J.R.R.Tolkien

Śródziemie

Śródziemie - dlaczego? gdzie? kiedy?

"Wygląda na to, że on niczego nie wymyślił.
Po prostu przyglądał się z uwagą trollom oraz smokom,
a teraz wiernie je opisuje."

The Times
Dlaczego?

Na pewno nieraz zastanawialiście się po przeczytaniu "Władcy Pierścieni" czy to po raz
pierwszy czy dziesiąty, dlaczego to się tak dobrze czyta ? Odpowiedzią na to pytanie powinien
być ten artykuł. Właściwie to odpowiedź jest prosta i krótka i nie trzeba na nią całego artykułu.
Brzmi ona : "dlatego iż świat stworzony przez Tolkiena we W ładcy Pierścieni czyli Śródziemie
jest bardzo realny, a czytelnik może się identyfikować z wieloma bohaterami trylogii". Właśnie
te dwie zalety połączone razem dają efekt niebywałej realności i pozwalają nam wczuć się w
klimat powieści. Jeśli odpowiedź jest tak krótka i banalna o czym wi ęc będzie ten artykuł ? -
zapytacie. Otóż postaram się dowieść dlaczego świat stworzony przez Tolkiena wydaje nam si ę
realny a bohaterowie prawdziwi. Oto według mnie najważniejsze przyczyny realności świata
przedstawionego we "Władcy Pierścieni" :
Z bohaterami nie ma wielkiego problemu. Jest ich du żo (sama Drużyna składa się z 9 os ób o ró
żnych postawach i charakterach), więc czytelnik nie ma problemu z odnalezieniem postaci, z
którą mógłby się identyfikować. Oprócz tego postacie te zostały przedstawione bardzo szczegó
łowo, znamy ich wygląd, charakter i historię i to także powoduje ich realność.
Najważniejszą zasadą przyjętą przez Tolkiena jest założenie, że on nie wymyślił całej tej historii,

a jedynie podjął się jej opracowania i opublikowania korzystając ze starych notatek, które
przetrwały w Imladris i Minas Tirith i w jaki ś sposób dostały się w jego ręce oraz z przekazów
ustnych, głównie starych legend i opowieści pochodzących z tamtych czasów.
W dodatku F Tolkien informuje, że język, który w tej opowieści (Władcy Pierścieni) jest
przedstawiony jako angielski (tudzież polski) jest w rzeczywistości przetłumaczoną Wspólną
Mową czyli Westronem.
Cały czas wiemy jaki jest krajobraz otaczający bohaterów, jaki panuje klimat w krainie, w której
się znajdują i jaka jest pogoda w danej chwili.
Istnieją istoty starsze od wszystkich innych przedstawionych w opowieści jak Drzewiec czy
Bombadil. Pamiętają oni czasy dawniejsze niż nadejście ludzi (Drzewiec) czy obudzenie się
elfów (Bombadil). Pamiętają początki czasów gdy wszystko dopiero było tworzone. Dodają sw
ą obecnością pewnej głębi historycznej całej opowieści dziejącej się głównie przez okres
jednego roku.
Całe Śródziemie jak i każda istota z osobna ma swoją dokładną historię. Nic nie wzięło się z
niczego i dla każdego nawet najmniejszego elementu jesteśmy w stanie prześledzić jego przeszło
ść.
Gdyby tego było mało we Władcy znajdujemy całą masę innych szczegółów, które dodają
realizmu temu światu i czynią go podobnym do naszego, obecnego. Narody maj ą swoje

kalendarze dostosowane do ich kultury i światopoglądu. J ęzyki, którymi się posługują powstały
na drodze ewolucji, którą można łatwo określić i prześledzić. Wiele ludów migruje przez
wszystkie Trzy Ery, podobnie jak działo się to w starożytności i średniowieczu.

Gdzie?

