Ludwik Selen - Kryzysy ekonomiczne

niedziela, 20 grudnia 2009 20:38 - Zmieniony niedziela, 20 grudnia 2009 20:48

Od czasu, kiedy wielki przemysł maszynowy stał się panującą formą produkcji kapitalistycznej,

stale wzmagający się rozwój gospodarczy ulega periodycznym zahamowaniom. Okresowo, co

kilka lat wybucha kryzys. Okazało się, że wyprodukowano za dużo towarów, więcej niż można

ich zrealizować (tzn. sprzedać za pieniądze). W tym samym czasie przeważająca masa

ludności nie zaspokaja swych najniezbędniejszych potrzeb.

Składy towarów są przepełnione, ceny spadają katastrofalnie. Zamyka się masę

przedsiębiorstw, a pracujące fabryki ograniczają produkcję. Wielu przemysłowców, kupców i

bankierów ogłasza niewypłacalność (bankructwo). Drobne przedsiębiorstwa rujnują się.

Bezrobocie wzrasta do kolosalnych rozmiarów, a płaca robocza obniża się gwałtownie.

Szerokie masy pracujących, a szczególnie robotnicy wpadają w nędzę i na poły głodują.

W okresie kryzysu część nagromadzonych sił produkcyjnych, w postaci narzędzi pracy i aparatu

produkcyjnego, nie jest wykorzystana. Główna siła wytwórcza społeczeństwa, siła robocza, w

znacznej mierze jest bezczynna. Marnotrawi się wielkie ilości sił produkcyjnych. Po pewnym

jednak czasie, stopniowo, towary znajdują nabywców po zniżonych cenach. Zapasy towarowe

maleją. Produkcja z początku wzrasta powoli, a później coraz szybciej. Unieruchomione fabryki

ruszają. Buduje się nowe fabryki, bardziej udoskonalone technicznie i przynoszące zyski nawet

przy obniżonych cenach. Coraz żywiej rozwija się życie gospodarcze. Kryzys przechodzi w

depresję, po której następuje ożywienie, przeobrażające się kolejno w rozkwit. Produkcja

podnosi się do najwyższego poziomu, lecz po pewnym czasie okazuje się znowu, że

wyprodukowano zbyt wiele towarów. Realizacja ich, czyli sprzedaż, napotyka niepokonalne

przeszkody i znów wybucha kryzys.

Gospodarka kapitalistyczna nie rozwija się więc bez przerw. Napotyka na przeszkody. Rozwija

się okresowo, periodycznie (cyklicznie) i każdy okres (cykl) składa się z następujących po sobie

kolejno faz: 1) kryzysu, 2) depresji, 3) ożywienia, 4) rozkwitu (prosperity), a następnie znowu

przychodzi, kryzys, depresja i tak dalej...

Świadczy to wyraźnie, że siły produkcyjne rozwinięte przez kapitalizm stają w sprzeczności ze

stosunkami produkcyjnymi społeczeństwa. Co warunkuje tę specjalną formę rozwoju

gospodarki kapitalistycznej? Czy kryzysy są przypadkowe i czy można usunąć przyczyny

1 / 11

Ludwik Selen - Kryzysy ekonomiczne

niedziela, 20 grudnia 2009 20:38 - Zmieniony niedziela, 20 grudnia 2009 20:48

kryzysów, nie zmieniając podstawy systemu kapitalistycznego? Odpowiedź na to pytanie daje

naukowa teoria kryzysów.

1) Możliwość i nieuchronność kryzysów

Możliwość kryzysów ukrywa się już w wymianie towarowej za pośrednictwem pieniędzy. Dopóki

wymieniano towar na towar, podaż była jednocześnie popytem. To, co wytworzyli obaj

producenci, to jednocześnie zrealizowali. Inaczej ma się sprawa, gdy wymiana odbywa się przy

pomocy pieniędzy, według formuły Towar-Pieniądz-Towar. Pierwszy producent może sprzedać

swój towar i nie kupić drugiego towaru. Wtedy drugi producent nie może sprzedać swojego

towaru, przez co wytwarzanie ulega zahamowaniu. Dlatego rozdzielenie aktu kupna-sprzedaży

stwarza możliwość kryzysu. Możliwość, ale nie konieczność.

