5

5

Rynek

a regulacja:

rola

modelowania

procesu energii

Wprowadzenie

Obserwowana w minionym dziesięcioleciu i wyraźnie przyspiesza-
jąca ostatnio ewolucja narodowej i ponadnarodowej (na przykład
krajów unijnych) polityki energetycznej przebiega pod hasłami
zmiany priorytetów strategicznych. O ile pierwsze próby sformu-
łowania wspólnej europejskiej polityki energetycznej, zapoczątko-
wane Zieloną Księgą z 2000 r., nie doprowadziły do fazy konkrety-
zowania założeń politycznych, o tyle zdołały wykreować priorytet
zawężająco interpretowanego bezpieczeństwa energetycznego.
Znalazło to wyraz w tytule dokumentu: „Ku europejskiej strategii
bezpieczeństwa dostaw energii”. Niestety, dyskusja nie przeszła
w fazę konkretów i dopiero kolejna Zielona Księga z 2006 roku,
doczekała się zarówno rozszerzonej wymiany poglądów, jak i kon-
tynuacji w postaci trzech fundamentalnych zbiorów dokumentów-
pakietów: energetycznego, liberalizacyjnego i klimatycznego. Waż-
ny dokument „Europejska polityka energetyczna” (2007) zmienił
priorytety strategiczne, nadając w ramach zestawu unijnych celów

p r o f . J a c e k M a l k o

„3x20 do 2020” rangę najwyższą problemowi redukcji gazów cie-
plarnianych – zwłaszcza CO

2

. Dążenie do „polityki niskowęglowej”

zmienia rolę instytucji regulatora i operatorów sektora energii,
zmuszając zarazem do rewizji modelu rynku. Nowym czynnikiem
stał się kryzys globalnego systemu finansowego, rozlewający się
na mocno powiązane wzajemnie gospodarki narodowe. Remedium
poszukuje się we wzmocnieniu roli państwa i struktur regional-
nych, co może naruszać delikatną równowagę między mechanizma-
mi rynku a interwencjonizmem państwa. Chwytliwa teza, że „bez-
pieczeństwo jest tam, gdzie państwo”, może świadczyć o kryzysie
wiary w siłę konkurencyjności i ucieczce w zwiększoną regulację.

Niezrównoważony model energii

Okoliczności zewnętrzne i wewnętrzne uwarunkowania sektora
energetycznego sprawiają, iż postulat zrównoważenia (będący
istotnym elementem triady: konkurencyjność, zrównoważenie,
bezpieczeństwo

[1, 2]

) jest coraz trudniejszy do zrealizowania.

Wiele prac badawczych, wykorzystujących odmienne podejścia
oraz zróżnicowane punkty widzenia i przeprowadzanych przez
renomowane instytucje (na przykład 3÷5), prowadzi do wspólne-
go wniosku, że aktualny światowy model energetyczny – zwłaszcza
w zastosowaniu do krajów rozwiniętych – jest niezrównoważony
w kategoriach ekonomicznych, społecznych i środowiskowych. Nie
wydaje się możliwe, by stosowanie tego modelu mogło doprowadzić
do zaspokojenia potrzeb energetycznych populacji świata w spo-
sób spójny z obserwowanym wskaźnikiem wzrostu, zapewniający
niedyskryminacyjność w dostępie do energii oraz przy dopusz-
czalnym oddziaływaniu na środowisko. Istnieje jednak szerokie
porozumienie co do tego, że rozwój trwale zrównoważony (susta-
inable development) jest wyzwaniem dla stosowanego obecnie mo-
delu oraz że niezbędna jest ogólna strategia służąca sprostaniu
temu wyzwaniu.
Podstawowymi problemami aktualnego modelu są:

•

dostęp do współczesnych usług energetycznych w sposób za-

pewniający ciągłość i akceptowalne ceny stanowi podstawowy
warunek zachowania i rozwoju cywilizacji, a jego niespełnienie
skazuje ludzkość na egzystencję o niedopuszczalnie niskich stan-
dardach;

•

rozwój ekonomiczny jest nadal nadmiernie związany ze wzro-

nr 2 / 2009

NERGETYKA

ELEKTRO

R

ynek ener

get

y

czn

y R

ynek ener

get

y

czn

y R

ynek ener

get

y

czn

y R

ynek ener

get

y

czn

y R

ynek ener

get

y

czn

y

6

stem zapotrzebowania na energię, przy czym nie jest wykorzysty-
wany istniejący potencjał efektywności i racjonalizacji energii;

•

masowe wykorzystywanie paliw kopalnych jako źródła energii

jest głównym powodem antropogennej emisji gazów cieplarnia-
nych (GHG), będącej podstawowym czynnikiem wymuszania zmian
klimatycznych oraz ich skutków gospodarczych, społecznych i śro-
dowiskowych;

•

wzrastające uzależnienie od importu energii jest zagrożeniem

bezpieczeństwa dostaw, zwłaszcza w Europie, co nakłada się na
konsekwencje wynikające z niepewności długoterminowych do-
staw niezawodnych i tanich zasobów energii.
Złożoność i współzależność relacji wiążących te problemy dowodzi
niemożności przeprowadzenia długoterminowych analiz sektora
energetycznego (zwłaszcza w skali europejskiej) bez ich łącznego
potraktowania z perspektywy globalnej.

