Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski

I. Fenomen Norwida
- twórczość N. nie mieści się w żadnym XIX-wiecznym prądzie, stylu ani szkole,
- jako człowiek-obywatel nie utożsamiał się z żadnym konkretnym ówczesnym ugrupowaniem bądź obozem
politycznym ( nie był zwolennikiem arystokracji, miał szacunek do ludu i solidaryzował się z nim, ale nie wiązał się
ani z ruchem demokratycznym, ani socjalistycznym),
- liberalno – mieszczańskie hierarchie wartości: wolność, równość, praca, ale niechęć do mentalności kupieckiej czy
bankierskiej,
- człowiek „towarzystwa”, gość salonów  surowa ocena morale ludzi tej sfery,
- sytuacja finansowa  proletariat, ci „co mrą z głodu”,
- wierzący katolik, ale obcy typowej wówczas mentalności, bo był głęboko tolerancyjny i pełen szacunku dla innych
wyznań,
Uznany dopiero po śmierci, chociaż:
- cały czas tkwił w bieżącym życiu literackim, starał się drukować wszystkie swe utwory, debiutował w przychylnej
atmosferze, jako najwybitniejszy z rówieśników, później był znany, ale kolejne publikacje spotykały się z coraz
większym brakiem zrozumienia,
- nie szokował, nie prowokował i nie obrażał odbiorcy – do czytelnika podchodził z szacunkiem i stałą gotowością
nawiązania kontaktu.
- mimo to (≠ in. niedoceniani za życia) żył niedoceniony i umarł w zapomnieniu.
- jego dzieło zachowuje uderzająca odrębność w stosunku do wszystkiego, co stworzono w Polsce XIX wieku:

•

wyrasta z kultury polskiej XIX wieku (Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Cieszkowski  N. zaprzecza im po
gruntownym przemyśleniu ich dzieł),

•

rozwija istniejące wątki problemowe,

•

mieści się w naturalnych liniach rozwojowych literatury polskiej XIX wieku.

- ODMIENNOŚĆ: dostrzegł w owych wątkach i rozwinął te zapowiedzi i ujęcia, których inni nie dostrzegali i nie
podjęli  zaskakująca oryginalność, świeżość  niezrozumienie przez współczesnych i zapomnienie.
- dziwne, że taki zapomniany i samotny, skoro DOBRZE ZNAŁ GENIUSZÓW POLSKICH XIX WIEKU: Chopin,
Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Cieszkowski, przyjaźń z J. B. Zaleskim, T. Lenartowiczem, korespondował z: ks. A.
Czartoryskim, hr. W. Zamoyskim, gen. J. Skrzyneckim, gen. L. Mierosławskim, bywał na salonach hr. Montalambert,
pozostawał w bliskich stosunkach z Paulem Delaroche i in., przyjaźnił się z arystokratami.
- był towarzyski i łatwo nawiązywał kontakty  korespondencja, sukcesy na odczytach publicznych,
- był ceniony jako partner rozmów, wspierany finansowo, wiązano z jego twórczością nadzieje, ALE N. rozwijał się
w niezrozumiałym dla protektorów kierunku, więc go krytykowano, nie chciał słuchać życzliwych rad, więc uznano,
że jest zarozumiały i pyszny.
- N. mógł zrobić karierę życiową, bo miał ku temu predyspozycje, ale JEŚLI jej w ówczesnym społeczeństwie nie
zrobił, jeśli skazał się na konflikt z nim i samotność, to był to jego świadomy i przemyślany wybór. Skłoniło go do
tego: poczucie odpowiedzialności wobec społeczeństwa oraz świadomość swoistego długu wobec natury za talent,
za ostrzejsze widzenie świata  wykorzystywał te dary, aby poszukiwać i odnaleźć prawdę, a następnie przekazać
ją innym.
- N. startował z wyżyn uznania i aprobaty, a potem stopniowo dopracowywał się swej oryginalności i odrębności,
która stała się przyczyną rozdźwięku między nim, a współczesnym odbiorcą, ALE nie był to cel jego strategii
poetyckiej (!), chciał być czytany i zrozumiany, ale nie za cenę ukrywania prawdy (!).
- czytelnika traktował jako równoprawnego partnera  wciąż ponawiał próby by dotrzeć z prawdą do odbiorcy 
liczył na współpracę i wysiłek umysłowy ze strony odbiorcy  traktuje go serio i stawia mu maksymalne
wymagania, tak jak sobie  jak równego intelektualnie partnera; nie upraszcza, bo to równa się lekceważeniu
odbiorcy, nie schlebia ówczesnym modom i gustom.
- nie uważał się za kogoś wyższego, za wieszcza, był pełen swoistej pokory (która została uznana za pychę), co nie
wyklucza przekonania o własnej wartości.

1

Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski

Skąd rozdźwięk Norwid – współcześni?
- Stan polskiej kultury w XIX wieku:

•

odziedziczona po oświeceniu centralizacja życia kulturowego – Warszawa; konkurencyjna rola Wilna 
główne centra kultury  tu: zabór rosyjski, powstanie listopadowe, stąd Wielka Emigracja, tu: represje,
zsyłki na Syberię, konfiskaty itd.

•

centrum polskiego życia umysłowego przeniosło się na wiele lat za granicę: Paryż, Drezno, Bruksela,
Londyn, Rzym  ton nadaje emigracja, a Polska zmienia się w kulturalną pustynię,

•

emigracja odegrała ogromną rolę, ale nie zyskała kontynuatorów w Polakach  jest jednopokoleniowa; w
kraju brakowało ludzi, którzy przekazaliby następnym pokoleniom wiedzę i kulturę  życie umysłowe:
rozkwit na emigracji, stagnacja w kraju (zab. ros.),

•

decentralizacja i rozproszkowanie życia kulturalnego w kraju, jedyny biedny i niewielki uniwersytet w Krk,

•

podział literatury ze względu na poziom, na:

o emigracyjną – rozbudzona intelektualnie w środowiskach Wilna i Warszawy, wzbogacona

doświadczeniami przegranego powstania i koniecznością ich przemyślenia, zderzona z
odmiennymi realiami życia w społ. Zachodu  wydaje literaturę imponującą oryginalnością i
dociekliwością problemową, skomplikowaną i wyrafinowaną formalnie,

o i krajową.

- N. w okresie obniżenia poziomu kulturalnego kraju i wymierania przedstawicieli Wlk.Em.  osiągnął najwyższy
pułap prezentowany przez literaturę Wlk.Em., ale także, poszedł dalej – własnymi drogami twórczości.
- brak wspólnego poziomu kultury literackiej między N. a odbiorcą,  odtrącenie,
- N., twórczy kontynuator dzieła pokolenia emigracyjnego, wyrósł i wychował się w zaborze rosyjskim, w
Warszawie, w czasie obniżenia poziomu kultury (jak? patrz niżej).

Przyczyny wybicia się N.:
- Cechy charakterologiczne:

♦

ogromne ambicje, wola przełamywania własnych ograniczeń i osiągnięcia doskonałości (nawet snobizm),

♦

z urodzenia – drobny szlachcic, dostał się na salony arystokratyczne,

♦

ubogi artysta, zakochany w kobiecie najpiękniejszej i najbogatszej – pozwolono mu na adorację,

♦

początkujący literat, samouk bez regularnego wykształcenia, a ma ambicje, żeby stać się równoprawnym
partnerem najwybitniejszych polskich umysłów swego czasu i dokonał tego.

♦

szczególny snobizm – N. chodziło o autentyczne dorównanie najwybitniejszym  rzetelna praca i
samokształcenie.

♦

wyjątkowy upór i konsekwencja – nienormalnie oporny na presję otoczenia  nie zbiła go z tropu ani
obojętność otoczenia, ani niechęć i milczenie krytyków, ani rady przyjaciół,

♦

wewnętrzna uczciwość – odrzuca zapewniające powodzenie ustępstwa,

♦

odwaga cywilna – przeciwstawia się całemu światu broniąc swoich racji,

♦

chrześcijańska pokora – skromność, traktowania odbiorcy jako równego sobie, swoista zgoda na swój los.

- Specyficzne doświadczenie społeczne:

♦

nie był związany z jednym określonym środowiskiem społecznym, politycznym czy kulturowym, ale z
wieloma z nich, niekiedy przeciwstawnymi sobie  nie mógł do końca i w pełni utożsamiać się z żadnym,
dobrze je zna i jest zdystansowany.

- Trudność w zaklasyfikowaniu N.:
I płaszczyzna nie przystawalności:

♦

do wyjazdu z Wawy nie należy do żadnego z istniejących środowisk artystycznych czy politycznych,

♦

wcześnie wychodzi ze swej społeczności – warszawskiej młodzieży artystycznej lat 40.,

♦

później nie wiązał się z żadnym ugrupowaniem czy stronnictwem,

♦

w latach 1845-49 – zbliżył się towarzysko i ideowo do prawicy, do obozu arystokracji  rozdźwięk ideowy,

♦

wielokrotnie uznaje racje obozu rewolucyjnego i demokratycznego – ale nie utożsamia się,

♦

w czasie ataków obozu arystokratycznego na N., demokraci nie stanęli w jego obronie – on jest odrębny,

II płaszczyzna nieprzystawalności:

2

Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski

♦

należał do 2 odrębnych środowisk:

o człowiek „towarzystwa” (szlacheckie urodzenie, środowisko inteligenckie, status artysty  miał

prawo przebywać wśród elity),

o człowiek „nizin” (syt. finans.  bieda  sposoby zarobkowania właściwe proletariuszowi,

konieczność mieszkania w najtańszych dzielnicach N.J., L., P., dorabiał pracami fizycznymi 
poznał środowisko proletariackie),

♦

zna obydwa środowiska, ale spogląda na nie „z zewnątrz”

III płaszczyzna:

♦

pochodzi z kraju o charakterze rolniczym i wiejskim, dojrzałe życie spędza w metropoliach  pierwszy
polski poeta urbanistyczny, zadomowiony w mieście  ale wypowiadał swoje doświadczenie językiem
kultury rustykalnej, której tłem jest wieś.

