M

ACIEJ

A

BRAMOWICZ

, I

RENEUSZ

K

AROLAK

„Wolnos´c´” i „liberté”
w je˛zyku polskim i francuskim

Szkic ten stanowi próbe˛ kontrastywnego opisu poje˛cia wolnos´c´ i jego francuskiego
„odpowiednika” liberté. Punktem wyjs´cia zestawienia jest sformułowany przez Jerzego
Bartmin´skiego postulat definicji kognitywnej

1

, a materiałowa˛ podstawa˛: dla wolnos´ci -

zas´wiadczenia zaczerpnie˛te ze słowników je˛zyka polskiego

2

i z materiałów zgromadzo-

nych w magazynie „Polskiego słownika aksjologicznego” (ła˛cznie ok. 700 przykładów);
dla liberté - z róz˙nych encyklopedii i słowników je˛zyka francuskiego oraz z kilku wybra-
nych utworów publicystycznych i literackich

3

.

Jest rzecza˛ oczywista˛, z˙e wynikiem podje˛tej próby nie moz˙e byc´ podanie pełnego opisu

semantycznego interesuja˛cych nas poje˛c´. Wynika to zarówno ze szczupłos´ci bazy mate-
riałowej, jak i z ogromu i doniosłos´ci zagadnienia. Kwestia wolnos´ci jest nie tylko „cen-
tralnym poje˛ciem europejskiej mys´li politycznej”

4

, ale jest równiez˙ jednym z najbardziej

dyskutowanych zagadnien´ filozoficznych czy wreszcie sprawa˛ dotycza˛ca˛ bezpos´rednio
postawy z˙yciowej i działania kaz˙dej jednostki ludzkiej. W konsekwencji poje˛cia wolnos´c´
i liberté wyste˛puja˛ w niezliczonych, nader zróz˙nicowanych tekstach w bardzo róz˙nych
znaczeniach, tak z˙e holistyczny ich opis w formie szkicu jest z góry skazany na niepowo-
dzenie. Dlatego tez˙ autorzy stawiaja˛ tutaj sobie za cel skoncentrowanie sie˛ na jednym
z najistotniejszych komponentów semantycznych tych poje˛c´ - komponencie aksjologicz-
nym.

Wykorzystane do analizy zas´wiadczenia pochodza˛ z róz˙nych epok historycznych.

W wypadku wolnos´ci jest to ok. 500 lat (pocza˛wszy od XVI w.), a w wypadku liberté ok.
300 lat (pocza˛wszy od XVIII w.). Wykorzystanie takiego materiału moz˙e byc´ interpre-
towane jako wynikaja˛ce z implicytnego załoz˙enia duz˙ej stabilnos´ci systemu semantycz-
nego. Nie ulega jednak wa˛tpliwos´ci, z˙e system ten zmienia sie˛, a jego zmiany sa˛ funkcja˛
ewolucji kontekstu historycznego. Tym niemniej zmiany te oscyluja˛ w ramach pewnego
inwariantu semantycznego, który moz˙na uja˛c´ w formie ogólnej formuły: „moz˙liwos´c´
poste˛powania zgodnie z własna˛ wola˛”. Niewa˛tpliwie wnikliwe uwzgle˛dnienie zmian
diachronicznych bardzo wzbogaciłoby zaproponowana˛ analize˛ i byc´ moz˙e pozwoliłoby na
lepsze skontrastowanie poje˛c´ wolnos´c´ i liberté.

1. 1. Intuicyjnie odczuwane nacechowanie aksjologiczne poje˛cia wolnos´c´ znajduje

swoje potwierdzenie, jez˙eli uwzgle˛dni sie˛ szeregi poje˛c´, w których sa˛siedztwie ono wy-
ste˛puje: ojczyzna, pan´stwo, os´wiata, nauka, prawda, poste˛p, cnota, godnos´c´, prawa,
równos´c´, sprawiedliwos´c´, pokój, wiara, miłos´c´, własnos´c´, z˙ycie, solidarnos´c´, Bóg, etc.
Rzecz jasna, długos´c´ takiego szeregu i uporza˛dkowanie jego komponentów jest s´cis´le
uwarunkowane historycznie i odzwierciedla aktualny w danej epoce system wartos´ci.
Zauwaz˙yc´ jednak nalez˙y, z˙e wolnos´c´ jest jednym z najistotniejszych elementów szeregu,
co uwidacznia sie˛ choc´by w tym, z˙e zajmuje w nim zawsze jedno z pierwszych (a nierzad-
ko pierwsze) miejsc.

Równie dobitnym s´wiadectwem aksjologicznego charakteru poje˛cia sa˛ jednostki leksy-

kalne najcze˛s´ciej wchodza˛ce w zwia˛zki syntaktyczne z rzeczownikiem wolnos´c´ i stano-
wia˛ce jego bezpos´redni kontekst. Chodzi przede wszystkim o przymiotniki: s´wie˛ta, miła,
dobra, pie˛kna, szlachetna etc., oraz rzeczowniki: anioł, bóstwo, cud, s´wia˛tynia etc.

Podstawowym, najcze˛stszym i najpowszechniejszym antonimem rzeczownika wol-

nos´c´ jest niewola. W nowszych tekstach wyste˛puja˛ cze˛sto antonimy takie, jak: autorytet,
przymus, totalitaryzm etc.