Dużo większy problem jest ze Śródziemiem, magiczną - poniekąd - krainą umieszczoną na
Ardzie. Może się wydawać, że trudno będzie znaleźć miejsce w którym można je umieścić.
Prawda jest taka, że Tolkien pisał Władcę Pierścieni jak i Silmarillion z założeniem, że Arda to
nasza Ziemia, tylko bardzo dawno temu. Postaram si ę poniżej przedstawić kilka przykładów,
które wiążą Ardę i Ziemię i mogą wyjaśniać ich jedność.
Oto wypunktowane najważniejsze według mnie wskazania, które łączą Ardę z Ziemią :
Pisząc w Prologu "[...] są spokrewnieni z nami (hobbici) [...]" oraz "[...] Niewątpliwie jednak
hobbici zamieszkiwali wówczas te same strefy, w których dotąd jeszcze żyją : północno-
zachodnie kraje starego świata na wschód od Morza. [...]" Tolkien wskazuje nie tylko iż hobbici
nadal żyją w naszym świecie, oraz, że są z nami spokrewnieni czyli, że mamy wspólnych z nimi
przodków, ale również informuje nas o miejscu ich zamieszkania. Dowia dujemy się dzięki
temu, iż Shire leżało na terenie obecnej Europy ("starego świata"), a dokładniej na terenie
obecnej Anglii ("północno-zachodnie kraje", "na wschód od Morza" - czyli naszego Oceanu
Atlantyckiego). Tekst ten wskazuje jednoznacznie, że Śródziemie to Europa.
Jeśli porównamy mapę Śródziemia w Trzeciej Erze (całą a nie tyko fragment, na którym dzieje

się akcja Władcy Pierścieni) z obecną mapą Eurazji i Afryki zauważamy znaczne podobieństwo
w układzie ich linii brzegowej. Jednak uk ład mórz, gór i rzek jest prawie ca łkowicie odmienny.
Jest to wytłumaczone poniekąd przez erozję, która działała na nie przez tysiące lat, ale głównie
przez przemieszczanie się mórz, które jedne tereny odkrywały, a inne zabierały zmieniając w ten
sposób w znacznym stopniu ukształtowanie świata. Najważniejszy jednak, jak się wydaje, wp
ływ na wygląd świata miały moce Valarów i Eru, które niejednokrotnie w historii Śródziemia
odmieniały jego wygląd. W tekście Władcy Pierścieni znajdujemy liczne przykłady, które
świadczą o ciągłych zmianach zachodzących w ukształtowaniu Śródziemia :
W pieśni Gimlego o przodkach Durina jest mowa o czasach, gdy góry były wysokie, ziemia nie
wysmagana wiatrem i deszczami, a oblicze księżyca było gładkie bez widocznych dzisiaj plam.
Gandalf na propozycję ciśnięcia jedynego Pierścienia do oceanu mówi : "morza i lądy zmieniają
swoje granice..."
Drzewiec wspomina o swej młodości, gdy wędrował po krainach Tasarinan, Ossiriand,
Neldoreth i Dorthonion, które zostały następnie zalane przez morze.
Bombadil wspominając dawne czasy mówi, że świat (czyli ląd) był kiedyś większy, a Morze si
ęgało do innych niż obecnie brzegów.
Poza tymi przykładami, także w Silmarillionie można znaleźć wiele relacji z wydarzeń, podczas
których oblicze świata było odmieniane.
Tolkien opisując krajobraz i rasy Śródziemia przedstawia nam świat bardzo podobny do
dzisiejszego. Podobne jest rozmieszczenie ras ludzkich na świecie : ludzie smagli i o ciemnej
skórze żyją na południu, gdzie rozciągają się wielkie pustynie, rasa biała panuje w krainach poło
żonych w środkowo-zachodniej części Śródziemia, wśród gór, wzgórz, łąk i stepów gdzie
panuje klimat umiarkowany i rośnie roślinność podobna do europejskiej, ludzie nadci ągający ze
wschodu Śródziemia na pomoc Sauronowi mają żółty kolor s kóry i skośne oczy, a
Forodwaithowie mieszkający na dalekiej północy jeżdżą na saniach i nartach i opisem pasuj ą do
dzisiejszych Eskimosów. Poza tym znajdujemy często we Władcy Pierścieni opisy gatunków ro
ślin i zwierząt zamieszkujących różne części Śródziemia i po ich wyglądzie, zachowaniu i wyst
ępowaniu możemy z prawie całkowitą pewnością określić, że to te same gatunki, kt óre również
obecnie występują na tych samych terenach, choć nierzadko są ukryte pod inną nazwą.