IV płaszczyzna:

♦

syn półfeudalnej jeszcze Polski i zarazem mieszkaniec Europy Zachodniej, znajdującej się w fazie dojrzałego
kapitalizmu,

♦

przedstawiciel narodu bez własnego państwa, przebywa w kraju suwerennym i wolnym, czuje się jego
obywatelem (przeżywa troski i nieszczęścia kraju, w którym się znajduje)  może wyzwolić się z dylematu
szlacheckiego (anachronizm szlachty),

♦

wolny od „dylematu polskiego” – nie wpadał w kompleks niższości wobec Zachodu, ani w megalomanię
narodową,

♦

odrzuca kult polskiej martyrologii, niechęć do chwalby przeszłości narodowej,

♦

dostrzega anachroniczność społeczną, kulturową, obyczajową współczesnej mu polski  wyraz w
twórczości: głęboka znajomość spraw Zachodu, zadomowienie w kulturze ogólnoeuropejskiej, jej tradycji i
dniu dzisiejszym.

♦

ale, nigdy nie traci więzi z Polską – obecność w polszczyźnie: język, poezja jako konsekwentny rezultat
rozwoju polskiej literatury, „sprawa polska” jako jeden z najważniejszych punktów odniesienia,

♦

niechęć i krytycyzm do zjawisk kapitalizmu: zmaterializowania i kultu pieniądza,

♦

dostrzegł możliwość naprawy Zachodu przez zaszczepienie mi słowiańskiego idealizmu (misja dziejowa
Polski),

♦

sytuacja OUTSIDERA.

II. ROMANTYZM POLSKI I INNE TRADYCJE
- Twórczość N. wyrosła z polskiego romantyzmu:

♣

Mickiewicz, Słowacki, Krasiński,

♣

myśl historiozoficzna Lelewela,

♣

publicystyka Mochnackiego,

♣

tzw. „filozofia narodowa”: Trentowski, Cieszkowski, Libelt.

- Cechy polskiego romantyzmu:

♣

przejęte z rom. europ.:

o umiejętność nadawania każdemu konkretnemu i poszczególnemu detalowi, rzeczywistemu i

poetyckiemu, symbolicznej perspektywy nieskończoności,

o skłonność do frenezji, wybujałych form, związek z idealizmem filozoficznym, dezaprobata wobec

zastanej rzeczywistości, mistycyzm, heterodoksja religijna,

o skłonność do amorfizmu, swobody formalnej,
o ekstrema buntu i pokory,
o przekonanie o szczególnej roli ludu,

♣

właściwe tylko rom. polskiemu:

o uwikłanie w problematykę narodową – społeczność, która utraciła niepodległość i w żaden sposób

nie może pogodzić się z rzeczywistością niewoli  implikuje problemy pochodne:



opozycja wolność – niewola,

3

Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski



europ. dramat postaw społ.: jednostka wobec zbiorowości, został przesłonięty dramatem:
zbiorowość (naród) wobec losu historycznego, wprawdzie zbiorowość reprezent. jest przez
wybitną jednostkę (Konrad, Kordian, Irydion).

o rozdarcie między skłonnościami indywidualistycznymi, a imperatywem wspólnoty, obowiązkiem

bycia z narodem, bunt zyskuje sankcję tradycji i zbiorowości, indywidualizm przeistacza się w
mistykę zbiorowości – z. cierpiącego narodu  MESJANIZM,

o literatura pełni funkcję kompensacyjną, odgradza od przykrej prawdy o przegranej,
o funkcja ocalająca: w zamian za utracony byt państwowy, romantyzm oferuje krainę ducha,
o kompleks problemowy zaznaczony pojęciami nienawiści, zemsty oraz wynikającej stąd kwestii

dopuszczalności użycia nieetycznych środków prowadzących do wyzwolenia.

- po klęsce powstania styczniowego  nasilenie represji  zanikanie postaw wielkodusznych  bojkot
wszystkiego co rosyjskie  N. dostrzega niebezpieczeństwo takiej postawy: nienawiść i pragnienie zemsty są
funkcją zniewolenia.
- kwestia: czy słabsza strona może uciekać się do podstępu, zdrady  N. był przeciwnikiem wallenrodyzmu,
- N. ustosunkowywał się w całości do tego, co przyniósł romantyzm  na ogół osąd krytyczny  jako poeta nie
utożsamiał się z panującym dotąd prądem, swoją propozycję lit. traktował jako wyższą jakość, stanowiącą m.in.
syntezę romantyzmu i klasycyzmu.

Dziedzictwo intelektualne przeszłości:

♠

dawna literatura polska; od Bogurodzicy, przez pisarzy „złotego wieku”, po oświecenie,

o Jan Kochanowski  fascynacja „rzeczą czarnoleską,
o prozaicy: Łukasz Górnicki, St. Orzechowski,
o Piotr Skarga,
o Sebastian Klonowic (koniec XVI w.),
o satyryk: Krzysztof Opaliński (XVII w.),
o XVIII w. : Ignacy Krasicki, Fr. Karpiński, Jan Potocki,
o  ma to charakter znaczącego przeciwstawienia się tendencją romantycznym, które wybierały

raczej kulturę barokową, lub zjawiska preromantyczne,

o ostentacyjne przeciwstawienie  Kajetan Koźmian.

♠

literatury obce – zna wiele języków

o lit. grecka i łacińska,
o Biblia, zwł. N. Testament (moralność, obrazowanie, styl, frazeologia, parabola, uczy roli

niedopowiedzeń, oraz umiejętności wkładania w egzemplum różnopiętrowych sensów),

o lit. włoska: Dante, Ariosto, G. Vico,
o lit. hiszpańska i portugalska,
o lit. angielska i amerykańska: Byron, Szekspir, Emerson,
o lit. niemiecka - nie ma dużego uznania, choć ceni Goethego,
o kultura i lit. francuska: Michelet, Gautier, Baudelaire.

♠

kultury Wschodu: Koran, pisarze arabscy, lit. perska i indyjska, Konfucjusz, myśl chińska.

- Silne związki z współczesnymi sobie prądami lit. polskiej i europejskiej  czytał produkcję rówieśników,
krytykował ją, starał się korygować i wpływać na nią.
- ewolucja światopoglądu N.: debiutował jako romantyk (wczesna twórczość z okresu warszawskiego), 1848
- pierwsza próba sformułowania własnego programu świadomie różnego od romantycznego: Niewola,
Promethidion,
- dystans zaakcentowany w manifestach: O sztuce (dla Polaków) z 1858, O Juliuszu Słowackim z 1861, Vade-mecum
z 1865.
- kształtowanie w Ameryce 1852-55; ostateczny kształt koncepcji – 1855 r.

III. PORZĄDEK FILOZOFICZNY, MORALNY I ESTETYCZNY NORWIDA
1. PRAWDA, DOBRO I PIĘKNO

4

Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski

- światopogląd N. nie jest zwartym, ciągłym i uporządkowanym systemem (brak tekstów normatywnych), ale
zrekonstruowany jest spójny i konsekwentny,
- 3 słowa klucze: PRAWDA, DOBRO, PIĘKNO  ich poszukiwanie stanowi sens życia typowego bohatera
Norwidowskiego – Quidama, one są miarą rzeczy ludzkich.
- pojęcia osadzone w tradycji filozoficznej – gr. i chrześc. antyk oraz średniowiecze, także aksjologia romantyczna –
August Cieszkowski, skąd N. je przejmuje.
- wykładnia N.: inspiracje romantyczne + rozumienie dobra i prawdy z Ewangelii (stylizacje na NT),
- N.: prawda i dobro – wartości zaczerpnięte z Ewangelii, piękno – z tradycji filozoficznej,
- N. pojmuje te 3 jako tę samą wartość w różnych postaciach, realizacjach  przedmowa Do czytelnika
poprzedzająca dialogi Promethidiona: „W dialogu pierwszym idzie o formę, to jest Piękno. W drugim o treść, to
jest Dobro, i o światłość obu, Prawdę.”
- nadrzędna pozycja: PRAWDA

•

naczelnym obowiązkiem człowieka jest stałe poszukiwanie prawdy oraz jej głoszenie,

•

rozprawka O prawdzie: związek z rzeczywistością konstytuuje prawdę, jest ona potwierdzalna przez życie,
prawda jest „IDEĄ NIEUSTANNIE POWODUJĄCĄ-RÓWNE-SOBIE-ŚWIADECTWO”,

•

dawanie świadectwa prawdzie stwarza obowiązek demaskowania poprzez literaturę o zachowania
publiczne wszystkiego, co w społeczeństwie małe, złe czy przyziemne,

•

prawda jako cel życia ludzkiego, a zwłaszcza działalności pisarza,

•

służenie prawdzie wymaga POSTAWY CZYNNEJ – prawdy należy szukać,

•

prawda jako pociecha, ulga, podpora,

•

p. jest obiektywna.