Charakterystyczna jest relacja mie˛dzy rzeczownikiem wolnos´c´ i rzeczownikiem samo-

wola. Z punktu widzenia semantycznego rzeczownik ten mógłby byc´ w zasadzie trakto-
wany jako synonim wolnos´ci ze wzgle˛du na zgodnos´c´ podstawowego znaczenia ‘działanie
zgodne z własna˛ wola˛’. Ale opozycyjny do wolnos´ci komponent aksjologiczny (negatywne
wartos´ciowanie samowoli) sprawia, z˙e w powszechnym odczuciu rzeczowniki te trakto-
wane sa˛ jako antonimy, zwłaszcza w niektórych epokach historycznych (np. w XVI w.).
Samo juz˙ istnienie rzeczownika samowola w je˛zyku polskim (np. w je˛zyku francuskim
brak jest jego odpowiednika) pos´rednio s´wiadczy o jednoznacznie pozytywnym warto-
s´ciowaniu wolnos´ci: samowola oznacza wolnos´c´ zła˛, przesadna˛, szkodliwa˛ dla ogółu, sama
wolnos´c´ zas´ jest bezapelacyjnie pozytywna.

Negatywne wartos´ciowanie wolnos´ci, tzn. nadawanie jej sensu zbliz˙onego do samowo-

li, utrzymuje sie˛ w dzisiejszej polszczyz´nie jedynie w wyraz˙eniach frazeologicznych,
maja˛cych zreszta˛ tendencje˛ do zanikania, np. wolnos´c´ obyczajów (dzis´ raczej: swoboda
obyczajów), por. tez˙: Nie pozwólcie sie˛ zwies´c´ rozluz´nieniu obyczajów, które wydaje sie˛
wolnos´cia˛, a w rzeczywistos´ci jest niewola˛ (1988).

Lista synonimów wolnos´ci jest bardziej róz˙norodna i wykazuje tendencje do wie˛kszej

zmiennos´ci w zalez˙nos´ci od kontekstu historycznego. Do najcze˛stszych zaliczyc´ moz˙na:
swoboda, niepodległos´c´, suwerennos´c´, niezawisłos´c´, prawa, autonomia, niezalez˙nos´c´ etc.
Zwraca uwage˛ przede wszystkim duz˙a liczba synonimów dotycza˛cych wolnos´ci kraju
(społeczen´stwa, grupy, narodu, pan´stwa), zwłaszcza zas´ bardzo cze˛sto wymieniany jako
znaczeniowo najbliz˙szy rzeczownik niepodległos´c´, dotycza˛cy, w przeciwien´stwie do po-
zostałych, wyła˛cznie wolnos´ci kraju, co dobitnie wskazuje na znaczenie, jakie ta relacja
miała w zbiorowych dos´wiadczeniach wielu pokolen´ Polaków.

1. 2. Rzeczownik liberté ma wyraz´nie szerszy zakres semantyczny od polskiego

wolnos´c´. Bywa takz˙e tłumaczony jako: swoboda, niezalez˙nos´c´, prawa obywatelskie,
poufałos´c´ etc. Liberté równiez˙ pojawia sie˛ w szeregach poje˛c´ s´wiadcza˛cych o jego aksjo-
logicznym, pozytywnym nacechowaniu: liberté - égalité - fraternité (dewiza Republiki
Francuskiej), progrès, bien-être, amour, justice, honneteté, gloire, travail, paix etc. (po-
ste˛p, dobrobyt, miłos´c´, sprawiedliwos´c´, uczciwos´c´, chwała, praca, pokój etc.).

Odnotowac´ nalez˙y takz˙e zwia˛zki syntaktyczne z rzeczownikami o charakterze warto-

s´ciuja˛cym: don du ciel, déesse, dieu (dar nieba, bogini, bóstwo).

Ciekawym dowodem na pozytywne wartos´ciowanie poje˛cia liberté jest istnienie formy

52

liberticide (wolnos´ciobójstwo), stawiaja˛ce liberté w rze˛dzie istot ludzkich, nalez˙a˛cej do
serii: génocide, fratricide (ludobójstwo, bratobójstwo) etc. Por.: Qui est-ce qui a édicté les
lois liberticides contre la Presse? (Kto uchwalił te ustawy liberticides przeciwko Prasie?)
(E. Vermesch, 1871).

Oprócz wyraz´nie pozytywnego wartos´ciowania liberté wymienic´ moz˙na dos´c´ liczne

wypadki wartos´ciowania negatywnego. Liberté nazywana bywa: nom fallacieux, menson-
ge, appât, manteau (słowo kłamliwe, kłamstwo, przyne˛ta, płaszczyk). Pejoratywna aksjo-
logizacja zachowuje aktualnos´c´ we współczesnej francuszczyz´nie, czego dowodem moga˛
byc´ utrwalone wyraz˙enia w rodzaju: prendre ses libertes avec quelqu’un (pozwolic´ sobie
na poufałos´c´ z kims´), prendre ses libertes avec un texte (niedokładnie cytowac´ jakis´ tekst).

W zasadzie nie ma jednego wyraz´nego antonimu dla rzeczownika liberté (nie narzuca

sie˛ on tak jednoznacznie jak w je˛zyku polskim niewola). Wynika to z bardzo szerokiego
zakresu semantycznego tego słowa: kaz˙de jego uz˙ycie posiada swoje odre˛bne synonimy
i antonimy.