Ograniczenia rynków energii

Procesy transformacji sektorów energetycznych w Europie i in-
nych krajach świata, określane mianem restrukturyzacji i libe-
ralizacji, doprowadziły do stworzenia modelu zorientowanego
rynkowo, będącego w wielu aspektach przeciwieństwem poprzed-
niego paradygmatu przedsiębiorstwa zintegrowanego pionowo
i wykorzystującego narzędzia planowania scentralizowanego.
Doskonale rozpoznane są zalety mechanizmów rynkowych (oczy-
wiście gdy spełnione są odpowiednie warunki ich funkcjonowania)
w efektywnej alokacji zasobów. W istocie pewne działania i sektory
gospodarki wydają się dobrze dostosowane do modelu rynkowe-
go. Nagromadzone dotychczas doświadczenia oraz zakres i skala
przeprowadzonej restrukturyzacji pozwalają na wyrażenie uza-
sadnionej opinii o uzyskanym powodzeniu bądź klęsce. Można to
ująć w postaci stwierdzenia, że rynki energii odnosiły sukces wów-
czas, gdy struktura sektora była właściwa i gdy możliwe było jej
rozwijanie bez interwencji i zakłóceń z zewnątrz. Jednakże rzeczy-
wistość dowiodła, że projektowanie, wprowadzanie i monitorowanie
rynków jest zadaniem znacznie bardziej skomplikowanym, niż tego
oczekiwano

[6, 7]

. „Historie sukcesów – w istocie dość nieliczne –

nie usprawiedliwiają zapominania o różnorodności odniesionych
porażek, nieraz prowadzących do lawinowych skutków, zwłaszcza
teraz, gdy energia staje się czynnikiem krytycznym. Podczas gdy

tendencje w regulacji w ostatnich dwóch dziesięcioleciach zmierza-
ły do wzmocnienia roli rynków energii, obecnie zdolność rynków
do rozwiązania pewnych ważkich problemów regulacyjnych jest
przedmiotem pogłębionej analizy”

[8]

. Dyskusja o ograniczeniach

rynków energii skupia się na wątkach podstawowych:

•

Konieczne jest rozróżnienie między działalnością wytwórców

i detalistów – struktur dobrze dostosowanych do konkurowania
– a sieciową działalnością przesyłową i dystrybucyjną, w których
na skutek zjawiska monopolu naturalnego konkurencja może być
wprowadzona w niewielkim zakresie (na przykład na drodze bodź-
ców zachęcających do polepszenia działań firm lub jakości usług).
Pouczające jest tu ograniczone powodzenie proponowanego
przez FERC w USA modelu Standard Market Design

[9]

oraz fakt,

iż w skali świata niewiele linii elektroenergetycznych wybudowano
na zasadach komercyjnych (merchant conditions).

•

W obszarze sektora energetycznego – zwłaszcza w podsektorze

wytwarzania energii elektrycznej – dyskusja, obfitująca w liczne
kontrowersje, koncentrowała się także na wątpliwości, czy model
rynkowy jest odpowiedni do zapewnienia niezawodnego zasilania:
czy decyzje o poziomie inwestowania w infrastrukturę wytwórczą
należy pozostawić wyłącznie rynkowi, czy też konieczna jest inter-
wencja regulatora w zagwarantowaniu zadowalającego poziomu
bezpieczeństwa dostaw. Poza zapewnieniem wystarczalności in-
westycji w źródłach regulator może interweniować, w celu dotrzy-
mania określonego poziomu bezpieczeństwa, przez wymagania
zapewnienia rezerw mocy lub wprowadzić zachęty do zwiększenia
dostępności istniejących mocy wytwórczych.

•

Rynek ma problemy z uwzględnieniem czynnika niepewności

odnośnie do pewnych zdarzeń w rodzaju długookresowej do-
stępności zasobów energetycznych – zarówno w dziedzinie ich
wyczerpywania, cen oraz niezawodności dostaw, jak i skutków
w zakresie poziomu uzależnienia rozpatrywanych regionów przy
dywersyfikacji źródeł energii. Wynika to w istotnej mierze z tego,
iż nie istnieje model „master” dla rynku uwzględniający wszystkie
uwarunkowania dla wszystkich horyzontów czasowych. Wynika też
stąd konieczność korygowania niedostatków rynku. Troska o bez-
pieczeństwo zasilania nie jest zatem związana z samym uzależnie-
niem, lecz ze skutkami, jakie to uzależnienie może przynieść.