•

W poszukiwanie prawdy jest wpisana realizacja pozostałych wartości: prawda = dobro.

- DOBRO

•

ujmowane podmiotowo, jako życzliwe nachylenie ku drugiemu człowiekowi, gotowość służenia mi,
pomagania, wspierania, współodczuwania z nim;

•

łączone z pojęciem miłości = ‘caritas’, a ≠ ’eros’, miłość jako czynne dobro + skłonność do zbliżenia z
drugim człowiekiem, wszystko, co trwałe, było dziełem miłości,

•

w pojęciu miłości łączy pierwiastki idealne z realnymi.

- PIĘKNO

•

ściśle łączone z dobrem, a obie kategorie z prawdą,

•

główny cel życia człowieka – TRIADA: poszukiwanie prawdy, spełnianie dobra, tworzenie piękna,

•

piękno = forma życia, treścią życia: dobro i prawda,

•

realizuje się poprzez sztukę,

•

w rozumieniu piękna jako kategorii estetycznej kontynuuje dojrzały romantyzm, wiąże je wartościami
estetycznymi ostrymi  np. używanie kategorii ładności i brzydoty:

o ładność jest spłaszczoną wersją piękna, dlatego ł. ≠ p.; ł. od ładu;
o brzydota jest przeciwstawna ładności, nie pięknu  obejmuje to, co dysharmonijne, zakłócające

porządek, ale stanowiące nieodłączny składnik rzeczywistości (służy prawdzie).

2. MOTYW WĘDRÓWKI
- życie = wędrówka,
- surowa ocena świata, współczesnej mi rzeczywistości – nędza,
- pobyt człowieka na ziemi to swoista, dantejska droga przez piekło życia.
- wędrówka odbywana świadomie – symboliczny wymiar  archetyp wędrówki: Odysa, Eneasza, postaci Boskiej
komedii, Don Kichota, także droga krzyżowa Chrystusa  N. ponawia ten motyw-archetyp: Quidam, Vade-mecum,
„A Dorio ad Phyrgium”;
- nazywana PIELGRZYMKĄ  staje się drogą usłaną trudem, ale z określonym ważnym celem  brak
przypadkowości życia ludzkiego,

5

Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski

- uchwytny cel ziemskiej wędrówki, ukazany przez Zbawiciela w jego drodze-męce  Wcielenie o Odkupienie jako
przykład do naśladowania dla człowieka,
- każdy powinien szukać swojego krzyża i realizować swoja misję  stałe mobilizowanie siebie i innych ≠ ówczesne
rozumienie chrystianizmu; nonkonformizm N., sprzeciw wobec konwenansów, purytanizmu.
- życie – wędrówka przez piekło niepozbawiona nadziei, dzięki Odkupieniu. Nadzieję można uaktualnić poprzez
niezgodę na rzeczywistość, walkę z tym, co bezsensowne.
- walka N. ≠ rewolucjoniści  N. nie pochwala metod gwałtownego społecznego działania, nie akceptuje
przemocy jako odpowiedzi na przemoc,
- walka N.  ma rozgrywać się w sferze moralnej, popiera pracę organiczną, ale nie dopuszczalne jest ograniczenie
się tylko do niej,
- wiele zależy od człowieka, tego czy znajdzie on w sobie siłę.
- aktywna obecność czł. w świecie – pielgrzymowanie – musi prowadzić przez cierpienie (Odkupienie – męka).

3. CZYN, SŁOWO, PRACA, SZTUKA
- PRACA – ma uczynić człowieka niezależnym od przypadku; kategoria przejęta z polskiej filozofii romantycznej;
praca jako błogosławieństwo, skażenie grzechem znosi z niej czyn Zbawiciela,
- CZYN:

•

gwałtowne działanie skierowane na przekształcenie świata, jako walka, zwł. zbrojna; SŁOWO – element
czynu, lub jako jego przeciwieństwo;

•

problematyka czynu w filozofii Augusta Cieszkowskiego:

o czyn - „świadome przekształcanie życia społecznego”, „pasja wznoszenia socjalnych systemów i

budowania społeczeństwa a priori”,

o podział historii ludzkości na 3 epoki: 1. antyczna – epoka Sztuki, 2. chrześcijańska – epoka Myśli, 3.

nadchodząca – epoka Czynu,

o N. cenił Cieszkowskiego – przejął z jego filoz.: aktywizm, dostrzegał konieczność walki, doceniał

odwagę, a także był przeciwny przekonaniu o wyższości bezpośredniego działania nad słowem
pisanym.

•

N. podnosi opozycję „czynu” i „słowa”:

o zawęża pojęcie czynu do czynu zbrojnego,
o na pierwsze miejsce wysuwa słowo (= myśl, książka, arcydzieła),
o sprowadza czyn do pojęcia „energii” przeciwstawionej „inteligencji”,
o ma świadomość ograniczoności, ułomności słowa, które nie jest w stanie w pełni oddać znaczenia,

•

aktywność twórcza, będąca jedynym usprawiedliwieniem obecności człowieka w świecie = praca,
zastępuje ona u N. romantyczny „czyn”, bo obejmuje również (jako pojęcie) działania powolne,
długofalowe, ale przez to trwalsze.

- PRACA u N. - rozumiana jako obowiązek obejmujący wszystkich, zarówno wysiłek fizyczny jak i umysłowy,

•

„łańcuch prac coraz to idealniejszych” od parobka do uczonego – podnosi naród,

•

wolna, a nie pańszczyźniana  gdzie więcej wolności, tam więcej pracy,

•

Do Spartakusa (o pracy), praca jest samodzielnością,

•

częścią pracy jest także twórczość artystyczna oraz jej efekt – SZTUKA = „kościół pracy” z jednej strony jest
„aplikowana do rzemiosł”, z drugiej „do spraw moralnych”  łączenie pracy myśli z pracą ręczną,

•

p. – najlepsza forma poznania świata, odkrywania prawdy,

- SZTUKA - jedna z form pracy, towarzyszy wszystkim przejawom życia społecznego, społ. pozbawiona sztuki jest
chore, obala romantyczną antynomię sztuki i rzeczywistości, szt. jako część rzeczywistości,

•

artysta = rzemieślnik tworzywa, z którego buduje swe dzieła,

•

sztuka związana jest z rzemiosłem, ale wyraża nadrzędną wartość estetyczną i etyczną, niezależną od
towarzyszących jej funkcji dydaktycznych czy rozrywkowych,

•

naczelnym zadaniem sztuki jest odrodzenie moralne człowieka i ludzkości  w tym kierunku artysta
narodowy „organizuje wyobraźnię jak na przykład polityk narodowy organizuje siły stanu”,

6

Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski

•

N. odróżnia wśród ludzi sztuki tych, którzy są tylko rzemieślnikami („pictores”), od artystów prawdziwych
(„artifices”),

•

przeciwny marzycielstwu – praca, nie natchnienie, jest źródłem twórczości i gwarancją piękna.

- N. – kontynuator romant. aktywizmu, ale czyn utożsamiany z walką, zamienił na czyn-pracę, której składnikiem
było Słowo, praca jako czyn moralny, służący przebudowie świadomości osoby, narodu ludzkości, miała wyrwać
człowieka z krępujących jego rozwój form – niewola (rozumiana szeroko).

4. NORWIDOWSKIE POJĘCIE FORMY
- problematyka formy kryje się za refleksjami dotyczącymi opozycji:

•

wolność i niewola, (rapsod Niewola, Pieśni społecznej cztery stron, Rzecz o wolności słowa),

•

słowo i litera,

•

nominalność i jej przeciwieństwo – autentyczność (?),

•

rozwijanie (budowanie własnej szkoły malarstwa) i formowanie (asymilacja, powierzchowne przejmowanie
obcych wzorców) w Sztuka jako żywy organizm społeczny o problemie sztuki narodowej,

•

piękno i ład,

- pokrewieństwo w fascynacji problemem formy N. z Gombrowiczem, czy Witkacym,
- problem formy przejął z tradycji europejskiej – arystotelesowskiej, tomistycznej, klasycystycznej, Kant.
- rozumienie N. – FORMA:

♠

f. jako przeciwieństwo treści, na której N. się nie skupia. Interesuje go forma, oraz synteza treści i formy,

♠

forma jawiła się N. jako zewnętrzna, swoiście sztywna powłoka nakładana na cechującą się
spontanicznością, zmiennością i pewną „niedokończonością” wewnętrzną treść zjawisk,

♠

dostrzega ją we wszystkich dziedzinach życia i w wytworach działalności człowieka,

♠

utożsamienie ciała z formą, ducha czy myśli z treścią (forma jako „zespół konturów przedmiotu),

♠

jest przeciwny traktowaniu formy jako harmonii, bo życie jest z natury dysharmonijne, a sztuka, która
poprzez harmonijną formę sugeruje rzekomą harmonię świata, jest po prostu kłamliwa,

