Microsoft Word - Hanna Olechnowicz.doc

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Rewalidacja nr 1/1997

Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej

Hanna Olechnowicz

Multimedialne komunikowanie się
z małym dzieckiem

Punktem wyjścia jest relacja człowieka z jego zmysłami.

Sir Yehudi Menuhin

Każdy narząd, każdy aparat psychofizyczny, a zatem każdy ze zmysłów

skoro istnieje – „chce” działać. Oczy poszukują doznań kształtów i barw, uszy
dźwięków, skóra potrzebuje doznań dotykowych. Racjonalne „karmienie” ma-
łego dziecka bodźcami zmysłowymi wymaga przestrzegania pewnych zasad.

1. Wszystkie modalności zmysłowe, jakimi dziecko dysponuje, powinny

działać.

2. Konieczne jest, by dziecko mogło kojarzyć bodźce co najmniej dwóch mo-

dalności – jedną z nich jest z reguły dotyk. Wielozmysłowe poznawanie
rzeczywistości jest warunkiem wytworzenia się myślenia abstrakcyjnego.

3. Intensywność doznań musi być optymalna, tj. dziecko nie może być nara-

żone  ani  na  deprywację  sensoryczną,  ani  na  przeciążenie.  Dziecko  rodzi  się
z  genetycznie  zakodowanymi  umiejętnościami  regulowania  dopływu  bodź-
ców.  Gdy  ich  za  mało  –  poszukuje  ich,  gdy  za  wiele  –  zasypia  lub  wyłącza
się.  W  wieku  niemowlęcym  (ale  także  i  później)  regulowanie  dopływu
bodźców  i  utrzymywanie  go  w  optymalnym  nasileniu  wymaga  pomocy  do-
rosłych,  głównie  matki.  Ona  odczytuje  sygnały  dziecka  mówiące  o  głodzie
doznań  lub  przeciążeniu  i  udostępnia  mu  doznania  dla  jego  dobrostanu  ko-
rzystne.

4. Matka kontaktując się z dzieckiem poprzez różne modalności bądź udo-

stępniając  mu  pożądane  bodźce  zawsze  nasyca  je  treścią  uczuciową,  którą
dziecko  przejmuje.  odpowiada  to  psychoanalitycznemu  pojęciu  kateksji  –
obsadzania  emocjami  przedmiotów  i  ludzi.  Dzięki  temu  świat  doznań
dziecka  ma  dla  niego  z n a c z e n i e .  Do  niektórych  doznań  dąży  –  innych
unika.  Z    czasem  na  tej  podstawie  kształtuje  się  uczuciowość  wyższa:
uczucia  zintegrowane  z  pojęciami,  dostępne  samowiedzy,  uczucia,  które
możemy  już  w  dużej  mierze  kontrolować.  Uczucia  wyższe  zadecydują  o
zdolności  do  harmonijnego  współżycia  społecznego  i  o  pełnym  rozwoju
osobowości.

5. Potrzeby czynnościowe narządów zmysłowych dziecka ujawniają się w

określonej kolejności: po urodzeniu do dziecka docierają głównie (choć

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Rewalidacja nr 1/1997

Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej

bynajmniej  nie  wyłącznie)  doznania  zmysłów  bliskich  –  dotyku,  zmysłu
równowagi,  węchu  i  smaku,  a  także  czucia  ruchów  własnego  ciała.  Z    cza-
sem  akcent  przesuwa  się  w  kierunku  przewagi  wrażliwości  zmysłów  dale-
konośnych  –  słuchu  i  wzroku  –  ale  potrzeba  doznań  zmysłów  bliskich  nig-
dy nie zanika.

W pracy klinicznej z małym dzieckiem, lub dzieckiem upośledzonym, znaj-

dującym  się  na  porównywalnym  poziomie  rozwoju  przydatna  jest  ocena  reper-
tuaru  doznań  dostępnych  dziecku  poprzez  różne  modalności.  Omówię  tu  nie-
które  z  nich,  mogące  pomóc  terapeucie  w  niewartościującej  ocenie  stanu
małego  dziecka,  jakości  więzi  z  rodzicami  a  także  monitorowaniu  swego  po-
stępowania  terapeutycznego.  Różnorodność  doznań  jest  tak  wielka,  że  wyczer-
pujący  ich  opis  jest  zadaniem  nierealnym.  Wymienię  tu  więc  arbitralnie  wybra-
ne bodźce, które mają szczególne znaczenie kliniczne.