2

Na niebie Śródziemia znajdziemy te sama planety i gwiazdozbiory co dzisiaj :
"[...] ukazał się Szermierz Nieba, Menelvagor, przepasany blaskiem, pnący się na krawędź
świata [...]" - wydaje się, że jest to opis konstelacji Oriona.
"[...] Frodo stwierdził, że noc jest pogodna Sierp b łyszczał nad ramieniem wzgórza Bree [...]" -
następnie z przypisu dowiadujemy się, że Sierp to hobbicka nazwa Wielkiego Wozu.
"[...] Czerwony Borgil [...]" - na nocnym niebie to prawdopodobnie Mars.
Gwiazdę Earendila można utożsamiać z Wenus, gdyż Bilbo stwierdza, że płonie ona na niebie tu
ż po zachodzie i przed wschodem słońca.
Oznacza to więc, że Arda leżała w tym samym układzie planetarnym co Ziemia, istniał na niej
taki sam klimat jak na Ziemi. Żyły takie same gatunki. Kontynenty miały podobne ukszta
łtowanie, a co najważniejsze hobbici, czyli lud zamieszkujący Śródziemie jest z nami
spokrewniony i nadal żyje na naszej planecie w dokładnie określonym miejscu. Czy po takich
wywodach Tolkiena można nadal wątpić, że Arda to Ziemia ? Chyba nie. Jednak, znamy (ale
czy na pewno) historię naszej planety i nie ma tam wzmianki o Śródziemiu. Nasuwa się więc
kolejne pytanie.

Kiedy?

Tolkien osadzając czasy stworzenia Ardy i trzy ery Śródziemia w naszej historii (bo przysz łość
jest oczywiście całkowicie wykluczona) sugeruje wyraźnie, że historycy mylą się, w domys
łach, jak wyglądał świat kilka lub kilkadziesiąt tysięcy lat temu (a jest to do ść możliwe zważając

na fakt, że tamte czasy znamy jedynie z bardzo skąpego materiału w postaci, kości, naczyń i ró
żnych narzędzi i brak jest dokumentów pisanych sięgających w tak odległą przeszłość. Tolkien
osadza więc Władcę Pierścieni w kontekście historycznym umiejscawiając Wojną o Pierścień w
Trzeciej Erze Śródziemia. Gdy Tolkien zaczynał pisać Władcę miał już gotowy zarys historii
Śródziemia, która została wydana po jego śmierci jako Silmarillion.
Od chwili stworzenia Ardy do czasu, w którym zaczęto liczyć lata upłynął bardzo długi okres
czasu, którego nie jesteśmy w stanie jednak określić nawet w przybliżeniu. Mogły to być tysi
ące miliony lub miliardy lat - gdy tworzono oblicze Ardy i oczekiwano na przebudzenie się
elfów. Od tego momentu (przebudzenia elfów) do czasu, gdy pierwszy raz wzeszło słońce także
nie znamy dokładnej rachuby lat. Jednak nie wydaje się ten okres zbyt długi. Musimy więc
potraktować jako początek Pierwszej Ery, nie stworzenie świata czy nadejście elfów ale
obudzenie się ludzi, które miało miejsce podczas pierwszego wschodu słońca. Postaram się wi
ęc ustalić w naszej historii datę, w której mogła by się zacząć Pierwsza Era według zamierzeń
Tolkiena.
Na początku dowiadujemy się, że "[...] Te czasy, Trzecia Era Śródziemia, to już dziś odległa
przeszłość i wszystkie kraje się od owej epoki zmieniły. [...]" to stwierdzenie nie daje nam co
prawda podstaw do ustalenia jakiejkolwiek daty, ale daje nam pewność, że było to w naszej
przeszłości, a nie przyszłości, oraz że działo się to dawno temu.
Z dodatków A i B wynika, że od chwili buntu Feanora i jego odej ścia z Amanu do Śródziemia
liczone są lata historii, która trwała kilka tysięcy lat do czasu nadejścia Czwartej Ery -
panowania ludzi.
Latające wierzchowce Nazguli, to bestie o skórzastych, nieopierzonych skrzydłach, opisem
odpowiadające latającym gadom z okresu kredy. Tymi wierzchowcami mogły być jedne z tych
gatunków (i być może na nich Tolkien wzorował wierzchowce Nazguli):
Dsungariptrus - wczesna kreda - rozpiętość skrzydeł do 3 metrów
Cearadactylus - wczesna kreda - rozpiętość skrzydeł do 4 metrów
Pteranodon - późna kreda - rozpiętość skrzydeł do 7 metrów
Quetzalcoatlus - późna kreda - rozpiętość skrzydeł do 12 metrów !