♠

słowo – litera: słowo to nie tylko nosiciel treści, ale stanowi „akt, w którym treść a forma najnierozdzielniej
dopełniają się wzajem”, przejawem treści byłby sam sens słowa  litera = teza, sens słowa = antyteza,
słowo = synteza (wg terminologii Heglowskiej, której N. nie powtarza),

♠

naród (z ducha, woli i wolności) – państwo (z zewnętrza, niewoli),

♠

sfera formy NIE jest dla N. wyłącznie negatywna, traktuje formę jako zewnętrzną, w jakoś sposób sztywną
powłokę nakładaną an cechującą się spontanicznością, zmiennością i pewną niedokończonością
wewnętrzną materię zjawisk społecznych, powłokę krępująca, ale przez to ustalającą kształt, decydującąo
istocie rzeczy,

♠

forma jest zarówno dodatnia jak i ujemna,

♠

f. jest NIEZBĘDNA – stwierdzenie braku formy czy niedostatecznego uformowania – zarzut,

♠

jako twór interakcji społecznej jest przeciwieństwem biologii, natury,

♠

f. krępuje – zniekształca, nie oddaje wiernie treści, jest więc kłamliwa, ale cechuje ją też potencjalna
elastyczność,

♠

człowiek ma szanse wpływania na formę, przekształcania jej, przezwyciężania  WALKA Z FORMĄ jest tak
samo warunkiem życia, jak jej tworzeniem, uleganie formie to popadanie w niewolę.

♠

Niewola i wolność:

o Niewola – postawienie sobie formy za cel, konsekwencja utrwalenia formy, objawia się w

człowieku społecznym i indywidualnym, żyjemy w świecie konwenansów, pozorów i kłamstwa 
maski,

o Wolność – postawienie sobie za cel „przetrawienie doczesnej formy”, dążenie do zrzucenia maski-

formy, w. = możliwość i umiejętność takiego postępowania, aby ograniczyć do minimum
oddziaływanie presji „stadnej” na jednostkę; świadome kształtowanie swego ja, odrębnego w
stosunku do świata i innych ludzi, i możliwie niezależnego od własnego ciała (formy ducha),

o wymaga od człowieka walki z niewolą „nominalności”, wymaga max niezależności wobec presji

innych,

7

Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski

o pojęcia n. i w. nie nakładają się na t. i f., ale wielorako się z nimi wiążą.
o WOLNOŚĆ – dynamiczny stan dopełnienia się t. i f., więc państwa i jego obywateli, panujących

konwencji społecznych itp., stan ewoluujący, a NIEWOLA – społeczeństwo godzi się z rutynami
życia obyczajowego, konwenansem, instytucjami narzuconymi z zewnątrz.

♠

N. nie sprowadza aktywności społ. tylko do zmagań z formą: oczekuje działań dwukierunkowych:

o oddz. na formę, aby ją dostosować do ducha, treści indywidualnego czł. i zbiorowości ludzkich,
o oddz. na ducha, aby narzucić mu rygory i dostosować do formy  obowiązki, ograniczenia

wynikające z inicjatywy wewnętrznej.

♠

wolność jako przeciwieństwo niewoli i samowoli.

♠

rozwój ludzkości, wiedzy etc. sprzyja rozwojowi wolności.

5. CZAS I HISTORIA U NORWIDA
- dostrzega doskonalenie się człowieka w toku dziejów – postęp, ale nie jest jego bałwochwalcą,
- pojmuje postęp moralnie,
- dostrzega wpływ warunków zewnętrznych na mentalność człowieka, ale nie jest deterministą, uznaje wolną
wolę,
- podkreśla potrzebę aktywności społecznej w celu kształtowania lepszej przyszłości, w walce tej człowiek musi
zdobić się na wysiłek, wyrzeczenia, nawet heroizm  ludzkość przez pracę realizuje zbawcze dzieło Wcielenia i
Odkupienia,
- historiozofia N. – dzieje to kolejność następujących epok: Inwokacji (Legendy), Epopei, Historii, Anegdoty i
Rewolucji, ale nie jest to całość dążąca do teologicznego zamknięcia, są to cykliczne etapy wzrostu i rozpadu
kolejnych cywilizacji, epoki mogą po sobie następować, powtarzając pewną serię, ale po ostatniej nie przypada
koniec dziejów, ani utopia.
- przeciwko millenarystycznemu widzeniu historii (koniec czasów wraz z nastaniem szczęśliwej ery),
- N.: cywilizacja uważana za skończoność jest fałszywa, bo żadna nie jest ostatecznym owocem ludzkości,
- lata współczesne traktował jako epokę Anegdoty, po której przyjdzie czas Rewolucji,
- sprzeciw wobec linearnej koncepcji czasu romantyków i pozytywistów,
- oryginalne odczucie temporalności – zatarcie wyraźnej granicy między przeszłym i teraźniejszym (i przyszłym) 
powtarzalność i niezmienność zjawisk, koncepcja czasu-kola,
- przekonanie o możliwości uchwycenia rzez podmiot ludzki całej rzeczywistości humanistycznej we wszystkich jej
wymiarach, w więc i tego, co dopiero zaistnieje, przyszłego, a jednocześnie zrozumienia przeszłego,
- poszukiwanie i odczytywanie w istniejących dziś rzeczach i zdarzeniach znaków tego, co odeszło, a częściej –
poszukiwanie symptomów przyszłego,
- każde zjawisko ma dla N. swoją historię, która wpisana jest w najmniejszą rzeczy, nabiera znaczeń symbolicznych
lub ciąży ku paraboli,
- antynomiczność w pojęciu czasu: powtarzalność zasadniczej sytuacji człowieka w dziejach (czas-koło), ale
dostrzeganie dziejów pracy, zmierzającej do odmiany globu (konc. linearna)  historyczna spirala.
- charakt. cecha myślenia N. – ANTYNOMICZNOŚĆ, dysharmonia jako zasada świata, dwoistość rzeczy,
oksymoroniczność widzenia świata,
- wyczulenie na tradycję, która warunkuje człowieczeństwo, rozumiana jako aktywna więź z poprzednikami, z
przodkami, ale ≠ tradycjonalizm.

6. NARÓD, SPOŁECZEŃSTWO, POLSKA
- N. głęboko odczuwa związek z własnym narodem i Polską,
- ma świadomość obowiązku, ciążącego na nim z racji przynależności narodowej,
- Ojczyzna stanowi „wielki-zbiorowy-Obowiązek”  dwukierunkowy: powinność jednostki wobec zbiorowości i
zbiorowości wobec jednostki,
- poczucie powinności wobec ojczyzny, to część obowiązków wobec Europy, świata, ludzkości  część ważna, ale
nie nadrzędna: „pierwsze poruszenie ducha jego jest jako Człowieka, drugie – jako Polaka”,

8

Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski

- miłość ojczyzny jako fragment szerszego uczucia, obejmującego całą ludzkość,
- przeciwnik megalomanii narodowych, obrońca personalizmu,
- protestuje, gdy wymagano od jednostki poświęceń, wyrzeczenia się swego „ja” w imię nadrzędnych wartości
zbiorowych: państwa, ojczyzny.
- bunt przeciwko rozumieniu ojczyzny jako molocha domagającego się ofiar,
- miłość ojczyzny + jej krytyka (por. Dante, Byron),
- atakuje i wyśmiewa poważne i drobniejsze wady Polaków  krytyka szlachty polskiej: ceni przekazywaną
tradycję, ale jest przeciwny wywyższeniu z racji urodzenia,
- szlachta odpowiedzialna za istnienie odrażających narodowych cech: „trywialne polactwo”,
- niebezpieczeństwo w sytuacji politycznej – nieoświecony patriotyzm  ksenofobia, szkody moralne – młodzież
uczona nienawiści do Moskali, potem miłości bliźniego,
- sprzeciw wobec nastrajania międzynarodowych nienawiści, odrzuca beatyfikowanie nieszczęść narodowych (

O! i

tu macie Smoleńsk! Polaczkowie!),

odrzuca ubóstwianie Polski, „mistyczne” traktowanie sprawy narodowej oraz

żądanie poświęcenia i ofiar,
- negatywny stosunek N. do heroizmu czynu – normalne spełnianie obowiązków narodowych wyklucza potrzebę
bohaterstwa,
- wskazuje na konieczność nawiązywania relacji z sąsiadami (Niemcami i Moskalami), bo choć teraz są w konflikcie,
to kiedyś będą musieli żyć w stosunkach sąsiedzkich,
- dostrzega schorzenia polskiego społeczeństwa i wysokie zaangażowanie narodowe: „Polak jest olbrzym, a
człowiek w Polaku jest karzeł”, „Polska nie jest społeczeństwem, ale tylko sąsiedztwem”:

•

społeczeństwo (zbiorowość jednostek powiązanych siecią zależności) – sąsiedztwo (zbiorowość jednostek
koegzystujących)  dotyczy tylko wyższych sfer, lud ma własną strukturę (decyduje o specyfice każdego
narodu), NARÓD: dolna sfera różni od drugich, górna łączy z drugimi  łączy narodowe z uniwersalnym.

•

społeczeństwo – poszanowanie wybitnych jednostek i pracy umysłowej ≠ sąsiedztwo.