Zmysł równowagi

Dziecko doznaje kołysania już w łonie matki i długo jeszcze kołysanie jest

dla niego źródłem ukojenia. Starsze poszukuje doznań bardziej zbliżonych do
wstrząsów: skacze, fika koziołki itp.

Dotyk

Doznania dotykowe są tak bogate i jakościowo zróżnicowane, że właściwie

można by mówić o wielu submodalnościach dotykowych.

G ł a s k a n i e

Rodzice instynktownie mają potrzebę głaskania niemowlęcia po całym

ciele,  pieszczenia  go.  Zwierzęta  wylizują  lub  iskają  swoje  małe.  Jak  dalece
niemowlę  takich  doznań  potrzebuje,  świadczą  obserwacje  René  Spitza:  matka
brzydziła  się  swego  dziecka,  unikała  dotykania  go.  Dziecko  zareagowało  egze-
mą, która ustąpiła, gdy zmieniła się postawa matki.

Ł a s k o t a n i e

Pobudza ono dziecko do śmiechu. Według Wallona, łaskotanie pobudza

silnie  sferę  wegetatywną,  jednocześnie  wyłączając  przeżycia  świadome  i  zain-
teresowanie  światem  zewnętrznym.  Jest  to  zwyczajowy  sposób  rozbawiania
dzieci,  jeśli  nie  jest  przedawkowane,  bo  wtedy  doprowadza  do  reakcji  frene-
tycznych, przeciążających.

D o z n a n i a s f e r e r o g e n n y c h

Zarówno

ssanie,

jak

dotykanie

narządów

płciowych

pełnią

rolę

„pocieszycieli”, a zarazem sygnału, że dziecko czuje się chore lub uczuciowo
nie zaspokojone.

D o t y k i n t e r a k c y j n y

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Rewalidacja nr 1/1997

Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej

To pierwsza forma kształtowania integracji doznań od więcej niż jednego

zmysłu.  Niemowlę  dotyka  piersi,  doznając  jednocześnie  wrażeń  węchowych,
smakowych,  temperatury.  Później  w  podobny  sposób  poznaje  twarz,  włosy,
ęce  matki.  Szczególna  role  odgrywają  zetknięcia  rąk  dziecka  i  matki.  Stąd
zwyczajowo utrwalone zabawy – „sroczka kaszkę warzyła” i wiele innych.

P r z y w i e r a n i e

Dziecko przytulone do matki czuje się bezpiecznie, ona zaś doznaje poczu-

cia  spełnienia.  Ale  przytulenie  do  dorosłego  to  coś  więcej.  Wiele  wskazuje  na
to,  że  w  takim  kontakcie  następuje  psychologiczne  utożsamienie  się  dziecka  z
opiekunem.  Ukazują  to  dwie  serie  fotografii,  przedstawiające  starsze  niemow-
lęta na rękach matki i ojca (Fot. 1 – 6 i 1 – 7). Dzieci i rodzice nie patrzą na swoje twa-
rze,  ale  na  każdym  zdjęciu  wyraz  twarzy  dziecka  jest  identyczny  jak  wyraz
twarzy  rodzica.  Na  niektórych  zdjęciach  rodzice  coś  mówią,  ale  na  kilku
wyraźnie  milczą.  A  mimo  to  dzieci  jakoś  odczytują  i  naśladują  ich  mimikę.
Jakimi  drogami  dokonuje  się  to  utożsamienie  uczuciowe?  Poprzez  czucie  bicia
serca,  rytmu  oddechu,  zmiany  zapachu,  temperatury  ciała?  –  nieprędko  znaj-
dziemy  odpowiedź  na  to  pytanie.  Ale  jedno  jest  pewne:  dziecko  doznaje  wtedy
wrażeń  od  wielu  zmysłów  jednocześnie,  a  dzięki  temu,  że  czuje  się  bezpieczne,
jest w stanie w pełni je przeżyć i integrować te doznania wielozmysłowe.

