłuchując rogu Boromira? Który czytelnik "Władcy Pierścieni" nie zechciałby zobaczyć posępnych gór Mordoru z baszt Białego Miasta? A z drugiej strony - czyż wędrówka zawiłymi korytarzami i gankami zamku Malbork, niegdysiejszej siedziby Krzyżaków, nie przypomina wędrówki po krokach Gandalfa, który równie dobrze tutaj właśnie mógł szukać wiadomości o Pierścieniu Jedynym?
Realność miejsc to jedno, realność bohaterów to już zupełnie co innego. Nie możemy oczekiwać, aby byli do nas podobni. Oczywiście, możemy się z nimi utożsamiać, ale musimy pamiętać, że autor umieścił ich w świecie, który - mimo że miejscami podobny do naszego - dysponuje zupełnie innym dekalogiem warunkującym zupełnie odmienne zachowania. Idealistyczny Aragorn straciłby na wiarygodności w naszej zepsutej rzeczywistości i szybko uznano by go za jakiegoś archaicznego świętoszka. Bezinteresownie poświęcający się dla dobra Śródziemia Frodo sprawiłby, że większość z nas zadałaby pytanie: "No dobrze, a tak naprawdę to dlaczego on to robi?" Przykłady możnaby mnożyć bez końca, bo przecież każdy z bohaterów "Władcy Pierścieni" nie poradziłby sobie (z osobowością dopasowaną mu przez Tolkiena) w naszym świecie.
Nie można z drugiej strony pozbawiać Śródziemia magii, bo to również i dla niej wielu czytelników sięgnęło po książkę. Historia i świat zawarte we "Władcy Pierścieni", "Hobbicie" czy "Silmarillionie" zachwycają nas także i dlatego, że obcujemy z tym, czego na co dzień nam brak - z godnością, honorem, odwagą, altruizmem, pięknem - każdy czytelnik sam wie najlepiej, co odnalazł na kartach książek. Magia w Śródziemiu jest subtelnym piątym żywiołem współtworzącym wszystko co żyje, nie zaś - jak to bywa w wielu powieściach fantasy - źródłem kul ognia i fajerwerków wypalających przeciwnikom włosy.
Wielu krytyków zarzuca fantastyce, że zakłada ludziom na oczy okulary przez które nie są w stanie dostrzec piękna świata realnego - tego, który ich otacza. "The Times" podsumowuje sceptycznie: "A jednak zawrotna kariera fantasy jest zastanawiająca, nawet dla tych spośród nas, którzy rozkoszują się emocjami, jakie sprawia. Zadaje ona kłam potocznej wiedzy. Prawda wydaje się osobliwsza od fikcji - bo przecież żyjemy w najdziwniejszym z możliwych światów. Na jego tle Śródziemie wydaje się moralnie proste (...)".
Co jest złego w moralnej prostocie? C. K. Norwid tęsknił za "ludźmi, którzy mają tak za tak, nie za nie, bez światłocienia". Nasz "najdziwniejszy świat", dziwniejszy od Śródziemia, chyba powstał wedle przepisu na tradycyjną fantasy. Zdaje się mieć wszystko i nic zarazem.