W konteks´cie tak bogatego pola semantycznego uderza brak „idealnego” odpowiednika

dla polskiego słowa niepodległos´c´. Najbliz˙sze znaczeniowo wyrazy, jak indépendance,
autonomie czy souveraineté, maja˛ bardzo szeroki zakres uz˙yc´, w których obiektem moz˙e
byc´ nie tylko pan´stwo, kraj, lecz równiez˙ jednostka ludzka.

Bardzo cze˛sto w uz˙yciach tekstowych liberté wyste˛puje wraz z antonimami okazjonal-

nymi, np.: liberté = anarchie, licence, etat, prison etc. (anarchia, swawola, pan´stwo,
wie˛zienie etc.), por. Moi, j’aime la liberté, mais il ne faut pas qu’elle dégénère en licence
(Lubie˛ liberté, ale nie moz˙na dopus´cic´ do tego, by przerodziła sie˛ w swawole˛) (E. Zola,
1871).

2. 1. Czym jest wolnos´c´ dla Polaków w sensie ontologicznym, jakiego typu kategoria˛

bytu? Jest przede wszystkim idea˛, celem politycznym, społecznym, zasada˛ z˙ycia, funkcjo-
nowania jednostki, grupy społecznej, klasy, narodu: Polacy, wolnos´c´ ludu jest interesem
waszym politycznym (H. Kołła˛taj, 1790).

Mniej cze˛ste, choc´ obecne w kaz˙dej epoce historycznej jest pojmowanie wolnos´ci jako

atrybutu, cechy, prawa, przywileju człowieka: Wszyscy ludzie rodza˛ sie˛ wolni i równi
(1948).

Abstrakcyjny charakter poje˛cia sprawia, z˙e cze˛sto jest ono metaforyzowane tak w te-

kstach literackich, jak i publicystycznych. Podstawowym sposobem metaforyzacji jest
nadawanie wolnos´ci cech fizykalnych, co uwidacznia sie˛ w cze˛sto wyste˛puja˛cych zwro-
tach, w których wolnos´c´ ujmowana jest przedmiotowo: wolnos´c´ dac´, nadac´, obdarowac´,
znalez´c´, frymarczyc´, pozbawic´, tracic´, niszczyc´, sprzedawac´ etc.

5

Równoległa˛ serie˛ tworza˛

wyraz˙enia metaforyczne: sztandar, wieniec, skarb, plon wolnos´ci etc.

1. (wolnos´c´ osobista)
2. (swoboda)

3. (prawa polityczne)
4. (niepodległos´c´, niezalez˙-
nos´c´)
5. (filozoficzna wolnos´c´)

Synonimy
franchise
faculté, facilité, aisance

droit
indépendance
autonomie
indéterminisme

Antonimy
captivité, dépendance
contrainte, entrave,
gêne, oppression
défense, interdiction
dépendance, assujetissement

déterminisme, fatalité

53

Innym, licznie zas´wiadczonym typem metaforyzacji wolnos´ci jest nadawanie jej cech

istoty z˙ywej, zwłaszcza człowieka (kobiety). Wymienic´ tu moz˙na wyste˛powanie takich
wyraz˙en´, jak: wolnos´c´ kona, ucieka; brac´ s´lub z wolnos´cia˛, brac´ sie˛ z wolnos´cia˛ w zapasy,
wolnos´c´ grzebac´, wolnos´c´ chroni sie˛ etc. Por. tez˙: Wolnos´ci, niebieskie dziecko, ułowiono
cie˛ zdradziecko. (F. Karpin´ski, 1792).

Do tego typu metaforyzacji nalez˙a˛ równiez˙ wyraz˙enia synekdochiczne, np.: oko, duch

wolnos´ci etc.

Innym, cze˛stym typem metaforyzacji jest ujmowanie wolnos´ci jako elementu przyrody,

zjawiska przyrodniczego, z˙ywiołu: grzmot, słon´ce, fale, zorza wolnos´ci etc., ba˛dz´ ros´liny:
drzewo, krzew wolnos´ci. Podlega ona takim samym jak ros´lina procesom: wolnos´c´ kwitnie,
owocuje etc.

Odnotowac´ równiez˙ nalez˙y tworza˛ce dos´c´ liczna˛ grupe˛ wyraz˙enia okres´laja˛ce wolnos´c´

jako poz˙ywienie (czasowniki: jes´c´, kosztowac´, byc´ sytym etc.): Jedni juz˙ wymiotuja˛
z przejedzenia Wolnos´cia˛, a inni do s´mierci nie zobacza˛ jej wa˛tłej zorzy (T. Konwicki,
1986).

Podkres´lic´ nalez˙y wielka˛ róz˙norodnos´c´ tych wystylizowanych uje˛c´ je˛zykowych. Istnie-

je jednak pewien zwornik, stała cecha obecna we wszystkich tych uje˛ciach: jest nia˛ bardzo
wyraz´ne pozytywne nacechowanie wolnos´ci. Jako przedmiot materialny jest ona wielkiej
wartos´ci (np. jak skarb) ba˛dz´ posiada kapitalne znaczenie dla egzystencji człowieka (np.
jako poz˙ywienie). Jako istota ludzka jest istota˛ najdroz˙sza˛ (matka, dziecko). Dowodem tej
silnej pozytywnej aksjologizacji jest równiez˙ utoz˙samianie jej z obiektami o wielkim
ładunku symbolicznym (np. drzewo, z´renica wolnos´ci).