D o t y k r ą k m a t k i

Ruchy rodzica podczas pielęgnacji mogą być łagodne, miękkie, przekazu-

jące  uczucie  czułości  –  ale  też  mogą  być  szarpiące,  nerwowe,  budzące  niepo-
kój,  a  nawet  lęk.  dzieci  bezbłędnie  odczytują  takie  komunikaty,  także  wtedy,
gdy  dorosły  nie  jest  świadomy  tego,  jak  się  porusza.  Dotyk  rąk  matki  może  koić
ból  –  matka  instynktownie  przykłada  dłoń  do  bolącego  miejsca,  gdy  trzeba,
lekko masuje. Ale ręka matki może też sprawiać ból.

D o t y k a n i e p a l c a m i – n a r z ę d z i e p o z n a w a n i a

Małe niemowlę każdą rzecz obmacuje palcami i zarazem wargami. Na tym po-

ziomie  jest  to  już  integrowanie  doznań  płynących  od  dwóch  submodalności.
Integrowanie  wrażeń  dotykowych  i  wzrokowych  jest  wyczerpująco  opisane  w
literaturze  psychologicznej  na  temat  poznawania  rzeczy.  Rzadziej  pamiętamy  o
tym,  że  także  ludzi  poznaje  dziecko  przechodząc  przez  stadium  łączenia  wrażeń
dotykowych  ze  wzrokowymi.  Dopiero  później  rozpoznajemy  bliskich  tylko  wzro-
kowo.

D o z n a n i a d o t y k o w e w n ę t r z a j a m y u s t n e j

Urozmaicona  konsystencja  potraw  jest  istotna  dla  rozwoju  dziecka.  Odgry-
zanie,  przesuwanie  językiem,  żucie  –  to  naturalne  przygotowanie  aparatu  arty-
kulacyjnego.  Chrupanie  jest  odczuwane  jako  samoistna  przyjemność.  Przypo-
mnienie  o  tym  jest  potrzebne,  gdyż  rodzice  często  ułatwiają  sobie  karmienie
zbyt długo podając dzieciom pokarm zmiksowany.

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Rewalidacja nr 1/1997

Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej

Wibracja

Doznania wibracji były stosowane jako bodziec wzmacniający w terapii

behawioralnej dzieci autystycznych. Oto wypowiedź niewidomej dziewczynki,
która trzymała rękę na pudle grających skrzypiec: „teraz muzyka płynie mi
prosto do serca”.

Czucie ruchów i pozycji ciała

Dziecko potrzebuje urozmaiconych doznań kinestetytcznych. Obraca się z

pleców na brzuch, raczkuje, potem biega, skacze, huśta się, później uprawia
sporty. Diagnoza jego sytuacji wychowawczej powinna obejmować stopień
urozmaicenia jego aktywności ruchowej.

Rytm

Rytm jest dla nas jakby nakazem. Komendy wojskowe są zawsze zrytymi-

zowane,  zaś  kojący  rytm  kołysanek  sprawia,  że  następuje  uspokojenie.  Już  w
okresie  noworodkowym  działa  „nakaz”  rytmu:  krzywa    natężenia  i  rytmu  głosu
matki  pokrywa    się  z  krzywą  natężenia  ruchów  dziecka.  Wspólne  doznania
rytmiczne  wzmacniają  więzy  międzyludzkie.  Tak  np.  w  dawnych  czasach  pary
dobierały  się  na  balach,  poddając  się  wspólnemu  rytmowi  tańca.  Także  więź
dziecka  i  rodziców  jest  podbudowywana  wspólnymi  zabawami  rytmicznymi,
rymowankami dziecięcymi i wspólnymi tańcami.