•

Z uwagi na cechę „krótkowzroczności” mechanizmów rynku

trudno jest o promowanie przez rynek rozwoju tych technologii,

77

które najbardziej na to zasługują ze strategicznej perspektywy
długoterminowej. Z wielu powodów (w większości związanych z ak-
ceptowalnością polityczną, ale też z niedoskonałością informacji)
obecne ceny energii dalekie są od prawidłowego uwzględnienia in-
ternalizacji kosztów różnych technologii. Przypadkiem najbardziej
reprezentatywnym jest czynnik zmian klimatycznych wymagający
radykalnego przejścia na ekonomikę niskowęglową w sposób
prawdopodobnie bardziej zdecydowany, niż to wynika z oficjal-
nych żądań, wysuwanych nawet przez najbardziej zaangażowane
instytucje i organizacje pozarządowe. Jednak podmioty – gracze
na rynku energii – nie są skłonne do podejmowania kosztowne-
go inwestowania w nowe technologie o typowym czasie 30 – 40
lat i w wysoce niepewnym środowisku regulacyjnym, technicznym
oraz ekonomicznym. Jest dosyć zrozumiałe, że inwestorzy nie są
przekonani o potrzebie pilnego wprowadzenia pełnych wartości
kosztów zewnętrznych i będą dążyć do rozciągnięcia tego proce-
su w czasie. Pod tym względem najbardziej wrażliwe są inwestycje
w OZE, czyste technologie węglowe lub technologie jądrowe.
Podsumowując te rozważania, można stwierdzić, że proponowany
dziś paradygmat rynkowy, polegający wyłącznie na korygowaniu
błędów rynku przez internalizację kosztów zewnętrznych, nie jest
dostatecznie adekwatny do dynamicznie zmieniających się uwa-
runkowań. Powodem tej nieadekwatności są problemy akceptacji
politycznej, błędy regulacji oraz niezdolność większości rządów do
zapewnienia odpowiedniego długoterminowego otoczenia regula-
cyjnego.
Tak więc wydaje się koniecznością uzupełnienie klasycznych me-
chanizmów rynku o swoistą wizję długoterminową, zarówno za-
pewniającą zachowanie zminimalizowanego oddziaływania na
efektywność rynkowego mechanizmu lokacyjnego, jak i dodatkowo
generującą sygnały sterowania w horyzontach strategicznych.

Metodologie planowania indykatywnego

Zasadnicze wątki rozważań, przedstawione w ważnej publikacji
przeglądowej

[8]

, skupiają się na poszukiwaniu metodologii pla-

nowania, określonej mianem planowania indykatywnego w sekto-
rze energetycznym. Ogólny zarys tej metodologii może prowadzić
do zróżnicowanych specyficznych zastosowań, jednakże punktem
wyjścia musi pozostać zgodność legislacji narodowych i unijnych

prowadząca do modelu zapewniającego konkurencyjność w obsza-
rach wytwarzania i rynku detalicznego, przy swobodzie podmiotów
w zakresie zaangażowania inwestycyjnego w wybrane technologie,
wyboru partnerów gry rynkowej oraz specyfiki kontraktów. Plano-
wanie indykatywne ma początek w identyfikacji zestawu scena-
riuszy przyszłościowych dla sektora przy zachowaniu warunku
akceptowalności – czyli spełnienia minimalnych ograniczeń, wyma-
ganych przez regulatora – oraz prowadzących do możliwości oce-
ny na tle innych dopuszczonych scenariuszy. Wybór najlepszego
scenariusza nie może być wyborem oczywistym, co powinno zapew-
nić zbadanie wielu opcji przedstawianych organom regulacyjnym.
„Formułowanie modelu konceptualnego dla indykatywnego pla-
nowania w sektorze energii wymaga stosowania dostatecznie pre-
cyzyjnej terminologii. W dalszych rozważaniach stosowana będzie
struktura i klasyczna terminologia problemu optymalizacyjnego,
aczkolwiek może się okazać niezbędne do spełnienia założonych
celów wykorzystanie specyficznej metody planowania. Scenariusz
będzie definiowany w terminach jego atrybutów, parametrów –
zewnętrznych w odniesieniu do procesu decyzyjnego, które nie
są kontrolowane przez planistę, oraz wartości zmiennych decy-
zyjnych”

[8]

. Te trzy pojęcia: „atrybuty”, „parametry zewnętrzne”

oraz „zmienne decyzyjne”, definiowane są w sposób następujący:

