Filozofia współczesna

Henri Bergson (1859-1941)

Nagroda Nobla – 1928

• Ewolucja twórcza (1907) – rozprawa z europejskim racjonalizmem w teorii poznania

• Pozytywizm sądził, że organizacja społeczeństwa jest wynikiem praw niezależnych od

człowieka, a prawa te są przedłużeniem praw przyrody. Porządek społeczny jest naturalny;

nie wymaga moralnych uzasadnień. Rzeczywistość składa się ze zdarzeń empirycznie

stwierdzalnych, poznawana jest przez wrażenia. Poznawanie jest procesem pasywnym, (przez

kojarzenie). Powtarzalność zdarzeń; prawidłowości. Matematyczny opis, analityczność. Nie

istnieją „istota rzeczy” i „jaźń”.

– Dwoistość poznania: nauka – filozofia (poezja i sztuka)

– Tę dwoistość Bergson wyprowadził z krytyki Kantowskiej koncepcji czasu i przestrzeni.

– Kant potraktował czas i przestrzeń jako jednorodne, tzn. czas został przez Kanta

sprowadzony do przestrzennego ujęcia jako miary trwania

– Jest to rezultat – twierdził Bergson – poznania intelektualnego (zarówno potocznego

jak i naukowego), służącego celom praktycznym

– Intelekt poznaje to, co dla życia jest ważne.

Poznanie takie jest jednak zafałszowane i zniekształcone z kilku istotnych powodów:

1) jest częściowe,

2) za pomocą ogólnych pojęć, gdy tymczasem istnieją tylko jednostkowe rzeczy,

3) jest uproszczone dla wygody użytkownika ze względu na działanie (fabrication,

wytwarzanie)

4) wynika z potrzeb komunikacji

• Poznanie rzeczy – to umiejętność posługiwania się nimi

– Poznawcza czynność intelektu polega na ujmowaniu wszystkiego w stałości

(statyczności) i nieciągłości

– Ruch i zmiana traktowane są jako przemieszczanie się elementów; w sposób

mechaniczny i deterministyczny, co zaprzecza wolności i twórczości

– Funkcjonowanie intelektu przyrównywał do funkcjonowania kinematografu

– Cechą intelektu jest jego analityczność: rozkład złożonego (niepoznawalnego dla

intelektu) na części, a następnie rekonstrukcja całości

– Ujmowanie cech gatunkowych i powtarzalnych jest uproszczeniem, a do tego dochodzi

jeszcze kwantyfikacja, czyli ilościowe ujęcie z wyeliminowaniem jakościowych, co wiąże się

z posługiwaniem wyobrażeniami przestrzennymi

– Dalszą cechą intelektu jest relatywizacja, tzn. ujmowanie rzeczy w odniesieniu do

innych, (na tle innych)

– Wniosek Bergsona był radykalny: inteligencję charakteryzuje naturalne

niezrozumienie życia

Intelekt zatem:

a) unieruchamia ti, co zmienne

b) rozkłada rzeczy na części

c) upraszcza rzeczy i ujednostajnia

d) ujmuje rzeczy ilościowo (kwantyfikuje je)

e) mechanicyzuje rzeczy

f) relatywizuje je

• Czynności intelektu są charakterystyczne dla poznania ze względu na potrzeby życia i

poznania naukowego, a jest to niemożliwością poznania rzeczywistości

– Nauka nie odtwarza adekwatnie świata; jest jego znakiem

– Deformacja i symbolizm w poznaniu. Spostrzegamy w formach zapożyczonych ze

świata przestrzennego

– Stany psychiczne w rzeczywistości są wolne od form przestrzennych, które przysłaniają

rzeczywisty strumień świadomości.

• Prawdziwe poznanie rzeczywistości zapewnia intuicja

– Intuicja jako poznanie absolutne jest rodzajem współczucia (sympatii, Einfuhlüng),

„stopieniem się z przedmiotem”, „uchwyceniem od wewnątrz”

– Intuicja – to przelotne i momentalne olśnienia (zależne od napięcia świadomości ),

2

prawie że nieuchwytne

– Intuicja wypowiedziana jest intuicją „zrujnowaną” (słowa zastępują rzecz)

– Znaczenie metafory jako sugestii tego, co niewyrażalne.

• Intuicja Bergsonowska jest inna niż Kartezjusza, dla którego intuicja była postacią

intelektu: to natychmiastowy akt rozumu uznania prawdy (zasada sprzeczności, aksjomaty)

– Intuicja Bergsona zapewnia poznanie konkretnej rzeczywistości; poznanie

bezpośrednie zmienności, w ciągłości zmian i całości

– Przykładem takiego poznania są dzieła sztuki, gdzie przedmiot danego dzieła

uchwycony jest w jego całości i jedności

• Dwie strony świadomości:

1) statyczna – świadomość ujęta na wzór przestrzeni, jest to fikcja intelektu. Drogą

analizy tworzone są elementy (też fikcje)

2) autentyczna – czyste trwanie, świadomość płynąca. To, co przeżywane, stanowi

całość.

Co żywe – obdarzone jest instynktem i umysłem w różnych proporcjach.

• Dwoistość rzeczywistości:

a) PRZESTRZEŃ –

MATERIA – CIAŁO

b) CZAS – PAMIĘĆ – ŻYCIE

• Dwoistość świadomości:

a) INTELEKT

– działanie, statyczny świadomość powierzchowna (profond)

b) INTUICJA

–

bezinteresowne poznanie, autentyczna świadomość głęboka (profond)

1.a) INTELEKT:

– Liczący, analizujący i syntetyzujący

– Panuje nad światem przy pomocy wynalezionych przez siebie narzędzi.