Węch

Znaczenie doznań węchowych to jedno z najbardziej zaniedbanych wąt-

ków  psychologii  rozwojowej.  Tymczasem  to  zapach  pozwala  niemowlęciu
rozpoznać  matkę,  zanim  jeszcze  umie  wzrokowo  identyfikować  jej  twarz.
Ubranie  nasycone  zapachem  matki  lub  ojca  wywiera  bardzo  silny  wpływ  na
nastrój  dziecka  –  także  starszego.  Dzieci  upośledzone  umysłowo  skupiają  się
lepiej  na  rozpoznawaniu  zapachów  niż  wtedy,  gdy  bodźce  są  wzrokowe.
Dzieci autystyczne z reguły  wąchają wszystko, co biorą do ręki. Jednak w literaturze
nie  znalazłam  żadnego  fachowego  opracowania  na  ten  temat.  Wnikliwe  opisy
doznań  węchowych znajdujemy tylko w etiologii – albo w literaturze pięknej.

Multimodalne doznania podczas manipulowania

Tzw. zabawki kształcące to najczęściej konstrukcje z tworzyw twardych.

Dziecko otrzymuje jednak więcej „pokarm dla rozwoju”, gdy tworzywem dla
jego dłoni są żywe owoce, jarzyny, piasek, woda. Wykorzystuje to znana me-
toda Felicji Affolter.

Znaczące doznania słuchowe

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Rewalidacja nr 1/1997

Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej

dziecko  przyjmuje  i  „przetrawia”  tylko  te  dźwięki,  które  mają  dla  niego
znaczenie.  Inne  budzą  jego  lęk.  Niedosłyszące  reagują  na  wiele  dźwięków  zaty-
kaniem  uszu.  Objaw  ten  ustępuje,  gdy  umieją  już  wykorzystywać  resztki  słu-
chu.  Podobnie  reagują  dzieci  autystyczne.  Autyzm  nie  pozwala  im  na  wychwy-
cenie  znaczenia  dźwięków.  U  wielu  zachowana  jest  przy  pozornej  głuchocie
reaktywność  atawistyczna:  reagują  np.  na  miauczenie  kota,  dźwięk  ssania.  Mat-
ki  na  ogół  mówią  do  dzieci  tak,  by  ich  wypowiedzi  miały  znaczenie,  były  zro-
zumiałe.  Istnieje  zwyczajowo  utrwalony  sposób  mówienia  do  małych  dzieci  –
bardzo  ekspresyjny,  w  krótkich  zdaniach.  Częstą  przyczyna  trudności  kontaktu
z  dziećmi  jest  mówienie  monotonnym  stylem  „wykładowym”,  bez  zrozumia-
łych  dla  dziecka  akcentów  uczuciowych.  Niektórzy  rodzice  przeciążają  dziecko
nadmiarem  mówienia,  w  przekonaniu,  że  im  więcej  do  niego  mówić,  tym  lepiej
będzie się rozwijało.

M e l o d i a m o w y

Często rodzice mówią do dziecka tylko po to, by dać mu odczuć swoją bli-

skość i czułość. Rozwinięciem tej formy są kołysanki.

O k r z y k i

Emocjonalne okrzyki są przez dzieci rozumiane wcześniej niż zdania, a

przy tym dynamizują przeżycia dziecka w kontakcie z rodzicami. Są to też
pierwsze dźwięki, jakie dziecko umie naśladować.

M o w a z d r a d z a j ą c a n a s t r o j e d o r o s ł y c h

Dzieci bezbłędnie odczytują treść emocjonalną mowy: serdeczność, ale też

gniew, irytację, nawet wtedy gdy wymawiane słowa mówią o miłości do dziecka.

K s z t a ł t o w a n i e r y t m u i p r o z o d i i j ę z y k a o j c z y s t e g o

Rozpoczyna się to zapewne już w łonie matki. Później dziecko też słyszy

rytm i intonacje właściwe językowi ojczystemu. Dwulatek doskonali tę wiedzę
bawiąc się „własnym językiem” pozbawionym znaczenia słownikowego, kon-
centrując się na melodii mowy i jej rytmie.

Wzrok

Doznania wzrokowe człowieka to temat nie do wyczerpania. Przypomnę

tylko kilka wątków mających szczególne znaczenie dla wychowania dziecka
małego, a także upośledzonego lub autystycznego.