Atrybutami

scenariusza jest zestaw wskaźników umożliwiających

jego jakościową lub ilościową ocenę na podstawie zróżnicowanych
kryteriów ustalonych uprzednio, a w szczególności dotyczących
zrównoważenia ekonomicznego, społecznego i środowiskowego.
Wskaźniki te mogą posłużyć do oceny, czy przyszłościowy scena-
riusz jest akceptowalny czy też nie i czy jest lepszy od innych sce-
nariuszy. Najczęściej stosowanym wskaźnikiem jest koszt energii
dostarczanej użytkownikowi końcowemu, ale możliwe jest użycie
poziomu emisji gazów cieplarnianych lub wskaźników niezawodno-
ści dostaw energii. Jakość zasilania lub oddziaływanie na środowi-
sko mogą być wyrażane jako ograniczenia lub też – gdy uzyskane
są minimalne wymagania – jako atrybuty. Troska o zrównoważenie
wymaga również uwzględnienia innych aspektów, których atrybu-
ty mogą być zdefiniowane dla bardziej precyzyjnej kwantyfikacji:
trwały i niezawodny dostęp do źródeł energii po rozsądnych ce-
nach, odpowiednia wystarczalność infrastruktury, bezpieczeń-
stwo dostaw, oddziaływanie na środowisko, nieprzekraczające
możliwości neutralizacji przez bio- i technosferę, spójność z roz-

R

ynek ener

get

y

czn

y R

ynek ener

get

y

czn

y R

ynek ener

get

y

czn

y R

ynek ener

get

y

czn

y R

ynek ener

get

y

czn

y

8

wojem gospodarczym (z jego ograniczeniami) oraz niedyskrymi-
nacyjny dostęp do współczesnych form energii. W tak złożonym
środowisku planowania sektora energii kluczowym zadaniem jest
uniknięcie zbytniego upraszczania istniejącej wielowymiarowości
i wynikającej stąd utraty informacji. Konieczne się staje staranne
przeanalizowanie każdego z wymiarów przed podjęciem decyzji
z uwzględnieniem społecznej hierarchizacji tych wymiarów

[10]

.

Parametry zewnętrzne

są dalszymi składnikami definiowania sce-

nariuszy, będącymi częściowo lub całkowicie poza kontrolą plani-
sty. Typowymi parametrami zewnętrznymi są: przyrost zapotrze-
bowania na usługi energetyczne, ceny paliw czy też dostępność
i koszt nowych technologii.
Dla kompletnego opisu scenariusza konieczne jest wytypowanie

zmiennych decyzyjnych

, tj. uwarunkowań brzegowych wykorzysty-

wanych przez planistę do kontrolowania jego oddziaływania na
zachowania rynkowe. Niektóre z tych zmiennych stanowią wymu-
szenia zewnętrzne (na przykład międzynarodowe porozumienia
w sprawie redukcji emisji GHG), aczkolwiek w gestii planisty jest
zaostrzanie tych warunków. Dalej zmienne decyzyjne kontrolo-
wane przez organy regulacyjne określane są jako zmienne kwo-
towe lub bodźcowe (w odmiennej terminologii można je określać
jako instrumenty ilościowe albo cenowe). Aczkolwiek w pewnych
warunkach kwoty i bodźce można traktować jako ekwiwalentne, to
występowanie niepewności i informacji asymetrycznej skłaniają do
rezygnacji z utożsamiania tych terminów.

Kwoty

są zatem wymaganiami dla spełnienia pewnych celów lub za-

dań, dla nieprzekroczenia pewnych wartości granicznych, ustalo-
nych przez regulatora lub pochodzących z zewnątrz – na przykład
maksymalne oddziaływanie emisyjne na środowisko, minimalny po-
ziom penetracji OZE, minimalny poziom zwiększenia efektywności
energetycznej czy też minimalny wskaźnik dywersyfikacji dostaw
nośników energii. Takie kwoty mogą być wprowadzone jako warto-
ści negocjowane komercyjnie bądź jako obowiązujące standardy.

Bodźce (zachęty)

są sygnałami cenowymi – sterującymi rozwojem

bądź funkcjonowaniem sektora w pożądanym kierunku przy speł-
nianiu nałożonych ograniczeń oraz przy minimalizacji zakłóceń
mechanizmów rynkowych. Bodźce często przekazują konsumentowi
końcowemu prawidłowe sygnały ekonomiczne (w postaci cen rynko-
wych bądź regulowanych taryf), które w całości lub częściowo zin-
ternalizują określanie celów długoterminowych lub spełniających

