Magdalena Kiełbasa
PS,2r,S,UPJP II

ROLA MEDIATORA W PROCESIE MEDIACJI

Na początku wyjaśnijmy czym zajmuję się mediacja. Słowo „mediacja” pochodzi od łacińskiego słowa „mediare” co znaczy być w środku. Mediacja jest metodą rozwiązywania sporów przez osobę trzecią, która pomaga stronom komunikowanie się, określenie interesów obu stron oraz kwestii dyskusji a głównym celem jest osiągnięcie porozumienia stron. Mediacje są dobrowolnym i poufnym procesem dochodzenia przez strony do rozwiązania sporu, prowadzonym w obecności osoby trzeciej cieszącej się ich zaufaniem – mediatora. Mediatorem może być ktoś zupełnie obcy dla stron, jak i osoba im bliska, np. brat, siostra, koleżanka. Mediacja ma na celu stworzenie stronom warunków umożliwiających osiągnięcie dobrowolnego porozumienia, a nie narzucenie im jakiegoś autorytatywnego rozwiązania. W przypadku sporu na tle prawnym celem mediacji jest jego zakończenie, zwłaszcza w postaci ugody zawartej przez strony w wyniku mediacji (ustalającej wysokość zadośćuczynienia, odszkodowania lub nakładającej na strony inne obowiązki i zobowiązania prawne). Mediacja skupia się na poszukiwaniu rozwiązań, możliwych do zastosowania na przyszłość. Nie ma na celu dogłębnego analizowania przeszłości, przepracowywania emocji. Nie jest zatem formą terapii rodzinnej. Mediacje można stosować w szerokiej gamie konfliktów takich jak konflikty małżeńskie, pokoleniowe, koleżeńskie, towarzyskie, rówieśnicze, w sprawach spadkowych czy majątkowych, pracowniczych, gospodarczych a także w sprawach karnych, również sprawach dla nieletnich. W sprawach karnych mediacja dla stron jest bezpłatna, a czas jej trwania w toku postępowania karnego nie powinien przekroczyć jednego miesiąca. Są dwie formy mediacji. Jest to mediacja bezpośrednia, gdzie strony spotykają się ze sobą bezpośrednio, w obecności mediatora. Na wspólnych sesjach mediacyjnych razem definiują konflikt i szukają możliwości jego rozwiązania. Każdy z uczestników procesu może poprosić o spotkanie z mediatorem na osobności wtedy spotkanie takie ma charakter poufny i może służyć m.in. przedyskutowaniu kwestii, które zdaniem uczestnika nie powinny być poruszane na spotkaniu ogólnym, bądź odreagowanie emocji, które mogłyby zakłócić przebieg mediacji. Drugim rodzajem jest mediacja pośrednia, gdzie strony odbywają sesje mediacyjne oddzielnie, każda ze stron spotyka się z mediatorem osobno i nie dochodzi do bezpośredniego spotkania stron konfliktu. Mediator jest w tym wypadku pośrednikiem, przekazując stronom informacje, wzajemne stanowiska oraz propozycje rozwiązań, wypracowane podczas kolejnych rozmów z mediatorem Każda mediacja opiera się na 7 głównych zasadach, których musi przestrzegać każdy mediator. Pierwszą zasadą jest zasada dobrowolności-strony dobrowolnie poddają się mediacji, a mediatorowi zakazuje się naciskania na którąkolwiek ze stron. Drugą bardzo ważną zasadą jest zasada poufności, czyli obowiązek zachowania w tajemnicy informacji uzyskanych w procesie mediacji. Kolejną zasadą jest zasada bezstronności co do osób uczestniczących w mediacji-mediator musi być bezstronny i pod żadnym pozorem nie może wspierać tylko jednej ze stron lub jej faworyzować oraz nie może brać żadnych dodatkowych