Odnotowac´ nalez˙y równiez˙ utrwalone w je˛zyku i obecne jedynie we frazeologizmach

przesunie˛cie metaforyczne polegaja˛ce na redukcji wolnos´ci do sensu przestrzennego.
W tym sensie podmiotem wolnos´ci moga˛ byc´ tak ludzie, jak i zwierze˛ta: z˙yc´ na wolnos´ci,
wypus´cic´ na wolnos´c´, wyjs´c´ na wolnos´c´, por. tez˙ Ludzie kultury i nauki, sztuki szukaja˛
zawsze przestrzeni najwie˛kszej wolnos´ci (S. Sawicki, 1987).

2. 2. W sensie substancjalnym liberté jest przede wszystkim cecha˛ naturalna˛, przyro-

dzona˛ człowiekowi (zwłaszcza od Wielkiej Rewolucji Francuskiej): La liberté sort du droit
de nature: l’homme est né libre (Liberté wynika z prawa naturalnego: człowiek urodził sie˛
wolny) (Chateaubriand, XIX w.).

Jest ona stanem (cze˛sto przejs´ciowym): Quand on jouit de la liberté, il ne faut pas

hasarder de la perdre (Kiedy ma sie˛ liberté, nie nalez˙y naraz˙ac´ sie˛ na jej utracenie)
(Voltaire, XVIII w.).

Ponadto wyste˛puja˛ jeszcze inne, bardzo róz˙norodne uje˛cia. Liberté jest:
- prawem (do): La liberté est le droit d’exprimer sa pensée et d’agir sans entraves

(Liberté to prawo do wyraz˙ania swoich mys´li i działania bez przeszkód) (Lecomte de l’Isle,
1870).

- idea˛, programem społeczno-politycznym: ...assurer a tous les citoyens le travail par

la liberté, la justice par l’égalité, l’ordre par la fraternité (... zapewnic´ wszystkim
obywatelom prace˛ poprzez liberté, sprawiedliwos´c´ poprzez równos´c´, porza˛dek poprzez
braterstwo) (Proklamacja Zgromadzenia Narodowego, 1871).

Słowem: La tyrannie de la terreur, sous le nom fallacieux de la liberté... (Tyrania

terroru, pod oszukan´czym słowem liberté...) (Dupin, 1870).

Nierzadko liberté jest eksplicytnie definiowana jako wartos´c´: valeur absolue, infini, qui

a son prix (wartos´c´ absolutna, nieskon´czona, która ma swoja˛ cene˛), albo wyraz˙ana jest

54

inna˛, powszechnie uznana˛ wartos´cia˛, np.: bien-être, vertu, vie, bien (dobrobyt, cnota, z˙ycie,
dobro).

W uje˛ciach metaforycznych, które sa˛ szczególnie liczne w okresach kolejnych rewolu-

cji, liberté jest:

- osoba˛ (matka˛, kobieta˛), która z˙yje, istnieje, walczy, etc.:

Liberté, liberté chérie,
Combats avec tes défenseurs!

(LIBERTÉ, LIBERTÉ najdroz˙sza, / Walcz u boku twoich obron´ców).
- ros´lina˛ (drzewem): La ville neuve leur fit presque une ovation le jour où l’on scia

l’arbre de la liberté... (Nowe miasto prawie zgotowało im owacje˛ w dniu, kiedy s´cie˛to
drzewo LIBERTÉ) (E. Zola, XIX w.).

Liberté moz˙e byc´ takz˙e miejscem, przestrzenia˛, ale wtedy odnosi sie˛ przewaz˙nie do

zwierza˛t, ptaków: vivre en liberté (z˙yc´ na liberté).

3. 1. Wolnos´c´ pozostaje w s´cisłej relacji ze swym podmiotem. Podstawowym podmio-

tem wolnos´ci jest zbiorowos´c´ ludzka:

- naród (narody); chodzi tu o wolnos´c´ polityczna˛; rzeczownik wolnos´c´ wyste˛puje

najcze˛s´ciej w zestawieniach: wolnos´c´ Polski, ojczyzny, Europy, Rzymianina, Ameryki,
Greków, Z˙ydów etc.;

- grupy społeczne, klasy, por.: wolnos´c´ stanów, szlachty, pospólstwa, ludu, obywateli,

chłopów (i odpowiednio: obywatela, chłopa etc.);

- ludzie w ogóle (uniwersalnie), por.: wolnos´c´ ludzi, ludów, społecznos´ci ludzkiej, dzieci

Boz˙ych etc.

Osobna˛ grupe˛ stanowia˛ wyraz˙enia, w których funkcja podmiotu przypisana jest czło-

wiekowi, osobie ludzkiej: wolnos´c´ człowieka, jednostki, osoby ludzkiej; wolnos´c´ osobista,
indywidualna. Do tej grupy nalez˙a˛ równiez˙ wyraz˙enia synekdochiczne: wolnos´c´ intelektu,
sumienia, ducha, woli (aktualizowana przede wszystkim w wyraz˙eniu wolna wola).