warunki zrównoważenia. Mogą to być przykładowo mechanizmy
DSM, oddziaływania fiskalne, systemy wsparcia OZE, likwidacja ba-
rier dla wybranych technologii (wysoka penetracja źródeł o pracy
nieciągłej albo wysokie ryzyko regulacyjne technologii jądrowych)
lub też procedury czy gwarancje regulacyjne stwarzające warunki
inwestowania w pożądane obiekty infrastrukturalne.
Skoro określona zostanie natura scenariuszy, to opis podejścia
wykorzystującego zasady planowania indykatywnego zostaje za-
kończony formalnym opisem procedury generowania scenariuszy
i poszukiwania scenariusza najlepszego. Podejściem o stosunko-
wo niewielkim skomplikowaniu (a więc atrakcyjnym dla użytkow-
nika) może być ręczne generowanie scenariuszy na podstawie
opinii eksperckich z wykorzystaniem jako wejść wielu środków,
które mogą zostać wykorzystane z założoną intensywnością lub
rozmiarem. Interesującym przykładem stosowania takiej techniki
jest metoda klinów, opracowana przez Paculę i Socolowa

[11, 12]

,

która może być ulepszona przez, przykładowo, uwzględnienie
interakcji między czynnikami określającymi scenariusz lub przez
wprowadzenie fizycznych modeli rozpływów i przekształceń stru-
mieni energii. Innym podejściem może być losowe generowanie
wielu scenariuszy, a następnie zastosowanie zaawansowanych
technik przetwarzania danych dla uzyskania użytecznych infor-
macji

[13]

. Jeszcze inna ścieżka polega na wykorzystaniu dobrze

znanych technik optymalizacyjnych dla poszukiwania optymalne-
go scenariusza lub rodziny niezdominowanych scenariuszy w wie-
lowymiarowej przestrzeni atrybutów. Praca

[8]

podaje przykłady

literaturowych rozwiązań zarówno dla wielkoskalowych modeli 3E
(energia – ekonomika – środowisko), jak i dla planowania sektora
energii oraz dla symulacji rynku energii elektrycznej. Procedury
tworzenia scenariuszy dla procesu zapotrzebowania na energię
przedstawia przeglądowy artykuł B. Lapilonne’a

[14]

, podsumo-

wujący francuskie badania w tym zakresie do lat 1990. Nie są to
rozważania czysto akademickie: przy projekcjach w horyzontach
strategicznych klasyczne techniki prognozowania, wykorzystujące
podejścia ekstrapolacyjne, ekonometryczne czy też „end-use”, są
w warunkach niestabilności rozważanych procesów i znacznego
niedeterminizmu dostępnych informacji wypierane przez podejście
scenariuszowe. Dobrym przykładem są tu opracowania światowej
Rady Energetycznej (WEC) wykonywane w kooperacji z Międzyna-
rodowym Instytutem Stosowanych Analiz Systemowych (IIASA).

9

Dążenie do kompatybilności

planowania i rynków

Podczas gdy planowanie indykatywne dostarcza długoterminowej
wizji niezbędnej do zdefiniowania rozsądnej polityki energetycz-
nej, wizja ta powinna być kompatybilna z już istniejącymi rynkami
energii. Podstawowym problemem jest ocena dla każdego typu
infrastruktury odpowiedniego zakresu i rodzaju interwencji re-
gulatora w sposób zapewniający zgodność wyników procesu in-
westowania z długoterminowymi wymaganiami rozwoju o cechach
trwałego zrównoważenia opisanego w planowaniu indykatywnym.
Czy istnieje nieprzekraczalna granica interwencji regulatora? Na
początku procesu liberalizacji dosyć naiwnie wyznawano wiarę, że
wszelkie decyzje inwestycyjne powinny być pozostawione rynko-
wi. Dziś, gdy zdajemy sobie sprawę z wielu wad naszego modelu
energii lub nazbyt częstych błędów regulatora w zwalczaniu błę-
dów generowanych przez mechanizmy rynku, konieczna się staje
zmiana paradygmatu. Planowanie indykatywne może być tu po-
mocne w identyfikacji celu i sposobu jego osiągnięcia. Tak więc do
określenia natury i zakresu działań regulacyjnych (kwoty, bodź-
ce…) powinny być wykorzystane klasyczne zasady mikroekonomii
i regulacji, zindywidualizowane dla poszczególnych przypadków.
Pod presją potrzeby znalezienia rozwiązania problemu ryzyka
bezpiecznych dostaw i zmian klimatycznych Komisja Europejska
dokonuje wysiłków w celu wytyczenia linii granicznej dzielącej (a
raczej – łączącej) cele globalne z polityką i środkami realizacyj-
nymi na poziomie państw członkowskich UE. Cele długoterminowe
(takie jak redukcja emisji CO