korzyści, które wykraczałyby poza koszty ustalone przed rozpoczęciem mediacji. Czwartą zasadą jest zasada neutralności, czyli mediator nie może wysuwać konkretnych rozwiązań danego problemu, strony same muszą dojść do rozwiązania konfliktu. Piątą zasadą jest zasada bezpieczeństwa stron, czyli traktowania ich z godnością oraz o zachowanie równowagi między stronami. Kolejnymi dwoma zasadami jest zasada szybkości i efektywnego postępowania oraz zasada czuwania przez mediatora nad zgodnością z prawem porozumienia osiągniętego przez strony. Dodatkowo mediacja cechuje się budowaniem atmosfery szacunku stron do siebie, a także poczucia bezpieczeństwa. Jest 5 podstawowych etapów mediacji. Pierwszym z nich jest rozmowa wstępna, na której strony zapoznają się z zasadami mediacji, czym jest mediacja, jaka jest rola mediatora, jaki jest koszt mediacji, jaki jest czas trwania oraz ewentualne pytania stron. Kolejnym etapem jest przedstawienie przez strony swoich stanowisk i tutaj jest przejście do kolejnego etapu, którym jest zdefiniowanie kwestii, którą strony mają się zajmować i jaki problem chcą rozwiązać. Trzecim etapem jest docieranie do potrzeb stron, próby porozumienia się. Kolejnym etapem jest poszukiwanie przez strony rozwiązań konfliktu oraz negocjowanie i podpisanie uzgodnionego rozwiązania. Według Christophera W. Moore'a etapów mediacji jest aż 12. Są to nawiązanie kontaktu ze stronami, wybór strategii mediacji, zbieranie i analiza informacji, sporządzenie szczegółowego planu mediacji, budowanie zaufania i współpracy, rozpoczęcie sesji mediacyjnej, zdefiniowanie spraw i ustalenie planu, odkrywanie ukrytych interesów, generowanie opcji rozwiązań, ocena możliwości rozwiązań, przetarg końcowy, osiągnięcie formalnego porozumienia. Jeżeli strony wyrażą zgodę na zawarcie ugody, mediator sporządza protokół, zawierający warunki ugody. Postępowanie mediacyjne kończy się podpisaniem protokołu przez strony i mediatora. Jeżeli zaś mediacja nie doprowadzi do zawarcia przez strony ugody, postępowanie mediacyjne zostaje zakończone złożeniem przez mediatora do akt sprawy pisemnego oświadczenia stwierdzającego, że do ugody nie doszło. Wśród najczęściej wymienianych zalet mediacji należy wskazać dobrowolność rozumianą jako swoboda co do samego udziału w mediacji, ale i jako dobrowolność zawarcia ugody, akceptowalność przez strony sporu, rozpatrywaną na dwóch płaszczyznach: oceny przez strony samego mediatora, jak i ich stosunku do postępowania mediacyjnego jako pewnego zespołu czynności, w głównej mierze projektowanego przez mediatora, poufność przejawiającą się m. in. w tym, że mediator jest zobowiązany zachować w tajemnicy fakty, o których dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji, chyba że strony zgodnie zwolnią go z tego obowiązku, neutralność - efektywnie działający mediator nie narzuca swojego systemu wartości i przekonań, co więcej nie ocenia poglądów i postaw uczestników sporu, bowiem to stawia go zawsze po którejś ze stron, brak formalizmu i elastyczność, które pozwalają nie tylko na swobodną wymianę zdań między stronami, ale również umożliwiają dostosowywanie zakresu i sposobu prowadzenia postępowania mediacyjnego do zmieniających się postaw stron.