3

Wszystkie te gady należą do rzędu Pterosauria, podrząd Pterodactyloidea. Musicie przyzna ć, że
12 metrów rozpiętości skrzydeł robi wrażenie ! Oczywiście nie twierdzę, że wierzchowce
Nazguli to koniecznie któryś z tych gatunków. Nie. Twierdzę tylko, że dzięki fragmentowi z W
ładcy : "[...] Stw ór, być może z dawnego świata, z gatunku, który przetrwał w zakątku
niezbadanych, zimnych gór pod księżycem dłużej niż jego epoka. [...]", który opisuje właśnie
wierzchowca Nazgula możemy śmiało stwierdzić, że Pierwsza (a przynajmniej Trzecia Era),
trwała znacznie później niż 60 milionów lat temu, gdyż nie istniały już w niej powszechnie
przedstawione powyżej gady latające, które żyły w okresie 140 - 66 milionów lat temu. Te
czasy wydają się jednak zbyt odległe, by można w nich umieścić Pierwszą Erę.
Pewne wydarzenia wskazują na to, iż można znaleźć miejsce dla wszystkich trzech er w epoce
lodowcowej. Taką datę nasuwa m.in. wiadomość, że w owym czasie panował na północy
Śródziemia tak okropny ziąb, że nawet po opuszczeniu tego miejsca przez Morgotha chłód nie
ustąpił z tych terenów. Drugą informacją, która przemawia za tym właśnie okresem jest
mumakil, którego Sam i Frodo spotykają w Ithilien. Z wyglądu przypomina on słonia, tyle że
był od niego dużo potężniejszy i większy nasuwa się tu obraz mamuta (istnieje nawet pewne
podobieństwo w nazwie : mamut - mumakil).

W tym miejscu należy sprecyzować, że chodzi mi o górny plejstocen, który trwał 720-10 tyś lat
temu. Jednakże podczas okres ów zlodowacenia lód pokrywałby znaczną część północy
Śródziemia. Należy więc przyjąć, że czasy Pierwszej do Trzeciej Ery mo żna umieścić w którym
ś z interglacjałów (okresów pomiędzy zlodowaceniami).

W grę wchodzą jedynie trzy okresy od 320 do 180, od 120 do 70 oraz po 10 lat temu. W tych w
łaśnie okresach żyły mamuty dochodzące do 4,5 metra wzrostu. Żyły one nie tylko na północy
ale również na terenach obecnej Europy południowej, Afryki czy Indii. Do podobnych
wniosków (umieszczenia trzech er Śródziemia) dochodzi Margaret Howes w swojej publikacji
"The Elder Ages and the Later Glaciations of the Pleistocene Epoch" na łamach "Tolkien
Jurnal" 2 IV 1962 r.
Pojawienie się człowieka na ziemi jest obecnie datowane na różne okresy i nie jest ostatecznie
ustalone na konkretny okres. Wczesne człekokształtne jak Homo sapiens, czy Homo erectus
pojawiają się już 700-300 tysięcy lat temu. Jednak ich wygląd i zachowanie z pewno ścią jest
daleki od Tolkienowskich wzorców z Pierwszej Ery. Bardziej rozwinięta forma człowieka
pojawia się pomiędzy 100-35 tysięcy lat temu i nosi nazwę neandertlaczyka. Jednak także i ten
człowiek bardziej przypomina dzikich ludzi z Lasu Druadan, aniżeli ludzi, którzy pojawili się w
Śródziemiu w Pierwszej Erze. Najbardziej prawdopodo bnym okresem pojawiania się
pierwszych ludzi, którzy mogli być tymi opisywanymi przez Tolkiena, s ą więc czasy po 40-stu
tysiącach lat temu, gdy pojawił się Homo sapiens-sapiens. Ludzie ci trudnili się myślistwem,
żyli w gromadzie w namiotach, sza łasach lub jaskiniach i wytwarzali narz ędzia, naczynia, rze
źbili i malowali.
W Pierwszej Erze ludzie obudzili się wraz z pierwszym wschodem s łońca, wkrótce po ucieczce
Noldorów z Amanu. Od tej pory liczone były lata słoneczne (choć prawdopodobnie pierwszy
rok trwał dłużej niż 365 dni ponieważ z początku słońce wschodziło na zachodzie i zanim to
zmieniono minęło nieco czasu). Ery Śródziemia trwały odpowiednio ok. 600, 3441 i 3021 lat co

4

razem daje ok. 7061 lat. Potem nastała Czwarta Era, o której najpóźniejsze wzmianki pochodzą
z 172 roku. Razem daje to ok. 7232 lat (ostatni rok Trzeciej Ery = 1 rok Czwartej Ery).
Biorąc pod uwagę poprzednie wyliczenia (interglacjały, pojawienie się człowieka i długość
znanej historii Śródziemia) można ustalić, że Pierwsza Era mogła zacząć się pomiędzy 10 000 a
5 200 lat temu.