•

naród ≠ społeczeństwo; naród – państwo,

•

Polak = olbrzym (w sytuacji zagrożenia zewnętrznego ojczyny); człowiek w Polaku = karzeł (we wzajemnych
stosunkach między rodakami czy w pojmowaniu obowiązków wobec ponadnarodowych wspólnot
ludzkich,

•

naród pojmowany historycznie i kulturowo, nie etnicznie  bo nie ma możliwości istnienia jednolitej
etnicznie rasy (!), sprzeciw wobec rodzących się postaw rasistowskich i nacjonalistycznych,
internacjonalizm

•

„naród składa się nie tylko z tego, co wyróżnia go od innych, lecz i z tego, co go z innymi łączy”.

IV. POETYKA NORWIDA
1. „JASNOŚĆ” I „CIEMNOŚĆ” MOWY
- wysoki stopień świadomości teoretycznej i bogata autorefleksja,
- funkcje tekstu literackiego:

•

najważniejsza dla N. – f. poznawcza – N. chce przekazać odbiorcy pewne prawdy o człowieku i świecie 
twórczość artystyczna ≠ ekspresja indywidualna, ale „bezpersonalizm” (!),

•

≠ zabawa, ≠ tylko wzruszenia, ale też ≠ jedynie dydaktyzm, moralizatorstwo,

- SZTUKA ma przekazywać człowiekowi wiedzę o świecie tak, aby służyć jego mobilizacji intelektualnej, wzbogacać
go wewnętrznie nie tylko sumą przekazanych informacji, ale i sposobem ich podania, nie może być łatwa,
rozleniwiająca duchowo, prawdę każdy powinien odkrywać sam, nie można jej podawać w gotowej postaci,
- zadanie ARTYSTY – zostawić prawdę nieco ukrytą w dziele, jasność obezwładnia i rozleniwia, podaje wszystko na
tacy, ciemność mobilizuje do działania, jest siłą, może nauczyć,
- sztukę słowa różni od pozaartystycznego komunikatu językowego m.in. to, że prawda nie jest w niej wykładana
wprost, ale pozostawiona w „ciemności”, tj. w takich uwikłaniach, w jakich znajduje się ona w życiu,
- już sam wysiłek związany z odkrywaniem treści, wzbogaca duchowo odbiorcę,
- gładkość i potoczystość tekstu jest zdradliwa, potrzebna jest pewna chropawość i zgrzytliwość,
- sztukę powinna cechować brutalność oddziaływania, nie może ona koić czytelnika,

9

Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski

- refleksje o niezrozumieniu przez własny czas na podstawie dziejów recepcji wielkich twórców słowa, zarzucano
mu „ciemność”, niezrozumiałość  zarzuty leniwych odbiorców,
- niebezpieczeństwo wszechobecnej łatwizny,
- propaguje rodzaj odbioru polegający na wgłębianiu się w sens czy raczej - w różne sensy tekstu,
- oryginalność – rozumiana jako „sumienność w obliczu źródeł” ≠ romantycy,  czyli dziś: autentyczność
połączona z sumiennością, rzeczowością i trudem poszukiwania,
- artysta powinien postępować tak, jak śpiewak ludowy,
- tym, co wyróżnia literaturę od zwykłego, potocznego komunikatu słownego jest

•

względne utajenie sensów, odkrywanych w trakcie swoistej „gry”, jaka podczas lektury toczy się między
tekstem a czytelnikiem,

•

hiperbolizacja treści,

•

elementy naddanego uporządkowania językowego,: rytm i współbrzmieniowość w wierszach, specjalne,
wyróżniające się kadencje zdań w prozie, przestawienia szyku gramatycznego itd.

2. PARABOLA, IRONIA, ELIPSA
- Sposoby artystycznego zwielokrotnienia sensów, kondensacji komunikatu słownego, komplikacji świata
przedstawionego w dziele literackim: parabola, ironia, elipsa.
- PARABOLA – przypowieść - ważna dla N., rzadkość w XIX w.:

•

uczył się jej na Biblii,

•

przedstawia nie tylko prawdy, ale też dramat życia wyrabiający prawdę,

•

wiele wierszy, wszystkie opowiadania i dramaty niosą sensy wynikające nie tylko z warstwy rzeczywistości
bezpośrednio przedstawionej, ale i sensy ukryte, najczęściej ważniejsze i istotniejsze od
pierwszowarstwowych,

•

twórczość N. to „monolog-nieustannie-się-parabolizujący”,

•

dzięki temu zabiegowi zyskał możliwość oddania w słowie różnych, trudnych do wyrażenia w normalnym
toku opisowym subtelności i niuansów życia,

•

p. mogła przybliżyć pewne problemy przez podobieństwo czy analogię przekraczając bariery wynikające z
ograniczeń języka,

•

walory czysto literackie: zwarta, nie dopuszcza epickiego wielosłowia, przynosi element zaciekawienia,
zaintrygowania odbiorcy,

•

nie jest to proste zastosowanie chwytu z Ewangelii, bo stanowiła archaiczną konstrukcję w kontekście
powszedniego życia XIX-wiecznego człowieka, jest mniej uchwytna, trudno określić jej granice,

•

pojawiają się formy pośrednie – legendy,

•

potęgowanie wielosensowości tekstu i „migotliwości” jego wykładni,

•

z kategorii bliskiej alegorii parabola u N. przekształca się w znak wyraźnie zbliżający się do symbolu,

- PORÓWNANIE, ALUZJA, CYTAT – współwystępują z parabolą, lub mieszczą się w jej pograniczach:

•

porównanie – ma unaocznić odbiorcy jakąś trudną do wytłumaczenia sprawę, „uoczywistnić” ją, choć
czasem w klimacie paradoksu,

•

aluzja i cytat – ma wzbogacić wymowę utworu o te sensy i znaczenia, które zawierało przywołane dzieło, z
reguły wybitne, zakorzenione w świadomości odbiorcy; mocniejsze osadzenie współczesnego tekstu w
tradycji kulturowej.

- IRONIA – dobrze zadomowiona w lit. XIX w. (stosowana już w oświeceniu),

•

polega na nietożsamości między dosłownym a ukrytym, właściwym znaczeniem wypowiedzi, przy czym (≠
przypowieść) przedstawione wydarzenia czy przedmioty zachowują swą tożsamość, a ulega fluktuacji
jedynie ich ocena: pozornie pozytywna, a istotnie negatywna bądź odwrotnie; kierowana do konkretnych
odbiorców, oznaczona sygnałami stylistycznymi, kontekstem bądź intonacją; zawsze zaznaczony jest
dystans podmiotu mówiącego wobec przedmiotu wypowiedzi (rzeczywistości), czasem wobec samej
wypowiedzi bądź nawet jej podmiotu (autoironia),  w tradycyjnej i.

10

Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski

•

u N. na sile zyskuje tendencja do „migotliwości”, nie wiadomo jak odczytywać i.  podważając sens
wypowiedzi, nigdy prawie nie daje N. jednoznacznej ironicznej wykładni jej rozumienia, manifestuje
własną niepewność co do właściwego odczytania treści, czasem obejmuje ironią czynność ironizowania
(Marionetki),

•

największa różnica między N. a poprzednikami: ironia nie była dla niego li tylko techniką widzenia i
opisywania świata; był przekonany, że ironia tkwi nie tylko w człowieku oglądającym rzeczywistość, ale
także w samej rzeczywistości  podmiot ironii: rzeczy, świat, los, historia  przedmiot: człowiek;

•

(Quidam)  władający światem demiurg – pozycja narratora, jeżeli bohater przyjmuje ironię zdarzeń
nieświadomie, staje się marionetką losu; ale może też opanować intelektualnie swoją sytuację przez jej
rozpoznanie i wybór postawy stoickiej ( pokora),

•

2 postawy podmiotu ironii wobec obiektu:

o szydercza – nastawiona negatywnie, złośliwie,
o łagodna, a przynajmniej neutralna.

•

upodobanie do paradoksu – służy żartowi, pełni funkcję oskarżycielską, zw. z ironią, uwydatnia
przekonanie N. o sprzeczności jako zasadniczym elemencie struktury świata.

- ELIPSA  skłonności eliptyczne, wszelkie dążności do lakonizmu, do wyrażenia treści najmniejszą ilością słów, zw.
ze stosunkiem N. do języka w ogóle.
- Norwidowska KONCEPCJA JĘZYKA:

•

przekonanie o „dramatycznym”, czyli dialogowym charakterze języka,

•

jeden przypadek układu komunikacyjnego – dominacja funkcji poznawczej języka, ze względu na jej
obecność wartościował mowę,

•

uprzywilejowanie kontaktu pełnego myślowego napięcia: elementy sporu, dyskusji, dowodzenia,

•

spełnianie funkcji fatycznej języka ≠ mowa,

•

język jako rezultat i świadectwo nawarstwiania się różnych pokładów kulturowych (por. poglądy na
problematykę narodu):

♣

„czystość” jęz. nie stanowi wartości,

♣

często korzystał z wyrazów obcego pochodzenia,

♣

popierał wzbogacanie jęz. lit. poprzez czerpanie z jęz. naukowego, oraz potocznego,

♣

aktywność słowotwórcza: neologizmy, nowe złożenia wyrazowe.