Obie te kategorie wolnos´ci (grupowa i indywidualna) sa˛ s´cis´le ze soba˛ zwia˛zane,

wzajemnie sie˛ implikuja˛, przy czym implikacja ta przebiega od wolnos´ci grupowej do
indywidualnej:... pragniemy... wolnos´ci ojczyzny, bo ta jest podstawa˛ wolnos´ci jednostek
(Odezwa: Do walki..., 1882).

Naczelnym podmiotem wolnos´ci jest wie˛c człowiek przede wszystkim jako członek

jakiejs´ zbiorowos´ci, zwłaszcza narodu, a jego wolnos´c´ indywidualna realizuje sie˛ poprzez
wolnos´c´ tej grupy.

Innym wspomnianym juz˙ podmiotem wolnos´ci sa˛ zwierze˛ta, ale ich funkcja jako

podmiotu została utrwalona w kilku zaledwie, podanych wyz˙ej, frazeologizmach.

3. 2. Podmiotem liberté jest przede wszystkim człowiek:
- indywidualnie: L’homme est libre; mais il trouve sa loi dans sa liberté même (Czło-

wiek jest wolny i włas´nie w liberté znajduje swoje prawa) (S. de Beauvoir, XX w.);

- zbiorowo: klasy, grupy społeczne, grupy zawodowe, kraj, naród, ugrupowania poli-

tyczne etc.: Sous la féodalité, les serfs pouvaient racheter leur liberté (W epoce feudalizmu
chłopi pan´szczyz´niani mogli wykupic´ swoja˛ liberté) (Grand Larousse, XX w.).

Nalez˙y podkres´lic´, z˙e podmiot liberté ma najcze˛s´ciej charakter indywidualny: jest to

człowiek jako jednostka albo jako członek rodzaju ludzkiego czy społeczen´stwa, i, odwrot-

55

nie niz˙ w je˛zyku polskim, wie˛ksza˛ wage˛ zdaje sie˛ miec´ liberté indywidualna, a dopiero
poprzez nia˛ moz˙e zrealizowac´ sie˛ liberté grupowa.

Podmiotem liberté moga˛ byc´ niekiedy zwierze˛ta, a takz˙e przedmioty (i wtedy liberté

odpowiada polskiemu poje˛ciu swoboda), o czym s´wiadcza˛ takie zwroty, jak: tomber en
liberté (spadac´ swobodnie), degré de liberté (techniczne: stopien´ swobody), Quand un
corps tombe, sa liberté se manifeste en cheminement selon sa nature vers le centre de la
Terre... (Gdy ciało spada, jego liberté przejawia sie˛ w naturalnym cia˛z˙eniu w kierunku
s´rodka Ziemi...). (A. Comte, XIX w.)

4. 1. Podmioty maja˛ wolnos´c´ w pewnym zakresie. Jest ona synonimem prawa do

czegos´. Najcze˛s´ciej wyste˛puja˛cym zakresem wolnos´ci jest prawo do publicznego wypo-
wiadania w mowie i pis´mie swoich przekonan´ oraz demonstrowania ich zachowaniem:
wolnos´c´ druku, słowa, zgromadzen´, wieców, pochodów, dyskusji.

Zbliz˙ony charakter ma okres´lanie wolnos´ci dotycza˛ce wyboru i wyznawania religii:

wolnos´c´ wyznania, religii, kultu, wolnos´c´ religijna.

Odre˛bna˛, licznie reprezentowana˛ kategorie˛ stanowia˛ wyraz˙enia dotycza˛ce wolnos´ci

gromadzenia sie˛, stowarzyszania sie˛ etc.: wolnos´c´ zrzeszania sie˛, stowarzyszen´, zwia˛zkowa
etc., prowadzenia pewnej działalnos´ci: wolnos´c´ handlu, osiedlania sie˛, wznoszenia budyn-
ków, ekonomiczna, działania. Zbliz˙ony do wyz˙ej wymienionej kategorii jest zakres swo-
bodnego poruszania sie˛ w przestrzeni, rozumianego jako jedno z najistotniejszych praw
jednostki (rzadziej grup ludzkich).

Z zakresem wolnos´ci jako prawa do (wolnos´c´ do... ) ła˛czy sie˛ zagadnienie wyraz˙enia

wolnos´ci od (od czegos´ negatywnego, np. wolnos´c´ od strachu, głodu, grzechu, ucisku etc.).
Cze˛stotliwos´c´ jego wyste˛powania w przeanalizowanym materiale wykazuje słusznos´c´
uwagi A. Wierzbickiej, z˙e ta dwuaspektowos´c´ wolnos´ci, tak istotna dla dyskusji filozofi-
cznych, bardzo rzadko wyste˛puje w je˛zyku potocznym

6

.

