1

RZEŹBA - TERMINOLOGIA

aegikranion, arch. element dekor. w kształcie czaszki kozy, występujący najczęściej w kręgu sakralnym i sepulkralnym
w staroż. Grecji i Rzymie, symbolizujący ofiarę ze zwierzęcia.

akrolit, typ gr. posągu kultowego wykonanego z dwu materiałów: głowa, ręce, stopy z kamienia (wapień, marmur),
korpus i części nóg - okryte szatą z bogato zdobionej tkaniny - z drewna; a. jako technika rzeźb, szeroko stosowana w
Grecji od VII w. p.n.e., później zastąpiona chryzelefantyną.

akroterion, naszczytnik, dekor. element arch., wieńczący wierzchołek i boczne narożniki frontonu, w kształcie
stylizowanej palmety, wolut, liści akantu, trójnogów, niekiedy grup figur, itp.; występował gl. w staroż. architekturze
gr., etruskiej i rzym. (zwł. W świątyniach), czasem jako zwieńczenie stel grobowych; a. były kam., marmurowe,
terakotowe lub z brązu.

ambona, kazalnica, jeden z gł. elementów wyposażenia kościoła chrzęść, służy do odczytywania

tekstów liturg., wygłaszania kazań; wykonywana z kamienia naturalnego lub sztucznego, drewna, metalu, zazwyczaj
bogato zdobiona.

amfora, gliniane naczynie gr. o owalnym brzuścu z dwoma pionowymi imadłami, często zdobione dekoracją geom. lub
figur., służące gł. do przechowywania płynów;

putto, amorek motyw dekor., przedstawiający małego nagiego chłopca, częsty w malarstwie i rzeźbie od okresu renes.,
nawiązujący do ant. Przedstawień Erosa jako uskrzydlonego, terminem p. określa się często także postacie aniołków
popularne w kość. Sztuce renes., barok, i rokok.

angoba, rodzaj polewy ze szlachetnej glinki, kładzionej cienką warstwą na powierzchnię naczynia

wykonanego z gliny gorszej i odmiennego koloru; na a. malowano lub ryto wzór; Do dziś popularna
w sztuce lud. pod nazwą pobiałki,

antaba, metal. uchwyt, w formie obręczy bądźpałąka ruchomego lub stałego, stosowany jako

uchwyty skrzyń, sepetów kufrów, umieszczany na drzwiach, bramach, furtkach; ozdobne a. miały zwykle kształt głowy
lwa z obręczą w paszczy; ruchome a. służyły często jako kołatki. antepagmenta, zespół terakotowych ozdób dachów
świątyń gr. i etruskich, identyfikowany z

antefiksem; także dekorowane płyty z terakoty umieszczane przeważnie na gzymsach, fryzach, architrawach budowli
etruskich i rzymskich.

antependium, zasłona lub zakrycie podstawy stałego ołtarza chrzęść; wykonywane ze złota i srebra, często zdobione
szlachetnymi kamieniami i filigranem, z tkanin haftowanych, drewna malowanego lub płaskorzeźbionego, na a.
przedstawiano sceny z życia Chrystusa, Marii lub świętego, któremu był poświęcony ołtarz,

aplika: 1) świecznik przyścienny jedno- lub wieloramienny o trzonie nałożonym na ścianę, ramionach zamkniętych
tulejką z profitką, dekoracji nawiązującej do aktualnego stylu oraz charakteru pomieszczeń; 2) niewielkie zwierciadło
przyścienne oprawione w drewn. Złocone lub malowane ramy,

armatura, zbrojenie, konstrukcja stalowa lub drewn., podtrzymująca albo wiążąca elementy rzeźby, witrażu,
architektury.

atlant posąg mężczyzny w postawie stojącej, służacy za podporę zamiast kolumny, filara lub pilastra,

wspierający głową, barkami albo rękami belkowanie, sufit, balkon czy inny element arch. Występował
od starożytności, z antyku przejęty został przez renesans i manieryzm wł. oraz niderl.; ulubiony
motyw dekoracji arch. barok, i klasycyst., pozostał w repertuarze stylów historyzujących XIX w.

avant la pose, w rzeźb, dekoracji arch. Ostateczne opracowanie rzeźby lub fragmentu rzeźb, przed włączeniem go w
zespół wystroju arch. budynku;

awers, strona przednia, gł. monety lub medalu, w przeciwieństwie do tylnej zw. rewersem; termin używany przede
wszystkim w numizmatyce.

dłuto, bejc, narzędzie używane powszechnie przez rzeźbiarzy, kamieniarzy, snycerzy, stolarzy i drzeworytników przy

2

obróbce kamienia i drewna w celu wydobycia formy, modelunku, faktury i waloru. D. wykonane jest ze stali, której
hartowność musi odpowiadać twardości obrabianego materiału.

brąz, stop miedzi z innymi metalami (wyjątek stanowią stopy miedzi z cynkiem, zw. mosiądzem); w

zależności od składu rozróżniamy b. plastyczne (do kucia, tłoczenia itp.) oraz odlewnicze. Najważniejszą techniką
obróbki b. jest odlewanie i kucie blach brązowych.