•

ograniczenia i rygory – gdzie indziej: przestrzega przed bezmyślnym stosowaniem różnych ważnych pojęć-
wartości, które – nadużywane – powszednieją i banalizują się,

•

obok innych części mowy umieszcza w języku milczenie,

 MILCZENIE, w pewien sposób związane z szeroko rozumianą eliptycznością w języku,
- użycie elipsy przez N.:

♣

lakoniczność,

♣

nigdy nie dopowiadał w zdaniu tych jego składników, których odbiorca mógł się domyślać czy
zrekonstruować je na podstawie kontekstu,

- szersze rozumienie milczenia (przemilczenia)

♣

traktowane jako osobna część mowy,

♣

specjalna funkcja milczenia w języku artystycznym i szczególne znaczenie w N. koncepcji literatury: dot. nie
tylko lingwistyki, ale także m.in. historiozofii,

♣

PRZEMILCZENIE – nagła przerwa w toku opowieści czy zawieszenie głosu w dyskursie, spowodowanym
niemożnością pełnego, adekwatnego wyrażenia myśli:

o częste z powodu ułomności języka  lepiej zawiesić głos i zostawić pole do namysłu, kontekst

najlepiej naprowadzi wrażliwego czytelnika na właściwe rozumienie przemilczanej treści niż
jakakolwiek werbalizacja,

o w milczeniu mieści się niewypowiedziane, co odbiorca może odgadnąć,
o przerwa – cisza, może być głośniejsza, zwł. gdy jest związana z większym napięciem,
o „mówiące milczenie” (niedopowiedzenie) spełniało ważną rolę w jego tekstach, zwł. dramatach,
o funkcje precyzujące czy dookreślające,

11

Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski

o spełniając rolę eliptyczną, sprzyja kondensacji (także inne śr. jęz. np. neologizmy),
o nowotwory czasownikowe służą zastąpieniu rozbudowanych, często wielowyrazowych zwrotów

peryfrastycznych jednym słowem,

o ZASADA ZWIĘZŁOŚCI WYPOWIEDZI: „ile tylko można w najmniejszej liczby słów do powiedzenia

jakiej treści”  wypowiedź maksymalnie treściwa to równocześnie wypowiedź pozostawiająca
szerokie pole różnorodnym przeciwstawiającym się sobie i uzupełniającym się intencjom
znaczeniowym,

o daleko idąca zwięzłość tekstów i ich niezwykła lapidarność + skłonność do sentencji, gnomiczności

wyrazu  liczne aforyzmy.

3. MIKROREALIZM
- trudny pisarz,
- ale N. stosował liczne zabiegi mające na celu max. „rozjaśnienie” jego tekstów:
 zabiegi zewnętrzne:

♣

liczne wstępy, epilogi, przypisy, znaczące motta  starają się zwrócić uwagę odbiorcy na to, co w tekście
ważne, mają na celu wyrazistość i możliwie największą jednoznaczność komunikatu,

♣

formy zapisu – b. oryginalne, rozmaite sposoby graficznego wyróżnienia wyrazów czy całych fragmentów
tekstu: rozstrzelony druk, pisanie wyrazów z dużej litery bądź całości wersalikami,

♣

interpunkcja – odbiega od powszechnie przyjętych zasad, niekonwencjonalnie operująca pytajnikami,
wykrzyknikami, wielokropkami czy myślnikami,

 zabiegi wewnętrzne (obok tendencji świadomie utrudniających):

•

dążność do prostoty, do niekomplikowania bez potrzeby komunikatu literackiego,

•

„sprozaizowanie” wierszy, rezygnuje z większości atrybutów poetyckich,

- brakuje u N. cech traktowanych jako wyróżniki literatury:

•

obrazowość ≠ pojęciowość  N. nie traktuje tych cech jako wykluczające się, operuje jednym i drugim;

•

nastrojowość i fantastyka  nie odgrywa niemal żadnej roli u N.;

•

nie wyobraźnia – opisuje to, co widzi lub może się dowiedzieć  powrót do realizmu  kult prawdy,
obiektywizm;

- mikrorealizm – N. wykorzystuje zdobycze poetyki realistycznej, wprowadza je w obręb własnej estetyki, choć nie
aprobuje powieści  to co stanowiło jej odkrycie, przenosi do paraboli:

o kult szczegółu, detalu – zawsze posiada sens głębszy,
o łączy się z wyraźną skłonnością do odkrywania nowych, niepenetrowanych przez literaturę obszarów

tematycznych (np. codzienność), a nawet swoistym turpizmem – brzydota, obrazy czy sytuacje odrażające,
niemaskowanie zła;

o podporządkowany zadaniom moralistycznym, nieobojętny temat dzieła sztuki (≠ realizm i naturalizm XIX),
o chciał wywołać u odbiorcy refleksję nad światem i człowiekiem  oczekuje reakcji podobnej do katharsis

 ale ma to być: otamowanie emocji myślą, która od początku towarzyszy przeżyciu i prowadzi do
„oczyszczenia” moralnego,

o unika tragicznych spięć, zwł. krwawych, jako nierealistycznych.

4. POEZJA
1) tematyka życia codziennego, równocześnie tematy dziejów ludzkich i dziejów planety, wielkich wydarzeń,
osobistości historycznych, także bieżąca polityka, pojęcia abstrakcyjne z nauki i filozofii,
2) wyjątkowa powściągliwość, stonowanie poezji, jej swoisty „ascetyzm”,
3) nowa rola podmiotu lirycznego – nie zwierza się z przeżyć i odczuć  odrzucenie konfesyjności i ekspresyjności,
autor nie jest tożsamy z podmiotem lir.  Norwidowski „bezpersonalizm”,
4) wiersze o strukturze rozmowy  podmiot to ktoś, kto chce wypowiedzieć Prawdę, odbiorca, adresat wiersza
konkretyzuje się jako „ty”, milczący współuczestnik dialogu,  N. monolog ciąży ku strukturze dialogu (stale ktoś

12

Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski

kogoś przekonuje, zadaje pytania, zaprzecza, wiedzie spór)  w sferze napięć między „ja” i „ty” lirycznym realizuje
się „dramatyczna” koncepcja jęz.;
5) różne postacie lir. „drugiej osoby: ogólnikowa (czytelnik może się z nią utożsamiać) lub odbierana jako ktoś obcy
( dialog przyjęty z dystansem),
6) poezja pełna napięcia myślowego, które organizuje przeżycie estetyczne towarzyszące jej odbiorowi,
uczuciowość (decydująca o poetyckości w romantyzmie) tu jest nieobecna; poezja intelektualna, zwięzła,
„ascetyczna”; poezja dialogu, pobudzająca do myślenia, ale niechętna formułowaniu gotowych programów i
rozwiązań,
7) metaforyka trudna i nowatorska (radykalne upowszednienie słownictwa), wykorzystywała niedomówienie i
elipsę, miała zaskakiwać czytelnika, była zawsze odległa, łączyła skojarzeniem przedmioty i pojęcia do tej pory
raczej nie kojarzone ze sobą, najczęściej łączenie bardzo zmysłowych, bardzo konkretnych przedstawień z
elementami pojęć abstrakcyjnych, wielopiętrowe konstrukcje metaforyczne,
8) wersyfikacja – uporządkowanie dźwiękowe i graficzne; skomplikowana i wyszukana, unika nadmiernego
akcentowania funkcji poetyckiej, unika nadmiernego zwracania uwagi na samą organizację dźwiękową przekazu
słownego  N. nie uprawia popularnego w rom. metru sylabotonicznego (nachalnie powtarzana rytmika
przytłacza i zagłusza stronę merytoryczną tekstu); b. cenił starszy i słabiej zrytmizowany sylabowiec, choć nie
uprawiał go w tradycyjny sposób (przesuwał cezury, wprowadzał nieregularności)  ≠ melodyjność  raczej:
chropowatość przesuwająca automatycznie uwagę czytelnika z rytmu na meritum tekstu  warunek prawdziwej
poezji  (załamania rytmu, wtrącone prozaizmy, przeskoki kompozycyjne, wypowiedzi autorefleksyjne),
9) prozaizmy w zakresie leksyki czy syntaksy – wyrazy potoczne lub „scjentyficzne:, składnia nieprawidłowa czy
urwana  podważenie jednolitości stylowej tekstu  wskazuje na ograniczoność i skrępowania języka;
10) N. jako pierwszy wprowadził WIERSZ WOLNY, intonacyjno-ekspresyjny,
11) rymy – większość wierszy była rymowana, ale część pisał wierszem białym  unikał natrętnej
współbrzmieniowości klauzul, raczej rymy odległe (por. rytm).