– Zasięg ograniczony do konstruowanego przez intelekt przestrzennego obrazu rzeczy

3

1.b.) INTUICJA:

– Odgadujący, odczuwający, wizjonerski instynkt, który spleciony jest ze światem przez

życie

2.a) PRZESTRZEŃ:

– Zbiór punktów jednorodnych; od każdego punktu można dowolnie przejść do innego

– czas fizyków jest „uprzestrzenniony” (zgeometryzowany).

2.b) CZAS:

– Czas jest szeregiem nieodwracalnym – każdy punkt jest nowy tworem, jedynym i

niepowtarzalnym;

– czas jest bezpośrednio przeżywany

– jest jednostajnie płynącym trwaniem (przechodzeniem od jednego do drugiego)

3.a) MATERIA:

– Materia – trwała w przestrzeni, cechuje ją stałość

– Prawa materii są prawami równości (między przyczyną a skutkiem zachodzi

równość ilościowa ).

– W mikroświecie procesy są odwracalne

3.b) ŚWIADOMOŚĆ (dusza)

– W świadomości nigdy nic się nie powtarza;

– „to samo” nie powraca – w każdy moment wplecione jest wspomnienie czegoś

wcześniejszego, „świadomość konserwuje”.

– Pamięć i nakładanie się kolejnych, ciągłych obrazów.

Między światem fizycznym a światem psychicznym znajduje się świat biologiczny

– Rozwój gatunków nie jest celowy (celowościowy), ani typu Darwinowskiego, lecz

jest jednolitym nurtem płynącym ze źródła, którym jest „pęd życiowy” (élan vital)

– Powstające formy organiczne świadczą o jedności pochodzenia.

4

• Intuicja zapewnia poznanie konkretnej rzeczywistości; poznanie zmienności

bezpośrednie; w ciągłości zmian i w całości. Intuicja jest rodzajem instynktu – ma

pochodzenie naturalne, dlatego też będąc tej samej natury co przyroda i życie – lepiej jest w

stanie je poznać.

– Poznajemy więc nie stosunki między rzeczami, a same rzeczy, w sposób

indywidualny i jakościowy.

– Bezpośrednie dane – to: jakość, trwanie, wolność

Problem: czy umysł przystosowuje się do rzeczy (tradycyjne stanowisko), czy rzecz do

umysłu (stanowisko Kanta) został rozwiązany przez intuicję – poznawane i poznający są

jednorodne. Intuicja jest odpowiednim sposobem poznania ponieważ jest:

– nieskończenie różnorodna, a zarazem całościowa,

– zmienna i dynamiczna,

– nieschematyczna,

– zjawiska wzajem się przenikają.

• Najlepiej znana jest rzeczywistość wewnętrzna – zmienna, żywa i całościowa. Suma

przeżyć nie jest jaźnią; jedno głębokie przeżycie może być jej wyrazem.

Tradycyjna psychologia – asocjacja (mechaniczne łączenie wrażeń; Bergson – dysocjacja

(odrzucenie wyobrażeń niepotrzebnych).

Przyroda jest taka sama jak jaźń: nieustannie zmienna, w ciągłym rozwoju. Rozwój ten jest

samorzutny, twórczy; wypływa z sił wewnętrznych przyrody, z pędu życiowego (élan vital).

• „Pęd życiowy –transcendentna i twórcza energia duchowa, której działanie wytwarza

świat materii, potem świat życia, dalej ludzki świat poznania i wolnej woli.

– Materia (bezwładna) powstrzymuje ten pęd. Traci on częściowo swą siłę, tworzy

mechanizmy, ale celem jest podporządkowanie materii świadomości

–Determinizm jest wytworem intelektu. W sferze przeżyć, w nieprzerwanym

strumieniu nie występują części wzajemnie się warunkujące: istnieje wolność. Wolność i

twórczość – to podstawowe zasady w poglądach Bergsona.

Filozofia jako wolność i twórczość. Nazwał to Bergson libertyzmem.

5

Dwoistość moralności i religii:

a) STATYCZNA

b) DYNAMICZNA

• Źródła moralności

– społeczne (harmonia egoizmów), moralność statyczna, zachowanie stanu,

– własna, wewnętrzna inicjatywa, moralność dynamiczna, ulepszanie.

• Moralność statyczna, utrzymująca człowieka we wspólnocie, zamknięta. Moralność

nakazów i obyczajów. Kryje się za tym presja państwa.

• Moralność dynamiczna, wykraczająca poza zamkniętą wspólnotę ku jednej ludzkości.

Otwarta. Moralność indywidualnej miłości i tęsknoty powodującej wychodzenie poza siebie

ku wolnej od nienawiści wspólnocie wszystkich.

• Źródła religii

– rekompensata cierpień, statyczna,

– wzory świętych, mistyków, rozszerzanie perspektyw życiowych, dynamiczna,

mistycyzm

– Statyczna religia (zamknięta) – narodowe, antyczne religie. Wiara w siły magiczne.

Utrzymuje istniejące wspólnoty.

– Dynamiczna religia (otwarta) – mistyczna religijność – głównie chrześcijaństwa i

jego mistyki. Jednoczy wszystkich w miłości do Boga–Stwórcy–Ojca. Wzory świętych,

mistyków zdobywają dla niej zwolenników. Włącza w nurt stawania się, w élan vital.

W człowieku następuje połączenie inteligencji, nauki, kodeksu moralnego z intuicją, metafizyką i wolnością.

Stąd nie można żyć wyłącznie życiem całkowitej wolności.

6