Rozwój kredytu również wpływa na możliwość przerw w obiegu towarów, a więc i na możliwość

przerw w procesie wytwórczości. To, że można kupić towar w jednym czasie, a zapłacić zań

później, stwarza możliwość zakłóceń wymiany. Przypuśćmy, że kupiec kupił towar na

3-miesięczny kredyt. W międzyczasie towar ten tanieje. Po trzech miesiącach kupiec nie będzie

mógł zapłacić za niego. Powstaje tu znowu możliwość kryzysu, ale nie konieczność.

Kiedy rozpatrywaliśmy proces reprodukcji, przyjmowaliśmy, że to co wytworzono, realizuje się

natychmiast. Ale w rzeczywistości, w ustroju kapitalistycznym, gdzie przeprowadza się miliony

transakcji kupna-sprzedaży, gdzie jest szeroko rozwinięty kredyt, istnieje bardzo wiele

możliwości zakłóceń normalnego przebiegu obrotów towarowych. Te możliwości, w pewnych

warunkach, przeobrażają się w konieczność.

2) Zasadnicza przyczyna kryzysów

2 / 11

Ludwik Selen - Kryzysy ekonomiczne

niedziela, 20 grudnia 2009 20:38 - Zmieniony niedziela, 20 grudnia 2009 20:48

Możliwość kryzysu, istniejąca już w prostej gospodarce towarowej, staje się nieuchronna w

warunkach kapitalistycznych.

a) Zasadnicza sprzeczność kapitalizmu a kryzysy

Kryzysy gospodarki kapitalistycznej warunkują się nie przypadkowymi okolicznościami, ale

samym systemem gospodarki kapitalistycznej, zasadniczym jej przeciwieństwem między

społecznym charakterem produkcji, a kapitalistycznym przywłaszczeniem rezultatów produkcji.

Dlatego kryzysy przy kapitalizmie są nieuchronne i nie można im zapobiec.

b) Przejawy zasadniczej sprzeczności kapitalizmu a kryzysy

Zasadnicze przeciwieństwo ustroju kapitalistycznego przejawia się po pierwsze w

przeciwieństwie między organizacją wytwórczości w poszczególnych fabrykach i anarchią

produkcji w całym społeczeństwie. W poszczególnej fabryce produkcja jest doskonale

rozplanowana i odbywa się pod jednym kierownictwem - przemysłowca. Ale w społeczeństwie -

wziętym jako całość, nie istnieje planowe kierownictwo. To, że przemysłowiec jest właścicielem

środków produkcji, uniemożliwia ogólne, planowe kierownictwo produkcji. Przemysłowiec nie

wie dokładnie, ile ma wyprodukować. Czy wyprodukował za dużo i czy będzie mógł sprzedać

wyprodukowane towary z zyskiem, dowiaduje się dopiero na rynku. U siebie w fabryce

przemysłowiec posiada pełnię władzy gospodarza. Na rynku staje się on niewolnikiem

żywiołowych stosunków rynkowych. Przemysłowiec stara się produkować jak najwięcej, nie

wiedząc dokładnie, ile trzeba. W ten sposób narusza on proporcjonalność między produkcją

poszczególnych jej gałęzi.

3 / 11

Ludwik Selen - Kryzysy ekonomiczne

niedziela, 20 grudnia 2009 20:38 - Zmieniony niedziela, 20 grudnia 2009 20:48

Przemysłowiec musi walczyć na rynku z konkurencją. Walczy w ten sposób, że wprowadza

nowoczesne maszyny i masową produkcję, która jest tańsza. Kapitał stały rośnie szybciej niż

zmienny, co wpływa na tendencję do obniżania się stopy zysku. Aby zrównoważyć obniżenie

stopy zysku, trzeba zwiększyć masę zysku, a tym celu należy zwiększyć produkcję.

Przemysłowiec stara się produkować jak najwięcej, bo im więcej produkuje, tym większy

otrzymuje zysk, a zysk jest głównym celem kapitalisty. Ale bezgraniczne zwiększanie produkcji

prowadzi do nadprodukcji.

