Kryzys współczesnej filozofii, analiza źródeł kryzysu: ideologia I filozofia
Hannah Arendt, Prawda i polityka, [w:] Między czasem minionym a przyszłym. Osiem ćwiczeń z myśli politycznej, Aletheia, Warszawa 1994, s. 267-308.
Hannah Arendt (1906-1975) w Korzeniach totalitaryzmu (1951) wskazywała, że aby opisać dramat masowej zagłady, trzeba sięgnąć po pojęcie zła. Obok klasycznych już dziś form złych ustrojów, takich jak tyrania, oligarchia czy wadliwa demokracja, Arendt wyróżniła ustrój totalitarny, któremu towarzyszyły ideologia oraz terror. Wedle Arendt, totalitaryzm zrodził terror, który zaczął żyć własnym życiem - zgodnie z regułą narastania terroru, ideologia była wobec niego drugorzędna. Źródeł totalitaryzmu należało szukać w antysemityzmie, ideologii imperializmu, wreszcie - w powstaniu społeczeństw i ruchów masowych, które pozbawiły ludzi autentycznego zakorzenienia we wspólnocie politycznej i wspólnocie tradycji. Ukształtowane w drugiej połowie XIX wieku ideologie: faszyzmu oraz komunizmu wyrastające z pangermanizmu i panslawizmu - jak pisze Hannah Arendt1 - dały solidne programy podbojów oraz nośne hasła, wykorzystane w strategii hitlerowskich Niemiec i Rosji Radzieckiej. Charakterystyczną cechą obu totalitaryzmów był język, który odbierał człowiekowi wolność, a każde działanie władzy przedstawiał, jako konieczność, podobną do konieczności występujących w przyrodzie.
Modelem ilustrującym władzę autorytarną jest piramida, ilustruje ona taka sytuację, w której źródło autorytetu leży poza systemem sprawowania władzy, źródłem jest transcendentalne źródło autorytetu powyżej piramidy.
Tyrania jest egalitarna - tyran uciska wszystkich pozostałych i ci wszyscy są między sobą równi. Tyran jest punktem bez piramidy, punktem zachowującym wyróżniona pozycję dzięki bagnetom.
Władza totalitarna może zostać zilustrowana przez cebulę - w jej środku znajduje się przywódca, a potem poglądy - coraz bardziej „rozrzedzone” - są reprezentowane przez partie, organizacje pozarządowe. Cała rzeczywistość przesycona jest poglądami a jednocześnie wszyscy mają wrażenie „normalności” własnej sytuacji wobec tych, którzy znajdują się bliżej centrum.
Ideologia, jej zdaniem, stała się pochodną uprawianej masowo polityki. Masy nie miały bowiem ani wiedzy dotyczącej świata, ani świadomości interesów, dlatego język, który był dla nich zrozumiały odwoływał się do wyobraźni, a nie do faktów. Wyobraźnia zaś była miejsce, w którym można było ukazać masy - wykorzenione i pozbawione tożsamości - jako istotny element przekształcania przestrzeni politycznej. Wymóg konkretnego działania wyznaczał zakres społecznym doktrynom, które uproszczone i strywializowane stawały się ideologiami uzasadniającymi konieczność bardzo konkretnego działania politycznego. Ideologiami, do których odnosi się Arendt były komunizm i narodowy socjalizm. Ideologia kwitnie dzięki ucieczce od rzeczywistości w świat fikcji. Wyczarowuje spójny tok argumentów, w którym świat nie tylko jawi się jako zrozumiały, przejrzysty, ale przede wszystkim wymaga konkretnego działania. Cechą, którą przychodzi zapłacić za ideologizację polityki jest
brak szacunku dla faktów, o ile bowiem fakty nie zgadzają się z tokiem narracji wyznaczonym przez ideologię, to przestaje się te fakty zauważać.
przypisywanie złych intencji osobom, które wyznają odmienne poglądy polityczne
Prawda o faktach
Fakty i zdarzenia są nieskończenie bardziej kruche od aksjomatów, odkryć czy teorii - nawet najbardziej wymyślnych - będących dziełem umysłu ludzkiego; występują one w sferze wiecznie zmieniających się spraw ludzkich, w których przepływie nie ma nic trwalszego od jawnie względnej trwałości struktury umysłu człowieka. Kiedy się je raz utraci nie przywróci ich żaden wysiłek człowieka.
Wiedza teoretyczna
Sposobem doskonalenia duszy jest także „teoria” - „namiętna współczująca kontemplacja”. Ma ona charakter intelektualny i wiąże się z wiedzą matematyczną
Sfera wolności oraz działania
Arendt przywołała klasyczny model uprawiania filozofii polityki, podkreślając znaczenie wolności politycznej i zbiorowo określanych celów, które były celami wybranymi; nie były one wpisane w naturę świata, lecz wynikały z wolności, czyli z możliwości kształtowania świata, podlegały także ocenie.
Wolność (lub jej przeciwieństwo) uświadamiamy sobie pierwotnie podczas obcowania z innymi, a nie z samym sobą. Zanim stała się ona przedmiotem myśli lub jakością woli, rozumiano ją jako status człowieka wolnego. Status ów sprawiał, że człowiek mógł się swobodnie poruszać; mógł opuszczać dom, wchodzić w świat i dzięki zdolności mówienia i działania spotykać tam innych ludzi. Taką wolność poprzedzało oczywiście wyzwolenie: aby być wolnym, trzeba się było wyswobodzić spod panowania konieczności życiowych. [...] Poza samym oswobodzeniem (wolność) wymagała towarzystwa innych ludzi o tym samym statusie. Wymagała także wspólnej przestrzeni publicznej, gdzie ludzie ci mogli się spotkać.2
(Hannah Arendt, Co to jest wolność?, [w:] Między czasem minionym a przyszłym: osiem ćwiczeń z myśli politycznej, przekład Mieczysław Godyń i Wojciech Madej, wyd. Aletheia, Warszawa 1994, s..181)