5. DRAMAT I PROZA
- N. uprawiał także dramat, prozę artystyczną, esej, zostawił bogatą korespondencję,
- TEORIA DRAMATU – wariant tendencji rozwijających się od XVIII w., dążących do zatarcia różnic między tragedią
a komedią, do stworzenia gatunku pośredniego między nimi:

o „komedia wysoka”  N. zrezygnował z wielkiego „buffo”, jak i z nieprawdopodobnych zawikłań fabuły:

miała przedstawiać codzienność, nie obfitującą w nadzwyczajne zdarzenia;

o „biała tragedia” – wyrzeka się demonstrowania sytuacji krańcowych, ekstremalnych, także niesłychanie

rzadko zdarzających się w życiu ludzkim  ukazanie tych konfliktów, które posiadały wymiar ostateczny,
rangę spraw życia i śmierci, ale nie doprowadzają do zgonów czy przelewu krwi;

o pocz. traktowane jako dwa odrębne, zbliżone do siebie gatunki  połączenie obydwu  Pierścień

Wielkiej Damy  wolna od skonwencjonalizowanych formuł i schematów treściowych,

o dramaty N. są wyciszone, pozbawione efektownej intrygi, prezentują zwolnione tempo akcji, ale ogromna

dbałość stronę plastyczną (gestyczną) 

o Gest – szczegółowo ujawniany w didaskaliach – wystudiowany, obarczony znaczeniami symbolicznymi,

wypełnia chwile ciszy dramatycznej, a kiedy towarzyszy słowom, ujawnia głębsze pokłady tekstu, ale brak
dekoracji,

o Liryzm – jako czynnik przyciągający uwagę, uatrakcyjniający w momentach wolniejszego tempa akcji, jako

intermedium między partiami o większym zagęszczeniu i napięciu myślowym,

o Komizm – raczej komizm charakterów czy też komizm słowny, często ironia, czasem satyra,
o rezygnuje z bohaterów zdecydowanie pozytywnych i zdecydowanie negatywnych, unika czarno-białego

schematu współczesnej mu literatury tendencyjnej.

- PROZA:

13

Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski

•

N. rezygnuje z żywo toczącej się akcji i wielowątkowej fabuły charakterystycznej dla powieści, którą
całkowicie odrzuca,

•

uprawiał jedynie krótkie gatunki fabularne ≠ nowela realistyczna,

•

Norwidowskie małe formy epickie noszą charakter apologu, przypowieści, egzemplum – wpisanych w
plan moralistyczny,

•

w rozbudowanej fabule giną – podporządkowane całości – poszczególne jej elementy, szczegół traci byt
samoistny,

•

szczegół-atom (czasem słowo lub gest) odgrywał rolę zasadniczą, często przybierając znaczenie
symboliczne,

•

szczegóły składają się na większą całość, ale respektującą ich „oddzielność”,

•

opowiadania N. są opisem jednego znaczącego wydarzenia, któremu czasem towarzyszy naszkicowanie
jego kontekstu, wydarzenie staje się przedmiotem opowieści dlatego, że coś wyraża bądź symbolizuje, że
przekazuje określoną Prawdę o człowieku.

•

w narracje mało miejsca zajmuje akcja, ale szczegółowo referowana jest sytuacja, przestrzeń góruje tu nad
czasem, nad opowiadaniem przeważa opis,

•

proza epicka N. – bliska cechom gatunkowym noweli (sprzed XIX w.) tu: trylogia włoska (Stygmat, Ad
leones, tajemnica Lorda Singelworth); zbliżone także do nich tzw. legendy, tworzone przez całe życie;

•

Grupa utworów odbiegających daleko od cech strukturalnych noweli, utw. o bardzo oryginalnej i
synkretycznej formie – na pograniczu gawędy wspomnieniowej i eseju (Czarne kwiaty, Menego, Białe
kwiaty), nie tylko oryginalność formy, ale i poziom artystyczny oraz ranga prezentowanych myśli ≠ zwykłe
zapiski pamiętnikarskie:

o mniejsza lub większa obecność elementu dyskursywnego, eseistycznego,
o rola podmiotu mówiącego: narrator nie eksponuje swojej obecności, ukrywa ją w cieniu innych

postaci, które są opisywane (dokładny opis zachowania, cytaty wypowiedzi),

o narracja budowana na osi chronologii – organizuje ją związek znaczeniowy między referowanymi

epizodami = znaczącymi wydarzeniami, przedmiotami opowieści, które przez sam fakt zaistnienia
wyrażają określoną, ważną Prawdę,

•

wzajemne przenikanie się elementów epickich i eseistycznych jest cechą całej twórczości N. – zatarcie
granic między elementami fabularnymi a dyskursywnymi, opowiadanie pełne fragmentów
przypominających artykuł krytyczny, eseje ozdabiane przypowieściami czy egzemplami, zatarcie różnicy
między opowiadaniem i esejem a prywatną korespondencją (partie rozważań dyskursywnych,
wspomnienia, obrazki fabularne),

•

„ja”, podmiot mówiący jest obecny w prozie (≠ poezja), jest ona personalna, przeważa forma narracji w 1.
osobie,

•

proza nasycona liryzmem – elementy poetyckie stanowią przeciwwagę dla szarzyzny, powszedniości, jaką
przynosi programowa rezygnacja z tradycyjnych atrybutów prozy, gł. żywej akcji.

V. MIEJSCE NORWIDA W LITERATURZE POLSKIEJ XIX STULECIA
1. NORWID A NURTY LITERACKIE POŁOWY WIEKU
- rozpatrywany w kontekście śladów dorobku przeszłości, od żydowskiego i greckiego antyku po romantyzm,
- w stosunku do późniejszych zjawisk literackich (Młoda Polska, Dwudziestolecie, doba powojenna – prekursor
wielu dwudziestowiecznych nurtów literatury,
- on sam nie odgradzał się od swojej współczesności:

•

reagował na bieżące wydarzenia literackie,

•

jego twórczości nie wolno odrywać od ówczesnych nurtów artystycznych,

•

czytywał utwory pisarzy rówieśnych i młodszych – nie tylko wybitnych,

•

starał się wpływać na rozwój współcz. lit. polskiej poprzez własny wkład twórczy, ocenę dokonań innych,

14

Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski

- działalność N. – okres ogólnego odwrotu od romantyzmu  N. już, coraz częściej, traktowany jako zjawisko
odrębne od romantyzmu, jego dzieło jest porównywalne z tym, co tworzyli autorzy odchodzący i polemizujący z
romantyzmem,
- N. debiutował w okresie rozkwitu romantyzmu i jako romantyk, a umierał w czasie, gdy pozytywizm przechodził
swój pierwszy poważny kryzys wartości i zaczynał się przeżywać,
- ewolucja jego twórczości pokrywała się w jakimś stopniu z nowymi tendencjami całej literatury polskiej l. 40 XIX
w. – pocz. l. 80.;
- twórczość N. jest paralelna  chociaż N. wybierał warianty nie podejmowane przez innych, realizowane
oryginalnie,
- N. a NIEROMANTYCZNE PROPOZYCJE LITERACKIE:

•

BIEDERMEIER – świadomość odrębności od romantyzmu, brak konkretnego programu, przedstawiciele: H.
Rzewuski, M. Grabowski, W. Pol, J. Korzeniowski, J. I. Kraszewski, W. Syrokomla, J. Zachariasiewicz 
akceptując sam przełom romantyczny oraz odcinając się od klasycyzmu i oświecenia (zwł. libertynizmu i
rewolucyjności), negowali równocześnie wszystkie te cechy literatury (i postawy życiowej), które
wypływały z radykalnej nieakceptacji świata oraz wewn. rozdarcia, antynomiczności myślenia i odbierania
rzeczywistości (romant.); ich światopogląd był uładzony, nie rozdzierały go sprzeczności, pokora, zgoda na
świat; odrzuca antynomiczność, kult ludzi wyjątkowych, indywidualizm, frenezję, wybujałą fantastykę, 
trzeźwość, pogodzenie z rzeczywistością (ostrożne reformy), realizm, minimalizm filozoficzny; bohaterowie
utworów wycofują się w życie prywatne, by uprawiać domowe cnoty  ulubiony gatunek: gawęda
szlachecka,

o PODOBIEŃSTWA N.: świadomie wyrażony sprzeciw wobec romantyzmu, odwołanie do

praktyczności, niechęć do mistycyzmu romantyków, indywidualizmu, bohaterów wznoszących się
ponad tłum (Quiam), romantycznego wywyższenia artysty-profety, mistycyzmu, ceni umiar i
powściągliwość,

o RÓŻNICE: nie pochwala praktyk biedermeierowców, którzy pod pojęcie mistycyzmu podciągali

wszelki maksymalizm poznawczy; zwykły bohater N. nie jest małym i przeciętnym, jak u B.; świat
dla N. jest pełen kontrastów, zgrzytów i niedoli  nie godził się na zastany świat, chciał go zmienić
pracą; uprzywilejował w swojej twórczości problematykę moralną; krytykował prowincjonalizm.