Dążenie do zwiększenia zysków pobudza przemysłowców do obniżenia płacy roboczej, co z

kolei powoduje spadek popytu na towary ze strony klasy robotniczej. A więc zwiększona

produkcja nie znajduje dostatecznej liczby nabywców, mogących zapłacić za towary. Innymi

słowy, obniża się zdolny płatniczo popyt, czyli siła nabywcza ludności. Popyt na towary istnieje

bowiem zawsze, ale nie zawsze jest on zdolny opłacić swoje zapotrzebowanie.

Wymienione powyżej sprzeczności - przeciwieństwo między organizacją produkcji w

poszczególnych fabrykach i anarchią produkcji w całym społeczeństwie (bezplanowość),

przeciwieństwo między wzrostem produkcyjnym możliwości kapitalizmu i ograniczonością

płatniczo zdolnego popytu, czyli przeciwieństwo między produkcją i spożyciem, są to formy

przejawiania się zasadniczego przeciwieństwa kapitalistycznego sposobu produkcji,

przeciwieństwa między społecznym charakterem produkcji i kapitalistyczną formą

przywłaszczania jej rezultatów.

Wszystkie te przejawy zasadniczego przeciwieństwa kapitalizmu prowadzą nieuchronnie do

naruszenia normalnego przebiegu reprodukcji, do kryzysów. Formalna możliwość kryzysu staje

się rzeczywistością.

3) Okresowa powtarzalność (periodyczność) kryzysów

Wiemy, że w zasadzie proces reprodukcji stale się odbywa. Wiemy też, jak działają hamulce

tego procesu. Gdyby reprodukcja odbywała się bez przeszkód, nie istniałyby kryzysy. Gdyby

hamulce działały stale, kryzys trwałby zawsze. Jednak fakt, że przeciwieństwa te działają

4 / 11

Ludwik Selen - Kryzysy ekonomiczne

niedziela, 20 grudnia 2009 20:38 - Zmieniony niedziela, 20 grudnia 2009 20:48

jednocześnie, powoduje, że z jednej strony kapitalizm jest zdolny do rozwoju, ale rozwija się z

przerwami. Przerwy te powstają okresowo (periodycznie), więc periodycznie wybuchają

kryzysy. Ale jak się rozwija cykl produkcyjny?

Bezpośrednio przed kryzysem produkcja osiąga maksimum swego rozwoju. Ilość zatrudnionych

robotników jest wyższa niż w jakiejkolwiek innej fazie cyklu. Płaca robocza osiąga najwyższy

poziom. Płatniczo zdolny popyt jest stosunkowo wielki. Właśnie w tym momencie przejawiają

się z największą siłą wszystkie czynniki oddziaływające na proces reprodukcji. Zarówno te,

które określają możliwość rozszerzenia produkcji (wzrost popytu konsumpcyjnego i

produkcyjnego, jako rezultat wzrostu produkcji), jak i te, które hamują produkcję (bieda i nędza

przeważającej masy ludności, słabszy wzrost spożycia osobistego niż wzrost produkcji itd.).

Znaczy to, że kolosalnie zaostrzają się przeciwieństwa między tymi przeciwstawnymi

czynnikami.

Wybucha kryzys, który ujawnia, że w ostatecznym rachunku wzrost produkcji zależy od

wysokości spożycia. Produkcja zostaje ograniczona, co oznacza przystosowanie jej do

płatniczo zdolnego popytu. Ale właśnie w tym czasie, w rezultacie masowych redukcji

robotników, obniżenia płacy roboczej, ruiny drobnych właścicieli itd., płatniczo zdolny popyt

jeszcze bardziej zostaje ograniczony. I tylko ceną ogromnego zniszczenia sił wytwórczych

ustala się względna proporcjonalność różnych składników procesu produkcyjnego. Przejawami

tego niszczenia sił wytwórczych jest ograniczenie zatrudnienia, co jest przecież niszczeniem

siły roboczej i maszyn, przeznaczenie mniej rentownych maszyn, zdolnych jeszcze do

produkcji, na złom itd. Do tej kategorii należy również znane palenie zbóż w parowozach i

wrzucanie plonów do morza, gdy miliony ludzi nie dojada.