Pozostaje jeszcze kwestia wyjaśnienia kim jest mediator i jakie powinien mień kwalifikacje. Mediator to neutralna osoba trzecia, pomagająca stronom rozwiązać spór. Może nim być każda osoba, której zaufały strony sporu, pozwalając mu, aby pomógł im w osiągnięciu kompromisu. Obok umiejętności łagodzenia konfliktów i wyczucia w prowadzeniu dyskusji osób pozostających w sporze, mediator powinien również posiadać odpowiednie przygotowanie zawodowe i wiedzę w zakresie adekwatnym do przedmiotu sporu, w którego rozwiązaniu uczestniczy. Szczególnie ważne są kwalifikacje i przygotowanie mediatora uczestniczącego w rozwiązywaniu tak skomplikowanych sporów gospodarczych. Mediator powinien mieć wyraźne predyspozycje do łagodzenia konfliktów i wyczucia w prowadzeniu dyskusji osób pozostających w sporze. Profesjonalizm mediatora wymaga od niego znajomości zasad komunikacji werbalnej i niewerbalnej, teorii konfliktu i praktycznych umiejętności zarządzania nim, psychologicznej analizy zachowań i procesu podejmowania decyzji, oraz technik rozwiązywania problemów. Na profesjonalne zachowanie mediatora wpływają też jego osobowościowe predyspozycje: umiejętność budowania zaufania i sympatii, otwartość, sposób komunikowania się i budowania relacji z otoczeniem oraz przestrzeganie zasad etyki mediatora. Niewątpliwy wpływ na przebieg mediacji ma też autorytet mediatora – wypływać może on jego uznanej pozycji na rynku, sprawowaniu funkcji cieszących się powszechnym uznaniem i aprobatą społeczną. Sam autorytet – bez umiejętności zarządzania mediacją – często na wiele się nie zda. Świadczą o tym nieudane próby mediacji podejmowane przez tzw. autorytety. Mediacja ma swoje prawa i w większości powstałych konfliktów sam autorytet niestety nie wystarcza. Mediatorem nie może być sędzia zawodowy, chyba że pozostaje w stanie spoczynku.

Pożądane cechy mediatora dowcipnie scharakteryzował W. Simkin: „wytrwałość w pracy, szczerość i charakter buldoga angielskiego, spryt Irlandczyka, wytrwałość fizyczna maratończyka, umiejętność zwodzenia gracza rozgrywającego, krętactwo Machiavellego, umiejętność diagnozowania osobowości na miarę dobrego psychiatry, dyskrecję niemowy, skórę nosorożca, cierpliwość Hioba, mądrość Salomona, a także rzetelność i bezstronność, podstawową wiedzę i wiarę w proces zespołowego negocjowania, wiarę w woluntaryzm, wiarę w wartość ludzi, umiejętność określania swoich słabych i mocnych stron, rozgraniczenie pomiędzy tym, co pożądane, a tym co osiągalne oraz zgoda na bycie na drugim planie”. Mediator może odmówić prowadzenia mediacji jedynie z ważnych przyczyn np. długotrwałej choroby, okoliczności, które mogą poddawać w wątpliwość jego neutralność. Mediator organizuje spotkanie mediacyjne, wysłuchuje strony i przedstawia stronom propozycję polubownego uregulowania sporu. Przed spotkaniem mediacyjnym lub w trakcie jego trwania, mediator może porozumiewać się ze stronami, z każdą z osobna, nakłaniając je do zawarcia ugody. Mediator powinien dołożyć starań, aby postępowanie mediacyjne zakończyło się na pierwszym spotkaniu. Jednak szczegółowe reguły postępowania, sposoby dochodzenia do kompromisu zależą w całej pełni od woli stron i sugestii mediatora, który powinien proponować najskuteczniejsze sposoby wypracowania ugody. Jedną z podstawowych cech mediacji jest dobrowolność. Z tego względu każda ze stron, a także mediator, ma możliwość wycofania się mediacji, jeżeli nie dostrzega szans na zawarcie ugody. Ponadto postępowanie mediacyjne kończy się, gdy jedna ze stron nie będzie chciała