•

PRZEDBURZOWCY – społeczność pisarska, która pojawiła się w lit. pol. w latach 50./60. i wystąpiła
przeciwko biedermeierowi, krytykując go gł. z pozycji etycznych (postawa buntu wobec rzeczywistości,
dążność do przeobrażania świata oraz preferowanie w lit. sytuacji konfliktowych), nawiązywał do pewnych
cech romantycznych, ale nie był jego prostą kontynuacją, był także antyromantyczny  przekształcił się w
pozytywizm po klęsce powstania 1863/64,

o PODOB.: krytyka biedermeierowskiego zniżenia ideału moralnego, braku szerszej perspektywy

życia narodowego, postulat twórczego uczestnictwa w dziejach, niechęć dla postsarmackiego
gawędziarstwa i uznanie dla Słowackiego przy odrzuceniu jego mesjanizmu i koncepcji religijno-
filozoficznych z okresu mistycyzmu,

o RÓŻNICE: nieufny stosunek N. do konspiracji politycznych,

•

ze wszystkimi łączy N.: niechęć do fantastyki, postulat utylitaryzmu sztuki,

•

rodzący się REALIZM: uczynienie przedmiotem literatury realiów życia codziennego jako scenerii zachowań
zwykłego, prostego człowieka, kult konkretu, prozaizmy, śmiałość ukazywania rażących stron życia, ALE N.
nadawał im dodatkowy sens poprzez symbolizującą i generalizującą refleksję,

•

PARNASIZM (F. Faleński, A. Asnyk): kult antyku, ideał umiaru, RÓŻNICE: wprowadzanie elementów
realistycznych, poetyka zgrzytu i niedomówień.

2. NORWID A POZYTYWIZM
- płaszczyzny konfrontacji:

•

N. o pozytywistach – rzadko, uszczypliwie, lekceważąco; Pozytywiści o N. – nie zauważają go.

•

podobieństwa lub różnice światopoglądu,

15

Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski

•

programowe wypowiedzi i sądy,

•

systemy realizacji literackich.

- Zbieżności światopoglądowe (występują, ale często nie są tożsame):

•

brak kultu uczucia, egzaltacji, szału,

•

uznanie dla myśli, rozumu, inteligencji,

•

skłonności scjentyficzne,

•

rzeczowy, zwięzły, „suchy” styl,

•

stosunek do walki zbrojnej, problematyka czynu  piętnuje kult walki,

•

zwolennik trzeźwości, liczenia się z rzeczywistością, przeciwnik marzycielstwa,

•

niechęć do utwierdzonych przywilejem/obyczajem podziałów społeczeństwa, antyszlacheckość,

•

dostrzeżenie anachroniczności obyczajowej, społecznej, kulturalnej ówczesnej Polski,

•

przekonanie o konieczności demokratycznych zmian w stosunkach socjalnych,

•

przywiązanie do mieszczańsko-demokratycznej skali wartości, uznanie dla pracy, praktyczności,

•

niechęć do systemów i zamkniętych ideologii,

•

niechęć do romant. indywidualizmu, kultu jedn. wyjątkowych, wywyższających się ponad tłum,

•

ceni umiar i powściągliwość,

•

odrzucenie fantastyki,

•

faworyzowanie weryzmu

•

przedburzowcy wyprowadzili kult Słowackiego jako jednego z trzech „wieszczów”  N. odczyty publiczne
O Juliuszu Słowackim. Pozytywiści cenią: poglądy polityczne, demokratyzm, krytykę konserwatyzmu,
szlachetczyzny, patriotyzm połączony z gorzkim rozrachunkiem z wadami narodowymi; wyolbrzymianie
elementów realizmu z pominięciem najistotniejszych cech poety – wybujała wyobraźnia,
fantazjotwórstwo, mistycyzm (tak samo N.).

•

odrzucenie prowincjonalizmu, „powiatowości”, sarmackich ciągot i szlacheckiej gawędy z twórczości
biedermeieru, obca im była zgoda z rzeczywistością, niechęć do walki o jej zmianę, rezygnacja z lit.
wielkich konfliktów moralnych czy politycznych.

- Pozorna zgodność:

•

problematyka pracy u N. – krytyka zarówno romant. aktywizmu, jak i biedermeierowskiego pasywizmu 
u jednych i drugich stosunek do rzeczywistości oscylował między: buntem przeciwko niej lub pokornej
zgody  N. przekracza ten dylemat, nie godzi się na zastany świat, dążenie do jego zmiany to gł.
imperatyw etyczny, racja istnienia człowieka, ale nie akceptuje gwałtownych metod działania  chce
zmieniać świat PRACĄ (podobnie pozytywiści):

o dla P. praca mieści się jedynie w płaszczyźnie działań praktycznych na polu gospodarczym,

społecznym, oświaty, nauki,

o dla N. to tylko niewielka cząstka zachowań w całości podporządkowanych eschatologicznie

zorientowanej moralistyce i historiozofii  wizja totalnej odnowy człowieka, nie cząstkowych
reform.

•

przekonanie o potrzebie utylitaryzmu w sztuce (≠ romantyzm):

o dla P. – obowiązek spełniania przez sztukę zadań wychowawczych, popularyzatorskich,
o dla N. – twórczość artystyczna jako postać pracy, której wytworem jest sztuka – twórczość art. jako

część rzeczywistości  N. uznaje nadrzędność sztuki wobec innych form pracy ≠ pozytywiści;
dzięki powstaniu gazet literatura została uwolniona od służb i powinności,

•

ukazywanie sytuacji konfliktowych w życiu i problematyki moralnej w literaturze – dostrzeżenie
konfliktowości w powszedniości.

o dla P.: jednowymiarowe konflikty (z anomalii społecznych) – odtragicznione,
o dla N.: nie unika tragiczności wynikającej z samej istoty egzystencji,

•

stosunek do buntu i rewolucji – odrzucenie:

o P.: uznają je za zjawisko chorobowe, nie przyznają im żadnych racji, przekonanie, że można

całkowicie wyeliminować to zjawisko, jeśli drogą reform ulepszymy świat,

16

Cyprian Norwid – Janusz Maciejewski

o N.: świat z zasady dysharmonijny, pełen sprzeczności i kontrastów  surowa ocena świata – więc

rozumie nieakceptację buntowników; N. swój sprzeciw realizował przez żmudną, wytrwałą walkę –
pracę – pokojową, choć wymagającą cywilnego heroizmu; nie dyskwalifikuje rewolucji w ogóle 
jego historiozofia przewiduje skokowy, nie tylko ciągły rozwój dziejów – czasem sytuacja wymaga
zmiany zasadniczej, ale nie gwałtownej – bez przemocy fizycznej, ale może temu towarzyszyć
przemoc moralna  przebudzenie człowieka (esej Milczenie), aprobuje rewolucję moralną,
dostrzega nieuchronność nieakceptowanej przez siebie rewolucji.

- RÓŻNICE:

•

zadania i rola literatury:

o P.: przekaziciel treści społecznych, tylko rola medialna, „estetyka tendencyjna”- myśl wpisana w

dzieło, która ma stać się inspiracją dla określonych działań odbiorcy,

o N.: odrzuca „estetykę tendencyjną”, pisarz nie powinien wykładać czytelnikowi jakiejś prawdy, ale

prowadzić z nim rozmowę, stawiać pytania, wspólnie odkrywać prawdę.

•

stosunek do prozy epickiej:

o N.: nie docenia roli i perspektywy powieści jako gatunku, ani fabularnych form prozatorskich, nie

godzi się na degradacje znaczenia poezji, w swojej prozie reprezentował specyficzny realizm
paraboliczny

•

romantyczny millenaryzm:

o P.: ruch dziejów odbywa się jednokierunkowo – od gorszych do lepszych form społecznych, ku

określonemu finałowi – powszechnej szczęśliwości ludzkiej  odziedziczony po romantyzmie mit
– utopia postępu, zsekularyzowane,

o N.: świat dąży ku określonemu celowi: moralnemu, dziejowemu  człowiek-chrześcijanin; idea

nadająca sens ludzkiej egzystencji, ale nie jest to rozumiane jako koniec dziejów związany z
powszechną szczęśliwością, nie jest to droga prosta i jednokierunkowa ( N. konc. historii); nie
jest zwolennikiem kapitalizmu, potępiał panowanie pieniądza, odrzuca leseferyzm (zas. bogacenia
się i nieprzeszkadzania innym), społeczeństwo rozumiał jako zjawisko b. skomplikowane niż
spencerowski organizm,

•

stosunek do tradycji:

o N.: wysoko ją ceni, szacunek dla starych rodów jako symbolu ciągłości między dawnym a

współczesnym i arystokratyzmu traktowanego jako obowiązek, nie przywilej; jest przeciwnikiem
podziału stanowego, zwolennikiem równych szans dla wszystkich, ale nie wierzy w naturalną
możliwość totalnej równości  spontaniczną cechą społeczeństwa jest tworzenie się elit –
hierarchizacja.

•

szereg spraw, których P. nie dostrzegają, a którymi N. interesował się i rozwijał:

o problematyka „czynu i słowa”,
o kwestia wolności i niewoli, problem formy,
o opozycja naród-społeczeństwo i społeczeństwo-sąsiedztwo.

•

pozytywizm odrzucał problematykę romantyczną, N. zachował ją, tylko w jej ramach wiódł spór z ujęciami
poprzedników – nie tylko mógł przezwyciężyć romantyków, ale zarazem utrzymać poziom intelektualny
polskiej myśli.

•

Poezja:

o P.: nie potrafi zaproponować formuły alternatywnej dla romantyzmu – deprecjonuje poezję, więc

próby poetyckie są postromantyczne,

o N.: dał w poezji adekwatny odpowiednik realizmu i naturalizmu w prozie,  jest to naturalna

konsekwencja rozwojowa lit. polskiej.

•

N. nie jest zapóźnionym romantykiem, ani biedermeierowcem, jest twórcą jednoosobowego kierunku
paralelnego do pozytywizmu, będącego możliwością rozwoju dla lit. pl.

17