Kryzys był rezultatem cyklu produkcyjnego, ale jednocześnie kryzys jest wyjściową fazą

nowego cyklu. Znaczy to, że wewnętrzne siły produkcji kapitalistycznej stwarzają możliwość

wyjścia z kryzysu.

Spadek cen, który miał miejsce podczas kryzysu, rozszerza możliwości zbytu. Na skutek

spadku cen zrujnował się cały szereg przedsiębiorstw drobnych, ale zapasy towarowe zostały

powoli wessane przez spożycie.

5 / 11

Ludwik Selen - Kryzysy ekonomiczne

niedziela, 20 grudnia 2009 20:38 - Zmieniony niedziela, 20 grudnia 2009 20:48

4) Odnowienie kapitału zakładowego - podstawą wyjścia z kryzysu

W czasie kryzysu zachodzi szybkie zużycie aparatu produkcyjnego (maszyn, narzędzi).

Konieczność przystosowania się do niskich cen pobudza przemysłowców do unowocześnienia

środków produkcji, przez co osiąga się obniżenie cen towarów. Proces centralizacji kapitałów i

koncentracji produkcji wzrasta bardzo szybko. A to daje możność największym przemysłowcom

odnowić urządzenia przedsiębiorstw. Kryzys stwarza bodziec do masowego odnowienia

kapitału zakładowego (część kapitału stałego), które odbywa się kosztem wzmocnienia wyzysku

robotników, kosztem ruiny drobnych wytwórców, drobnych i średnich kapitalistów.

To odnowienie kapitału zakładowego (przeważnie maszyn) jest podstawą nowego rozwoju

cyklu przemysłowego, szczególnie w krajach wysoko uprzemysłowionych. Zainstalowanie

nowych maszyn pobudza wytwórczość w dziale produkcji środków wytwarzania, a to z kolei

pociąga wzrost wytwórczości w dziale produkcji środków konsumpcji, wzrasta zatrudnienie i

obroty handlowe. Kryzys przechodzi w depresję, depresja w ożywienie. Ale ponieważ

sprzeczności kapitalizmu istnieją nadal, to po pewnym czasie znów następuje kryzys.

Jeśli kapitalizm mógłby przystosować produkcję nie do otrzymania jak największego zysku, ale

do zaspokojenia potrzeb społeczeństwa, jeśli zysk byłby obracany na polepszenie materialnego

bytu ludzi pracy, czyli jeśli wprowadzono by planowość całej gospodarki społecznej, wtedy nie

byłoby kryzysów. Ale wtedy kapitalizm nie byłby kapitalizmem.

5) Znaczenie kryzysów

Kryzys przejawia się na wszystkich odcinkach życia gospodarczego, w produkcji, w wymianie,

w kredycie itp. Produkcja maleje, handel upada, operacje bankowe spadają do minimum. Coraz

częstsze stają się bankructwa, a wielki kapitał skupuje za bezcen drobne przedsiębiorstwa.

Bezrobocie rośnie, płace obniżają się. Również ceny obniżają się gwałtownie. Ale ceny

monopolowe, kartelowe wolniej od cen niekartelowych i to stwarza trudności w przezwyciężeniu

6 / 11

Ludwik Selen - Kryzysy ekonomiczne

niedziela, 20 grudnia 2009 20:38 - Zmieniony niedziela, 20 grudnia 2009 20:48

kryzysu.

Handel zagraniczny również spada gwałtownie. Ceny przemysłowe, monopolowe, spadają

wolniej niż ceny rolne. Dlatego kraje agrarne i postkolonialne tracą więcej niż kraje

przemysłowe i metropolie.

Kredyt maleje, gdyż banki obawiają się dawać pożyczki, a kapitaliści właśnie wtedy potrzebują

dużo gotówki do spłacenia długów. Stopa procentowa rośnie więc gwałtownie. Drobne banki

bankrutują, a wielkie jeszcze bardziej centralizują kapitały.