4. 2. Podobnie w je˛zyku francuskim, liberté obywatela czy społeczen´stwa moz˙e miec´

konkretnie wyznaczony zakres, w którym obowia˛zuje, wyraz˙ony za pomoca˛ epitetu lub
dopełnienia, np.: liberté politique, civile, individuelle, physique, syndicale, de la pensée,
de la propriété, du travail, du réunion, d’association, d’opinion, du culte, de l’enseigne-
ment, du commerce etc. (Liberté polityczna, cywilna, indywidualna, fizyczna, zwia˛zkowa,
mys´li, własnos´ci, zgromadzen´, stowarzyszen´, opinii, kultu, nauczania, handlu etc.). Zbiór
takich konkretnych wolnos´ci (praw) przyznanych konstytucyjnie jednostce i społeczen´-
stwu bywa oznaczony liczba˛ mnoga˛: libertes, i dodatkowym okres´leniem, np. publiques,
nécessaires, indispensables, i w tej postaci jest cze˛sto przeciwstawiany liberté absolutnej,
np.: Si j’entre au Corps législatif, ce ne sera pas pour y demander la liberté absolue, mais
des libertes indispensables, celles que j’ai appelées depuis, des libertes nécessaires (Jes´li
wejde˛ do Ciała ustawodawczego, to nie po to, by domagac´ sie˛ liberté absolutnej, lecz
libertes nieodzownych, takich, które odta˛d nazywam libertes koniecznymi) (Thiers, 1871).

Podobnie jak wolnos´c´, liberté wyste˛puje przede wszystkim w zwia˛zkach: liberté do...,

brak natomiast zas´wiadczen´ struktury liberté od... poza kilkoma uz˙yciami z przymiotni-
kiem libre (wolny), np.: libre d’entraves, de préoccupations (libre od przeszkód, od trosk).

Ciekawym zjawiskiem jest wyste˛powanie rzeczownika liberté w wielu zwrotach nie

odnosza˛cych sie˛ bezpos´rednio do sfery z˙ycia publicznego, politycznego, lecz do działania,
poste˛powania człowieka w ogóle czy tez˙ w ramach kontaktów mie˛dzyludzkich, np.: liberté
d’action, de mouvement, de langage (liberté w działaniu, poruszaniu sie˛, mówieniu), en

56

toute liberté (z cała˛ liberté). Taki zakres uz˙ycia liberté odpowiada polskiemu rzeczowni-
kowi swoboda.

5. 1. Wolnos´c´ nie jest poje˛ciem emocjonalnie oboje˛tnym. Wywołuje ona u podmiotu

(człowieka) okres´lone uczucia, postawy, zachowania. Przede wszystkim jest ona przed-
miotem da˛z˙en´, pragnien´: Wolnos´ci pragne˛ ponad wszystko (L. Staff, 1936). Podmiot
walczy o nia˛, zdobywa ja˛, pos´wie˛ca sie˛, cierpi, przelewa krew, umiera: Przystoi dobremu
kaz˙demu za wolnos´c´ pospolita˛... trudnos´ci podja˛c´, krew rozlac´, na koniec gardło dac´ swe
(S. Orzechowski, 1554). Jez˙eli uda mu sie˛ juz˙ wolnos´c´ osia˛gna˛c´ - z˙yje w niej, korzysta z
niej, a w razie zagroz˙enia jej utraty - broni jej. Wolnos´c´ wywołuje postawy emocjonalne:
wolnos´c´ czuc´, kochac´ etc.

5. 2. Jakie postawy, uczucia przejawia człowiek wobec liberté? Przede wszystkim kocha

ja˛ ponad wszystko, uwaz˙a, z˙e jest ona dla niego wartos´cia˛ nadrze˛dna˛, niezbe˛dna˛: ... ce bien
qui fait jouir des autres biens (... dobro, które umoz˙liwia korzystanie z innych dóbr)
(Monteskiusz, XVIII w.).

Chociaz˙ w zasadzie jest uwaz˙ana za naturalna˛, przyrodzona˛ człowiekowi, cze˛sto

w gruncie rzeczy jej brakuje i wówczas człowiek ja˛ zdobywa, walczy o nia˛, a gdy ja˛ juz˙
zdobe˛dzie, wtedy ja˛ rozwija, uz˙ywa jej, etc. Wobec zagroz˙enia jej utraty broni jej, walczy
o nia˛: Un millier de Grecs, combattant pour la liberté triomphèrent d’un million de Perses
(Tysia˛c Greków walcza˛cych za liberté odniosło zwycie˛stwo nad milionem Persów) (Verg-
naud, XVIII w.).

Liberté nie jest trwała - nalez˙y ja˛ szanowac´, piele˛gnowac´, etc. Człowiek powinien byc´

jej obron´ca˛, rycerzem, me˛czennikiem.

Ale zdarza sie˛ równiez˙, z˙e podmiot liberté sprzeniewierza, traci, sprzedaje, a takz˙e

czyni ja˛ przedmiotem manipulacji politycznej: Le manteau de liberté sert à couvrir de
petites chaînes (Płaszczyk liberté słuz˙y do ukrycia łan´cuchów) (de Brosses, XVIII w.).

***

Dokonane zestawienie upowaz˙nia do sformułowania pewnych wniosków dotycza˛cych
róz˙nic i podobien´stw mie˛dzy semantyka˛ i funkcjonowaniem poje˛c´ wolnos´c´ i liberté w
je˛zykach polskim i francuskim. Oczywiste jest, z˙e wnioski te sa˛ duz˙ym uproszczeniem
i maja˛ raczej charakter hipotez wymagaja˛cych gruntownej weryfikacji opartej na szerszym
materiale.