D o z n a n i a w z r o k o w e k o n t r o l o w a n e p r z e z d o t y k

Pierwsze doznania wzrokowe niemowlęcia to plamy, którym może nadać

znaczenie  dopiero  wtedy,  gdy  sprawdzi  dotykiem,  że  widziany  przedmiot
jest  rzeczywisty  i  jakie  są  jego  właściwości.  Dotyczy  to  zarówno  przedmiotów,
jak  i  ludzi  –  piersi  i  twarzy  matki.  Gdy  nastąpi  integracja  doznań  dotykowych  i
wzrokowych,  dziecku  wystarczy  już  sam  widok  twarzy  lub  rzeczy.  Pokazywa-

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Rewalidacja nr 1/1997

Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej

nie dzieciom obrazków jest celowe tylko wtedy gdy jest poprzedzone lub rów-
nolegle prowadzone z poznawaniem wielozmysłowym przy udziale dotyku.

R z e c z y r u c h o m e i n i e r u c h o m e

Przedmiot w ruchu przywołuje uwagę mimowolną – szybkie omiatanie

wzrokiem.  Analityczne  obrysowywanie  wzrokiem  przedmiotu  nieruchomego
jest  jakościowo  inną  czynnością.  Angażuje  uwagę  dowolną  i  pojawia  się  w
rozwoju  dziecka  w  kilka  miesięcy  później.  Gotowość  do  patrzenia  na  to  co
ruchome  u  dzieci  niezdolnych  do  dowolnego  skupienia  wykorzystana  jest  w
metodzie  Domana,  jak  również  w  reklamach.  Sposoby  te  prowadzą  do  zapa-
miętania  materiału,  ale  nie  do  jego  zintegrowania,  włączenie  do  posiadanego
przez dziecko obrazu świata.

D o z n a n i a b a r w

Barwy, podobnie jak muzyka, silnie wpływają na emocje, dynamizując je

bądź  łagodząc.  Barwy  jaskrawe,  gorące,  tak  jak  głośna  silnie  zrytmizowana
muzyka,  pobudzają,  zaś  chłodniejsze,  jak  łagodnie  płynąca  muzyka,  uspokajają.
Przedstawiony  zarys  „mapy”  doznań  zmysłowych  małego  dziecka  jest  oczywi-
ście  niekompletny,  ale  nawet  w  tak  szkicowej  formie  może  być  przydatny  jako
składnik  badania  klinicznego.  Dotyczy  to  zwłaszcza  przypadków  zaburzonej
dynamiki  zachowania:  dzieci  nadpobudliwych  lub  zahamowanych,  jak  również
dzieci  autystycznych,  u  których  reaktywność  może  być  zablokowana  wskutek
przeciążenia.  Przyczyna  zaburzeń  leży  często  w  jakościowo  bądź  ilościowo
niewłaściwym  dopływie  bodźców  zmysłowych  do  dzieci,  których  indywidualna
wrażliwość  odbiega  od  przeciętnej.  W  tych  przypadkach  mogą  wystąpić  wtórne
zakłócenia  kontaktów  społecznych.  Dziecko  ich  potrzebuje  i  jest  do  nich  goto-
we,  ale  jego  indywidualna  tolerancja  na  bodźce  powoduje,  że  nie  mogą  one
przyjąć  tych  kanałów  porozumienia,  jakimi  posługują  się  rodzice.  Przykładem
dziecko  nadwrażliwe  słuchowo  i  głośno  mówiąca  matka.  Analizując  wszystkie
modalności  zmysłowe  dziecka,  ich  wrażliwość  i  rodzaj  bodźców,  jakie  do  niego
dopływają,  szczególną  uwagę  zwrócić  trzeba  na  zmysły  ewolucyjne  najstarsze:
zmysł  równowagi,  dotyk,  smak  i  węch.  Doznania  tych  zmysłów  są  najsilniej
związane  z  instynktem  samozachowawczym  i  bardzo  silnie  z  tej  racji  dynami-
zujące emocje i aktywność.