Papiery procentowe spadają gwałtownie w cenie, a skupują je wielcy finansiści, którzy na tych

operacjach robią majątki kosztem drobnych i średnich kapitalistów i ludzi pracy, zachęconych

przez reklamę do kupowania papierów wartościowych.

Bezrobocie rośnie szybko, płace maleją. Nędza wzrasta do niebywałych rozmiarów. W tym

czasie, gdy składy są pełne, ludzie pracy nie mają co jeść ani w co się odziać.

Kryzysy obnażają historyczny, przejściowy charakter ustroju kapitalistycznego. Kryzysy

ujawniają sprzeczność między siłami i stosunkami produkcyjnymi ustroju kapitalistycznego.

Ujawniają, że kapitalizm już się przeżył, ale jednocześnie dowodzą, że ustrój kapitalistyczny nie

może automatycznie upaść.

6) Historia kryzysów

Silne kryzysy wybuchały w latach: 1825, 1836, 1847, 1857, 1866, 1873, 1882, 1890, 1900,

7 / 11

Ludwik Selen - Kryzysy ekonomiczne

niedziela, 20 grudnia 2009 20:38 - Zmieniony niedziela, 20 grudnia 2009 20:48

1907, 1920, 1929, 1937.

Normalnymi fazami cyklu produkcyjnego były: kryzys, depresja, ożywienie, rozkwit. Każdy

następny cykl produkcyjny charakteryzował się znacznym zwiększeniem produkcji. Taki wzrost

produkcji po kryzysach można było obserwować i w innych działach produkcji w epoce

kapitalizmu przemysłowego, przed rozwinięciem się kapitalizmu monopolistycznego,

imperializmu. Od roku 1914 już nie ma tak gwałtownego wzrostu produkcji i to we wszystkich

krajach (jeśli nie brać pod uwagę specjalnej wojennej koniunktury w latach 1939-1944). W

Niemczech wzrost produkcji w 1929 roku w porównaniu z 1913 wyraził się w cyfrze 1-2%, a

produkcja węgla obniża się o 14%, surówki o 31%, spożycie bawełny o 30%.

W Anglii produkcja w 1929 roku była na poziomie 1914 r. Produkcja węgla spadła o 10%,

surówki o 26%, budowa okrętów o 22%. Liczba bezrobotnych stale była bardzo wielka. W

Polsce produkcja ogólna w latach 1919-1939 była niższa niż w roku 1913. A więc ożywienie

produkcji przemysłowej było już słabsze niż po poprzednich kryzysach. Tylko spekulacja

giełdowa wzmagała się szybko. W USA kurs akcji podniósł się z 98 w 1923 roku do 365 w 1929

roku. Kryzys w 1929 roku miał niezwykle głębokie skutki. Produkcja zmalała od 30 do 60%.

Procentowy spadek produkcji w 1932 r. w porównaniu z 1929 r. wynosił: 46,4% dla USA; 32,9%

dla Francji; 30,9% dla Belgii; 46,1% dla Polski; 41,9% dla Kanady; 46,6% dla Niemiec; 23,8%

dla Anglii; 33,1% dla Włoch i 37,7% dla Holandii.

Ceny akcji spadły w Nowym Jorku o 40-60%, a w Polsce jeszcze więcej. Finansiści

amerykańscy zarobili na skupie akcji po obniżonym kursie wiele miliardów dolarów. Powstało

wielkie bezrobocie. W 1932 r. w 32 państwach było 26 400 000 bezrobotnych, z tego w USA 13

milionów, a w Anglii 3 miliony.

Po tym kryzysie już nie nastąpiły dalsze normalne fazy: depresji, ożywienia i rozkwitu. Nastąpiła

depresja swoistego rodzaju, podczas której produkcja wzrosła bardzo nieznacznie, bezrobocie

było w dalszym ciągu olbrzymie, ceny nie wzrastały itd.