Przede wszystkim stwierdzic´ nalez˙y nierówny zakres semantyczny obu poje˛c´, czemu

odpowiada ich struktura poznawcza. Zakres liberté jest szerszy - odpowiada on zakresowi
dwóch polskich poje˛c´: wolnos´c´ i swoboda. Konsekwencje tej nierównos´ci sa˛ bardzo
widoczne na płaszczyz´nie aksjologicznej. Wartos´ciowanie liberté jest znacznie mniej
stabilne, charakterystyczne jest cze˛ste przypisywanie mu wartos´ci negatywnej. Najwy-
raz´niejsza˛, pozytywna˛ waloryzacje˛ ma ta cze˛s´c´ znaczenia, która zarezerwowana jest dla
uz˙yc´ uroczystych i podniosłych i która odpowiada polskiej wolnos´ci, natomiast cze˛s´c´
odpowiadaja˛ca swobodzie, bardziej „trywialna”, charakteryzuje sie˛ pewna˛ płynnos´cia˛
aksjologizacji. W je˛zyku polskim wolnos´c´ wartos´ciowana jest pozytywnie w sposób bar-

57

dziej jednoznaczny, czego najlepszym przykładem jest istnienie odre˛bnego poje˛cia samo-
wola, „uwalniaja˛cego” wolnos´c´ od negatywnej aksjologizacji

7

. Wolnos´c´ jest wie˛c uwaz˙a-

na za jedna˛ z najwyz˙szych (a nawet, jak choc´by w romantyzmie, najwyz˙sza˛) wartos´ci.
Doskonale widac´ to przy konfrontacji z innymi, powszechnie uznawanymi wartos´ciami.
Przewyz˙sza ona najwie˛ksze wartos´ci materialne: Gdzie nie ma wolnos´ci na nic dyjamenty
(J. N. Kamin´ski, 1816), a nawet wartos´c´ tak uniwersalna˛, jaka˛ jest z˙ycie: My za wolnos´c´
z rozkosza˛ umierajmy razem (S. Garczyn´ski, 1832). Dodac´ nalez˙y równiez˙ wspomniana˛
juz˙ cze˛sta˛ sakralizacje˛ poje˛cia wolnos´c´.

Innym dowodem na aksjologiczna˛ absolutyzacje˛ wolnos´ci jest fakt, z˙e pozytywna

wartos´c´ tego poje˛cia przenosi sie˛ na cały kontekst poje˛ciowy nie tylko wartos´ciuja˛c go, ale
nawet zmieniaja˛c znak aksjologiczny poje˛c´ z natury negatywnych: Nieznani z˙ołnierze
Rewolucji, ci szlachetni niewolnicy wolnos´ci (L. Berenson, 1929).

Wolnos´c´ jest poje˛ciem par excellence ideologicznym. Jest jedna, niepodzielna, rze-

czownik wolnos´c´ bardzo rzadko wyste˛puje w liczbie mnogiej, z wyja˛tkiem kontekstów,
w których jest on po prostu synonimem prawa (np. wolnos´ci narodowe, społeczne etc.).
Cze˛sto pisany jest on duz˙a˛ litera˛, a nawet wywołuje przejawy mys´lenia magicznego
polegaja˛cego na utoz˙samianiu słowa z poje˛ciem:

O, warto w boju nałoz˙yc´ głowa˛,
By reszta braci wskrzesła szcze˛s´liwie.
WOLNOS´C

´ ! o złote, pote˛z˙ne słowo!

WOLNOS´C

´ ! Niech z˙yje! Eljen! Eviva!

(A. Oppman, 1925)

Liberté nie osia˛ga tak wysokiego stopnia aksjologizacji. Symptomatyczne jest uz˙ywa-

nie rzeczownika w liczbie mnogiej, co sugeruje z˙e libertes jest kilka, z˙e maja˛ one bardziej
konkretny charakter. Analogiczna˛ do wolnos´ci aksjologiczna˛ absolutyzacje˛ poje˛cia liberté
spotkac´ moz˙na tylko w niektórych, s´cis´le okres´lonych epokach historycznych, a mianowi-
cie w okresach rewolucji francuskich, zwłaszcza zas´ w okresie Wielkiej Rewolucji Fran-
cuskiej z 1789 r., kiedy to rozwina˛ł sie˛ prawdziwy kult liberté przyjmuja˛cy postac´ oficjal-
nej religii pan´stwowej - czego przejawem były m. in. s´wie˛ta liberté, wznoszenie posa˛gów
i sadzenie drzew liberté.

Róz˙nicom zakresów i ładunków aksjologicznych poje˛c´ wolnos´c´ i liberté odpowiada

niejednakowy zestaw i hierarchia podmiotów. Podmiotem wolnos´ci jest przede wszystkim
zbiorowos´c´ ludzka, naród, kraj, ojczyzna. Wolnos´c´ jednostki, osoby ludzkiej, aczkolwiek
obecna w wielu tekstach, zdaje sie˛ byc´ raczej drugoplanowa i podporza˛dkowana tej
pierwszej. Podmiotem liberté zas´ jest głównie człowiek w wymiarze indywidualnym lub
obywatelskim, a relacja do kraju czy narodu wyste˛puje na odległym miejscu, co odzwier-
ciedla struktura hasła „liberté” w słownikach francuskich, gdzie jest ona zaledwie zasyg-
nalizowana, podczas gdy figuruje ona na pierwszym miejscu w Słowniku je˛zyka polskiego
W. Doroszewskiego. Nie bez znaczenia jest równiez˙ fakt, z˙e podmiotem liberté moz˙e byc´
człowiek nie tylko w aspekcie politycznym i społecznym, ale równiez˙ zupełnie „prywat-
nie”, w tak prozaicznych czynnos´ciach jak mówienie, poruszanie sie˛ etc.