2

lub poziom uczestnictwa w OZE) są

wyznaczone na poziomie całej Unii z pozostawieniem państwom
członkowskim i organizowanym ad hoc rynkom, związanym z każ-
dym z celów, decyzji odnośnie do sposobu ich osiągania (na przy-
kład przez europejski system handlu pozwoleniami emisyjnymi
ETS lub rynek zielonych certyfikatów).
Rynek powinien odgrywać możliwie największą rolę przy ustala-
niu cen energii, poziomów emisji oraz ceny pozwoleń na emisje
przez wysyłanie właściwych sygnałów ekonomicznych do inwesto-
rów, wskazując właściwe technologie wytwarzania i użytkowania.
Sygnały takie mogą mieć postać bodźców, kwot lub kontraktów.
Jednak z uwagi na to, że długoterminowe i zapewniające zrówno-
ważenie skutki kosztowe modelu energii nie są w pełni interna-

lizowane przy kształtowaniu cen, konieczne jest uzupełnienie in-
strumentów rynkowych przez inne narzędzia, takie jak wspieranie
prac badawczych i rozwojowych, zwłaszcza w takich obszarach, jak
efektywność energetyczna i racjonalizacja użytkowania, w któ-
rych koszty zewnętrzne są trudne do pełnego zinternalizowania
i w których bardziej zaznaczają się skutki problemów behawioral-
nych określane standardowo jako metoda prób i błędów. Należy
jeszcze wspomnieć o pewnych interesujących koncepcjach w rodza-
ju paradygmatu regulacji przez sterowanie lub kontraktowania
energii elektrycznej generowanej z wykorzystaniem technologii
bez- i niskoemisyjnych. Zasadniczo prowadzi to do odwzorowania
potrzeby stosowania takich technologii ze względów społecznych
i wprowadzenia zasad poprawności politycznej do mechanizmów
rynkowych.
Celowe się staje rozważenie specyficznego otoczenia regulacyjne-
go, w którym realizowana jest idea planowania indykatywnego. Są
to specyficzne uwarunkowania krajów członkowskich UE, rozpa-
trywane w kontekście legislacji europejskiej. Planowanie sektora
energii musi zachodzić w ustalonych ramach prawnych, ukierun-
kowanych na promowanie rozwoju polityki długoterminowej.

Przyszłość europejskiej polityki energetycznej

Paradoksalną sytuacją jest obserwowane w latach 70. i 80. zjawi-
sko spadku zainteresowania wspólną polityką UE w zakresie ener-
gii. Mimo że traktaty założycielskie dzisiejszej Unii (Wspólnota Wę-
gla i Stali) wytyczały rolę zasobów energii i technologii, w których
energia odgrywa rolę zasadniczą, to dopiero pod koniec lat 90.
powstał dokument („Zielona Księga – ku europejskiej strategii
bezpieczeństwa dostaw energii”, Bruksela 2000), będący próbą
opisania sytuacji sektora energetycznego w aspekcie zagrożeń i
szans. Obowiązująca doktryna UE zakładała dotychczas, że zgod-
nie z traktatami europejskimi państwa członkowskie zastrzegły
sobie wyłączność w prawach korzystania ze swych zasobów, do-
boru źródeł dostaw oraz w zakresie struktury nośników energii.
Tak więc to państwa członkowskie decydowały o „energy mix” na
swoim obszarze. Traktaty przewidziały jednak stosowanie wyjąt-
kowych środków w przypadkach kryzysowych – przy zagrożeniu
bezpieczeństwa dostaw w sytuacjach nadzwyczajnych, co nie było
jednak przesłanką do tworzenia polityki prewencyjnej w zakresie