W Polsce przebieg tego kryzysu był znacznie ostrzejszy niż na Zachodzie. Spadek produkcji był

większy i bardziej długotrwały. Podczas gdy w Ameryce wzrost produkcji rozpoczął się w roku

1932, to w Polsce dopiero w 1935. Jedną z głównych przyczyn tego stanu była wszechwładza

8 / 11

Ludwik Selen - Kryzysy ekonomiczne

niedziela, 20 grudnia 2009 20:38 - Zmieniony niedziela, 20 grudnia 2009 20:48

karteli w Polsce, które utrzymywały ceny przemysłowe w kraju na wysokim poziomie, podczas

gdy ceny rolne, niezmonopolizowane, były bardzo niskie. To uniemożliwiało wymianę między

wsią i miastem. Masowe bezrobocie i niskie płace, wpływały na obniżenie konsumpcji klasy

robotniczej. Poza tym kapitał zagraniczny masowo wycofywał złoto z kraju, co wpłynęło na

ograniczenie inwestycji.

Czym możemy objaśnić długotrwały i niezwykle ciężki, niszczący przebieg kryzysu 1929-1932

na całym świecie?

Objaśnia się to tym, że kryzys miał miejsce w epoce kapitalizmu monopolistycznego, gdy

potężne monopole międzynarodowe, kartele i trusty, władając kierowniczymi ośrodkami

przemysłu starają się wszelkimi dostępnymi sposobami utrzymać wysokie ceny na towary, co

uniemożliwia szybki zbyt towarów po obniżonych cenach, jak to się działo podczas poprzednich

kryzysów w epoce kapitalizmu przedmonopolistycznego.

Poza tym, i to jest najważniejsze, że kryzys 1929 r. wybuchł w warunkach tzw. ogólnego

kryzysu kapitalizmu, gdy kapitalizm nie miał już tej siły i trwałości, jaką miał przed I Wojną

Światową. Wojna ta bowiem wyeliminowała rynki rosyjskie z systemu gospodarczego

międzynarodowych trustów i karteli. Na skutek tej wojny w przemyśle krajów zachodnich stale,

chronicznie istniał nie wykorzystany w pełni aparat produkcyjny (maszyny wytwarzały mniej, niż

mogły z technicznego punktu widzenia wytwarzać) oraz istniało chroniczne wielomilionowe

bezrobocie.

Takie były przyczyny niezwykle przewlekłego kryzysu 1929-1932-1935 r. Te same strukturalne

czynniki oddziaływały i w 1937 r. kiedy wybuchł nowy kryzys przerwany przez wybuch wojny

1939 r. i oddziałują w nie mniejszej mierze także obecnie.

7) Wnioski

9 / 11

Ludwik Selen - Kryzysy ekonomiczne

niedziela, 20 grudnia 2009 20:38 - Zmieniony niedziela, 20 grudnia 2009 20:48

Kryzysy są nieuniknionym zjawiskiem gospodarki kapitalistycznej. Z rozwojem kapitalizmu

monopolistycznego, specjalnie po wojnie zaszły duże zmiany w czasokresie poszczególnych

faz. Fazy ożywienia stają się krótsze, a fazy kryzysu dłuższe.

Kryzys 1857 roku trwał rok i ćwierć, kryzys 1929 r. cztery i pół roku. Niegdyś każde następne

ożywienie było większe od poprzedniego, obecnie już tak nie jest. Coraz więcej krajów jest

wciągniętych do kryzysów, a same kryzysy są coraz silniejsze. Coraz większa jest też nędza

ludzi pracy podczas kryzysu.

Kryzysy uwidaczniają nam, że siły produkcyjne społeczeństwa kapitalistycznego przerosły

stosunki produkcyjne.

Tylko upaństwowienie przemysłu i planowa regulacja życia gospodarczego przez państwo

socjalistyczne stwarzają podstawy do bezkryzysowego rozwoju życia gospodarczego.

Na podstawie: Ludwik Selen, Ekonomia Polityczna. Szkic wykładu, Łódź 1948

opracował

PETER

10 / 11

Ludwik Selen - Kryzysy ekonomiczne

niedziela, 20 grudnia 2009 20:38 - Zmieniony niedziela, 20 grudnia 2009 20:48

11 / 11