Niewa˛tpliwie wyłaniaja˛cy sie˛ z tego zestawienia obraz wolnos´ci wydaje sie˛ byc´ „upro-

szczony, zuboz˙ony, z przeakcentowaniem wolnos´ci ojczyzny na niekorzys´c´ wolnos´ci
jednostki”

8

. Jak juz˙ była o tym mowa, uproszczenie było nie do uniknie˛cia, jez˙eli zwaz˙y

sie˛ ogrom zagadnienia. Tym niemniej nie jest ono chyba całkowicie arbitralne - podobny
obraz wolnos´ci wynika równiez˙ z porównawczych analiz A. Wierzbickiej zawartych

58

w cytowanym artykule. Długie lata niewoli Polski, okresowe znikanie jej z mapy Europy,
krwawe powstania narodowe wpłyne˛ły na szczególnie wysokie wartos´ciowanie wolnos´ci
kraju i narodu. Odcisne˛ło sie˛ to trwałym pie˛tnem na s´wiadomos´ci Polaków, co jasno
wynika z ankiety przeprowadzonej przez D. Bartol-Jarosin´ska˛

9

.

Inaczej układały sie˛ losy Francji, która nigdy włas´ciwie nie straciła bytu pan´stwowego

(z wyja˛tkiem II wojny s´wiatowej, a i to tylko cze˛s´ciowo - istnienie tzw. „wolnej strefy”
z rza˛dem w Vichy). Liberté była wie˛c traktowana jako rzecz naturalna, obecna - a dyskusje
wokół niej dotyczyły raczej jej zakresu w wymiarze kaz˙dej jednostki z˙yja˛cej w społeczen´-
stwie.

Przypisy

1

J. B a r t m i n´ s k i, Definicja kognitywna jako narze˛dzie opisu konotacji słowa, [w:] Konotacja, pod red.

J. Bartmin´skiego, Lublin 1988.

2

Słownik je˛zyka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego

,

t. IX, Warszawa 1967; J. K a r ł o w i c z,

A. K r y n´ s k i, W. N i e d z´ w i e d z k i, Słownik je˛zyka polskiego, t. VII, Warszawa 1919; M. S. B. L i n d e,
Słownik je˛zyka polskiego, t. V, Lwów 1859; Słownik je˛zyka Adama Mickiewicza, pod red. K. Górskiego
i S. Hrabca, t. X, Wrocław 1980.

3

Grand Dictionnaire Universel du XIX siecle, Administration du GDU, Paris 1873; Larousse du XX siecle,

Librairie Larousse, t. IV, Paris 1937; Grand Larousse Encyclopédique, Librairie Larousse, t. VI, Paris 1962;
Grand Larousse de la Langue FranC

ˇ aise, Librairie Larousse, t. IV, Paris 1975; Larousse de la Langue FranCˇaise,

Lexis, Librairie Larousse, Paris 1979; Le Robert, Dictionnaire alphabétique et analogique de la langue francaise,
SNL Le Robert, t. IV, Paris 1973; Le Petit Robert, SNL Le Robert, Paris 1972; Textes politiques du XVIII siecle,
Hachette, Paris 1980; G. M e r m e t, Francoscopie, Librairie Larousse, Paris 1985.

4

M. K r ó l, Słownik demokracji, Kraków 1989, s. 101.

5

O metaforycznym charakterze takich wyraz˙en´ jak tracic´ wolnos´c´ czy obdarzac´ dobrem pisza˛ G. L a-

k o f f i M. J o h n s o n, Metafory w naszym z˙yciu, tłum. T. P. Krzeszowski, Warszawa 1988.

6

A. W i e r z b i c k a, Liberté - Freedom - Wolnos´c´ - Svoboda. Universal Human Ideals of Culture - Specific

Lexical Items, maszynopis.

7

Warto w tym miejscu zauwaz˙yc´, z˙e z reguły wyste˛puja˛ sytuacje odwrotne, gdy jakiemus´ poje˛ciu zawartemu

w jednym polskim wyrazie odpowiadaja˛ dwa wyrazy francuskie, z których jeden jest wyraz´nie nacechowany
aksjologicznie, a drugi jest jakby bardziej „trywialny”. Por. nadzieja - esperance, espoir; przeznaczenie - destin,
destinée.

8

Jest to jedno z zastrzez˙en´ zgłoszonych przez prof. J. Puzynine˛ po lekturze wste˛pnej wersji tego artykułu.

Autorzy pragna˛ podzie˛kowac´ Pani Profesor za krytyczna˛ lekture˛ tekstu. Przekazane nam uwagi miały duz˙y wpływ
na ostateczna˛ redakcje˛ tego artykułu.

9

D. B a r t o l - J a r o s i n´ s k a, S

´ wiadomos´c´ je˛zykowa robotników warszawskich, Warszawa 1986.

59

60