Aby jeszcze bardziej zawęzić możliwy okres rozpoczęcia się Pierwszej Ery można przyjąć dwie
hipotezy. Pierwsza z nich wydaje mi się nieco mniej prawdopodobna. Mianowicie można zało
żyć, że początek Czwartej Ery to także rok narodzenia Chrystusa. Oznaczałoby to, że obecnie
zaczynamy trzecie tysiąclecie Czwartej Ery (lub jesteśmy w trakcie Pi ątej lub Szóstej Ery).
Przyjmując to założenie określamy rozpoczęcie Pierwszej Ery na ok. 7060 lat przed Chrystusem
(Naszą Erą). Druga wersja (bardziej według mnie prawdopodobna) zakłada, iż Czwarta Era
trwała kilkaset (300-1000) lat przed narodzeniem Chrystusa. To pozwala nam lokować początek
Pierwszej Ery na 8000 - 7500 lat przed narodzeniem Chrystusa (naszą erą). Za taką datą
przemawia także fakt, że żony Entów odeszły od mężów by uprawiać pola i nauczać tego ludzi
gdzieś w połowie Pierwszej Ery, a rozw ój rolnictwa datowany jest w łaśnie na 8000-7500 lat
przed Chrystusem.
Mam nadzieję, że udało mi się przekonać was, że Arda to faktycznie mogłaby być Ziemia i że
można znaleźć w naszej historii miejsca, w których można umieścić trzy ery Śródziemia. Być
może dowiodłem także tego, co było zamierzeniem Tolkiena, gdy pisał, że Arda to Ziemia po
wielu tysiącach lat. Pozostają jeszcze dwa pytania, na które trzeba odpowiedzieć, by uzyskać pe

łny obraz zamierzeń Tolkiena. Mianowicie : co stało się z rasami, które poznajemy we Władcy
Pierścieni oraz gdzie w tym wszystkim Tolkien umie ścił Boga (bo Tolkien był przecież chrze
ścijaninem) ?
Odpowiedź na pierwsze pytanie można znaleźć w tekście Władcy. Rasy i gatunki, które wyst
ępowały podczas Wojny o Pierścień, a nie ma ich w obecnych czasach odeszły lub wyginęły.
Początek tych wydarzeń ma miejsce już pod koniec Trzeciej Ery. Po upadku Saurona elfowie
opuszczają Śródziemie, a ci, którzy nadal tam zostali skazali się na śmierć przez znudzenie
życiem, więc w obecnych czasach nie ma ich już wśród nas. Orkowie w większości wyginęli
podczas Wojny o Pierścień, a ci nieliczni, którzy przeżyli zaszyli się w najgłębszych jaskiniach i
niedostępnych górach i być może zostali tam odcięci od świata (może podczas jakichś pó
źniejszych ruchów lądów i mórz ?). Krasnoludy, których przyrost naturalny zawsze by ł bardzo
niski przetrzebione wielką wojną skazane były na w yginięcie z przyczyn naturalnych. Hobbici -
jak pisze Tolkien w prologu - skarłowacieli i zaczęli unikać Dużych Ludzi i doszli do
mistrzostwa w sztuce ukrywania si ę. Entowie natomiast już w czasach Trzeciej Ery byli bardzo
nieliczni, bo większość z nich zdrzewiała i zamieniła się w drzewa. Do naszych czas ów mógł ju
ż nie dotrwać żaden chodzący Ent, zresztą nie mamy już lasów w których mogły by one żyć
spokojnie. Jedynie ludzie rozwinęli swoją pozycję i to my teraz wszystkim rządzimy, a wielu z
nas tak jest przez to zadufanych, że między bajki wkłada samą możliwość istnienia innych
inteligentnych ras jak elfy, krasnoludy czy hobbici.
Co do Boga, to przecież Bóg istnieje we Władcy Pierścieni, tylko pod innym imieniem.
Valarowie są jedynie jego wys łannikami i nie należy ich traktować jako bogów a raczej jako
odpowiednik znanych z Biblii anio łów czy innych istot obdarzonych przez Eru wielk ą mocą.
Tak więc Tolkien w swej twórczości pozostaje wierny swym przekonaniom religijnym i nie
wprowadza kolizji pomiędzy chrześcijańskimi przekonaniami, a wierzeniami istot mieszkaj
ących w Śródziemiu.
A może wszystko co tu napisa łem kompletnie nie zgadza się z zamierzeniami Tolkiena? Ca ła
magia Władcy Pierścieni polega właśnie na niedopowiedzeniach, gdy na pytanie: Gdzie i kiedy
istniało Śródziemie? - Tolkien odpowiada: Dawno, dawno temu... na Ardzie.

5

6