nr 2 / 2009

NERGETYKA

ELEKTRO

R

ynek ener

get

y

czn

y R

ynek ener

get

y

czn

y R

ynek ener

get

y

czn

y R

ynek ener

get

y

czn

y R

ynek ener

get

y

czn

y

10

bezpieczeństwa energetycznego. Wiele czynników sprawia, że for-
mułowanie wspólnej europejskiej polityki w obszarze energii jest
szczególnie trudne. Istnieje konflikt między efektywnością ekono-
miczną – która jest przecież siłą sprawczą kreowania wspólnych
europejskich rynków energii elektrycznej i gazu – oraz dążeniem
do zachowania suwerenności narodowej, co czyni państwa człon-
kowskie niechętnymi tendencjom przekazywania bezpieczeństwa
zaopatrzenia w energię „w obce ręce”. Inną płaszczyzną konflik-
tu jest polityka kreowania narodowych czempionów; trudno jest
o konsensus w tym wysoce upolitycznionym obszarze. Te tendencje
można zaobserwować na przykład w dziedzinie technologii jądro-
wych: do niedawna wiele działań podejmowanych na poziomie UE
cechowało się brakiem wspólnej, integrującej wizji. Na ogół propo-
nowana polityka odnosiła się do poszczególnych zagadnień: paliw
lub technologii, z ignorowaniem innych problemów. Skutkiem jest
niezrównoważony, nieskoordynowany rozwój skupiony na rozwią-
zaniach szczegółowych, negatywnie odbijający się na efektywności
i trwałości działań integrujących. Aczkolwiek formalne regulacje
prawne dla przyjęcia wspólnej europejskiej polityki energetycznej
nie zmieniły się w ciągu ubiegłego dziesięciolecia, to w krótszej
perspektywie minionego czasu można zaobserwować pewne nowe
i bardziej pragmatyczne podejście, które, wychodząc z zasad roz-
woju trwale zrównoważonego, stwarza wizję strategii długotermi-
nowej i już notuje pewne osiągnięcia. Ważnymi krokami na szczeblu
unijnym okazały się kolejne zbiory dokumentów, określane mianem
pakietów (energetycznego ze stycznia 2007 r., liberalizacyjnego
z września 2007 r. oraz klimatycznego ze stycznia 2008 r.). Strate-
gia energetyczna dla Europy obejmuje zarówno działania w zakre-
sie wzmocnienia rynku energii, jak i ustalenia celów emisyjnych dla
gazów cieplarnianych, udziału źródeł odnawialnych i zwiększenia
efektywności energetycznej. Obserwując ceny bieżące energii elek-
trycznej i ich oceny dla przyszłości, istniejący brak akceptacji dla
internalizacji oraz zwiększony udział czynnika niepewności, moż-
na uznać, że dla wsparcia sygnałów ekonomicznych pochodzących
z rynków konieczne jest wprowadzenie „regulacji przez kontrakto-
wanie” w celu promowania rozpowszechniania nowych, czystszych
technologii i dotrzymania założonych celów długoterminowych.
Można oczekiwać, że na poziomie całości krajów unijnych będą
użyte ulepszone i bardziej transparentne narzędzia planowania
indykatywnego dla zrealizowania celów wspólnej polityki ener-

getycznej, wraz z oceną skuteczności mechanizmów regulacji.
Osiągnięte na poziomie wspólnotowym korzyści takiego podejścia
stworzą również ramy do wprowadzenia tych środków na poziomie
państw członkowskich.
Planowanie indykatywne jako instrument wsparcia spójnej stra-
tegii energetycznej powinno dostarczać podstawowych wskazań
umożliwiających osiągnięcie w sposób najlepszy i najbardziej
uporządkowany założone cele oraz uzasadniających decyzje wyko-
nawcze. Planowanie powinno ustalać ramowe warunki graniczne
i zapewnić ich dostępność dla wszystkich podmiotów, które mogą
być nimi zainteresowane. Konieczne jest również ustalenie precy-
zyjnych celów dla wszystkich podmiotów regulowanych, dotyczą-
cych na przykład stopnia penetracji technologii bazujących na
zasobach odnawialnych i towarzyszących im mechanizmów wspar-
cia, celów do osiągnięcia w obszarze efektywności i racjonalizacji
użytkowania energii oraz sposobów realizacji tych celów, wszel-
kich środków wsparcia niezbędnych do zapewnienia bezpieczeń-
stwa dostaw energii elektrycznej i gazu, rozbudowy infrastruk-
tury sieciowej energii elektrycznej i gazu, priorytetów i zasobów
w obszarze prac badawczo-rozwojowych w zakresie energii, alo-
kacji pozwoleń na emisje węglowe oraz praktycznej implementacji
wszelkich wskazań formułowanych przez opinię publiczną w ob-
szarze energetyki jądrowej.
Rolę przywódczą w określaniu narodowej polityki energetycznej
powinny odgrywać rządy państw z zachowaniem spójności z zasa-
dami wspólnej strategii europejskiej, lecz z unikaniem wymuszeń
pochodzących od sektorowych grup interesów. „Rola państw po-
winna być ograniczona do wprowadzenia niezbędnych ram regu-
lacyjnych dla rynków energii umożliwiających osiągnięcie uzgod-
nionych strategicznych celów polityki energetycznej. Nie jest
realistyczne oczekiwanie, że nie wystąpią nieuniknione napięcia
na linii odgraniczającej rynki i regulacje, ale zwłaszcza w sektorze
energii należy oczekiwać oddziaływań kooperacyjnych, nie zaś an-
tagonizmów”

[8]

. Ton i sens wypowiedzi podsumowujących poglądy

na rolę sił rynkowych i mechanizmów regulacji, widzianych z per-
spektywy europejskiej, znajdują odbicie w krajowych dyskusjach
o bieżącym funkcjonowaniu i perspektywach ewolucji polskiego
sektora energii. Niestety ostateczna wersja ważnego dokumentu
„Polityka energetyczna Polski do 2030 r.” zdaje się nie dostrzegać
wielowariantowości możliwych rozwiązań.