brać dalszego udziału w mediacji. Mediator jest organizatorem spotkania mediacyjnego, stoi na straży procedur, czyli pomaga stronom w ustaleniu reguł postępowania oraz zachowania podczas mediacji, dba o przestrzeganie tych reguł w trakcie całego procesu, przez wszystkie strony, pomaga stronom w ustaleniu obszaru konfliktu oraz dba o zaangażowanie stron w proces mediacji. Jego zadaniem jest również tworzenie atmosfery i kierowanie rozmową stron w taki sposób, aby znalazły one kompromisowe rozwiązanie. Kolejnym jego zadaniem jest ułatwienie komunikacji między przeciwnikami i wytworzenie odpowiedniego dla zawarcia ugody poziomu wzajemnego zaufania. Mediator pomaga dostrzec i zrozumieć istotę konfliktu stron oraz zdefiniować problem, pomaga również dostrzec i zrozumieć potrzeby i interesy stron, pomaga wypracować możliwe rozwiązania, ułatwia i wspiera efektywną komunikację pomiędzy stronami oraz dba o skierowanie stron na współpracę oraz poszukiwanie wspólnych rozwiązań. Jako pośrednik w sporze czuwa nad realnością porozumienia stron i upewnia się, że każda ze stron rozumie warunki ugody i upewnia się, że każda ze stron jest w stanie wypełnić swoje zobowiązania Nie ma on wobec stron żadnych kompetencji władczych, nie może więc niczego rozstrzygać ani narzucać, a przede wszystkim nie może przyznawać, że jedna ze stron ma rację. Jego doradcza pozycja i neutralność są podstawowymi cechami mediacji.

Podsumowując mediator nie udziela uczestnikom porad prawnych czy terapeutycznych i nie dostarcza gotowych rozwiązań, lecz jest ekspertem od procedury pomocnej w dochodzeniu do nich. Zadaniem mediatora nie jest rozstrzyganie sporu - w przeciwieństwie do, np.: sędziego lub arbitra, którzy dysponują uprawnieniem do podjęcia decyzji, wskazania po czyjej stronie spoczywa racja. Rolą mediatora jest dbałość o takie zorganizowanie mediacji, by strony mogły same podjąć decyzję i by była to decyzja świadoma, poprzedzona analizą ich potrzeb i rozważeniem dostępnych rozwiązań. Mediator dba, aby komunikacja między stronami w trakcie negocjowania porozumienia przebiegała sprawnie i w poprawnej atmosferze. W mediacji, uczestnicy sporu mają wpływ na ustalenie jakimi kwestiami chcą się zajmować, sami wypracowują rozwiązania, sami także mogą ustalić konsekwencje nie stosowania się do zawartego porozumienia. Mediacja opiera się na założeniu, że strony sporu same najlepiej wiedzą, czego potrzebują, są ekspertami w swoich sprawach. Opierając się na własnej wiedzy i doświadczeniu, znając najlepiej swe potrzeby i interesy będą więc w stanie znaleźć rozwiązanie najlepsze z możliwych, o ile tylko zapewni się im sprzyjające do tego warunki. Ażeby strony były rzeczywistymi autorami porozumienia, mediator zachowuje neutralność i bezstronność zarówno wobec samych uczestników mediacji, jak i osiąganych przez nich rezultatów. Mediacja, jako procedura poufna, pozwala na uniknięcie publicznego roztrząsania kwestii osobistych, intymnych, dotyczących tak delikatnej materii jak relacje między małżonkami czy rodzicami i dziećmi. Mediator pomaga stronom w przyjrzeniu się i głębszej analizie ich potrzeb przy jednoczesnym zachowaniu, na ile to możliwe, prywatności sporu. Mediator nie może być świadkiem w sądzie. Skuteczność mediacji w rozwiązywaniu konfliktów, wynikająca stąd satysfakcja dla stron i korzyść dla ich wzajemnych relacji związana jest z możliwością maksymalnego zaangażowania uczestników w kształtowanie jej formy, treści i rezultatu, przy jednoczesnym zapewnieniu atmosfery sprzyjającej konstruktywnej pracy.