11

Wnioski

Strategia zaopatrzenia Europy w energię elektryczną wymaga
analizy długoterminowej, zintegrowanej z globalnym kontekstem
energetycznym. Analiza taka powinna uwzględniać aktualną do-
stępność i perspektywy (oceniane na przykład krzywymi uczenia)
ewolucji technologii generacyjnych, ich konsekwencje ekonomicz-
ne i środowiskowe, wpływ procesów liberalizacji rynków energii,
ograniczenia wynikające z dopuszczalnych poziomów emisji po-
lutantów, zmiany w poziomie zapotrzebowania na energię w wy-
niku wprowadzenia środków zwiększania efektywności i technik
zarządzania, ograniczenia geopolityczne, konsekwencje odmien-
nych strategii bezpieczeństwa dostaw, zdolności przesyłowe łączy
międzysystemowych (interkonektorów), ceny energii elektrycznej
oraz konkurencyjność wytwarzanych towarów i usług. Niezbędne
się staje uwzględnienie relacji społecznych ilustrujących odbiór
problemów energetycznych przez opinię publiczną.
Planowanie indykatywne, którego zasady formułują na ogół re-
gulacje narodowe, może być narzędziem zapewniającym zintegro-
waną wizję niezbędną do sprostania wymienionym wyzwaniom.
Planowanie takie, które w zasadzie nie powinno tworzyć obszarów
kolizyjnych ze swobodą inwestowania przez przedsiębiorstwa sek-
tora energii oraz z funkcjonowaniem rynku, powinno prowadzić do
sporządzenia tzw. mapy drogowej ze wskazaniem rozwiązań wa-
riantowych oraz zapewniającej model rozwoju zrównoważonego
w dalszej perspektywie. Planowanie indykatywne powinno explici-
te formułować warianty realizacyjne z podaniem argumentów „za”
i „przeciw”, tak aby opinia publiczna i odnośne instytucje dyspo-
nowały dostateczną informacją o dostępnych rozwiązaniach i mia-
ły podstawę do akceptacji fundamentalnych decyzji.

Literatura

[1]

Komisja Wspólnot Europejskich: „Zielona Księga – Europejska strate-

gia na rzecz konkurencyjnej, zróżnicowanej i bezpiecznej energii”. KOM
(2006) 105, Bruksela 2006

[2]

Komisja Wspólnot Europejskich: Komunikat Komisji (…) – Europejska

polityka energetyczna. KOM (2007) 1, Bruksela 2007

[3]

International Energy Agency: „World Energy Outlook 2007” IEA, Paris

2008

[4]

UN Development Programme: World Energy Assessment Report,

UNDP, New York 2000

[5]

Intergovernmental Panel on Climate Change: Fourth Assessment Re-

port, http://www.ipcc.ch/, 2007

[6]

F.P. Shioshansi, W. Pfaffenberger: Electricity Market Reform from In-

ternational Perspective. Elsevier Amsterdam…, 2006

[7]

I. Dencer, M.A. Rosen: Energy, Environment and Sustainable Develop-

ment, Elsevier, Amsterdam…, 2007

[8]

I.J. Perez-Arriaga, P. Linares: Markets vs. Regulation…, The IAEE Ener-

gy Journal. Special Issue, 2008

[9]

R. Green: Electricity Wholesale Markets – Designs Now and in a Low-

carbon Future. The IAEE Energy Journal. Special Issue, 2008

[10]

M. Sagoff: Price, principle and the environment. Cambridge, 2004

[11]

R. Socolow, S. Pacula: Stabilization Wedges. Science 2007

[12]

J. Malko: Nowa matematyka węgla. Energetyka, grudzień 2007

[13]

R.J. Lempart, S.W. Popper, S.C. Jankes: Shaping the next one hundred

years. Rand Corp., 2003

[14]

B. Lapillonne: Energy Demand Models. Energy Planning Course, Tem-

pus SEP 3160, Cracow 1994

Prof. Jacek Maria Malko,

ur. 19.03.1937 we Lwowie, 1940-1945 Kazach-

stan, absolwent Politechniki Wrocławskiej (1959), 1959-1961 konstruktor
w Dolnośląskich Zakładach Wytwórczych Maszyn Elektrycznych M-5 (akt.
Alstom), 1961-65 Starszy inżynier w Instytucie Automatyki Systemów
Energetycznych we Wrocławiu, od 1965 w Politechnice Wrocławskiej; od
starszego asystenta do profesora zwyczajnego. Autor i współautor
ok. 460 publikowanych prac, w tym 5 monografii książkowych i 3 skryp-
tów akademickich. Distinguished Member of CIGRE, przedstawiciel Polski
w Komitecie Studiów C-5, Valuable Member of Institute of Electrical and
Electronics Engineers, Member of International Association of Energy
Economics, członek prezydium Komitetu Problemów Energetyki Polskiej
Akademii Nauk, ekspert Zespołu parlamentarnego ds. energetyki, eks-
pert podkomisji sejmowej ds. Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Instruktor
międzynarodowy nurkowania CMAS, instruktor ratownictwa wodnego.