bukefalion, motyw dekor. w kształcie łba żywego konia, przyozdobionego wstęgami i girlandami, najczęściej
płaskorzeźbiony; stosowany w sztuce sepulkuralnej staroż. Grecji i Rzymu.

bukranion, motyw dekor. o kształcie czaszki byka, często o znaczeniu symbol. - jako przedstawienie zwierzęcia
ofiarnego; zazwyczaj płaskorzeźbiony.

ceramika, wypalane gliniane wyroby użytkowe i dekor., uformowane i zdobione w sposób artyst.; także rzemiosło i
przemysł trudniące się ich wytwarzaniem.

ceroplastyka, rzeźbienie w wosku. Technika rzeźbienia i narzędzia są podobne do używanych

przy rzeźb, obróbce gliny. C. była stosowana gł. w rzeźbie wotywnej, rei. i portretowej od starożytności do XVIII w.;
od renesansu rozwija się c. portretowa świecka;

chryzelefantyna, technika rzeźb., polegająca na stosowaniu złota i kości słoniowej w posągach montowanych na drewn.
konstrukcji; złota blacha (np. inkrustowana kamieniami półszlachetnymi, pastą szklaną, polichromowana) stanowiła
okładzinę szat, włosów i akcesoriów, a płytki z kości słoniowej - twarzy i obnażonych części ciała; rozpowszechniona
w staroż. Grecji w okresie klas. i stosowana gł. w kolosalnych posągach kultowych.

chrzcielnica, zbiornik na wodę święconą używaną do sakramentu chrztu, ustawiony w kościele. W zach. i środk.
Europie od XII w. obowiązuje ch. Typu kielichowego, złożona z trzech gł. części: czaszy, czyli zbiornika na wodę,
trzonu, często z nodusem, oraz bazy;

cios, kamień ciosany, blok, najczęściej prostopadłościenny otrzymywany w procesie obróbki kam. (np. przez dłutowanie)
lub przecieranie kamienia naturalnego.

cippus, trzon kolumny, blok marmuru mający czasem formę dekor. (np. szyszki) lub zgeometryzowaną, często z
inskrypcją; służył jako obiekt kommemoratywny lub nagrobny, a także do oznaczania granic i dystansów;

candi pomnik nagrobny związany z kultem siwaickim, występujący na Jawie i Bali; w późniejszym okresie również
odmiana świątyni buddyjskiej.

daktylioteka, w staroż. Grecji odpowiednio przystosowana skrzynka do przechowywania klejontów; w Rzymie
kolekcja pierścieni lub rżniętnch kamieni;

dominanta, gł. Akcent w kompozycji piast., któremu podporządkowane są inne elementy; d. kolorystyczna,

egipska paleta, w staroż. Egipcie płytki kam. prostokątne, romboidalne lub w kształcie zwierząt,

wytwarzane w okresie predynastycznym i archaicznym; używane do celów kosmetycznych i terapeutycznych
(rozcieranie szminek i lekarstw), magiczno- terapeutycznych jako rodzaj amuletu, bądź jako dary wotywne;

espagnolette: 1) reliefowy motyw dekor., przedstawiający uśmiechniętą główkę kobiecą, ozdobioną często diademem,
draperią, muszlą, wachlarzem, pękiem piór itp., zakończoną w części dolnej krezą, kołnierzem z liści, esownica,
kartuszem itp. Stosowany w architekturze, wyrobach snycerskich, stolarskich i złotniczych

epitafium, epitaf, ozdobna tablica ku czci zmarłego, zawierająca poświęcony mu napis, czasem portret lub

scenę figur., symbole i postacie alegor., zawieszana lub wmurowywana w ściany i filary kościołów lub klasztorów.

faktura, sposób kształtowania przez artystę lub wykonawcę projektu powierzchni dzieła mai., graf.,

rzeźb., przedmiotu rzemiosła artyst., zależny od charakteru tworzywa, techniki i narzędzi oraz właściwości stylu
indywidualnego twórcy.

3

figura, w rzeźbie pełnoplast. przedstawienie postaci człowieka, rzadziej zwierzęcia; używany w formie

zdrobniałej termin figurka stosuje się na określenie małych rozmiarami rzeźb kultowych lub dekor. odniesieniu do figur
ludzkich częściej stosuje się terminy: posąg lub statua, wykonywanych w kamieniu, drewnie, ceramice itp.

figura przydrożna, drewn., kam. lub metal, figuralna rzeźba lud. (Chrystusa, często Frasobliwego, Matki Boskiej,
świętych), ustawiona na cokole, kolumnie lub słupie; w szerszym znaczeniu kolumna lub słup, a nawet krzyż przydrożny,
zwłaszcza kam. F.p. stawiano przy drogach, na rozdrożach, przy kościołach, na cmentarzach, wznoszono je najczęściej
na pamiątkę ocalenia od plag i klęsk.

frontalizm, zasada kompozycyjna polegająca na przedstawieniu postaci ludzkiej od przodu, w układzie ściśle
symetrycznym postaci (bogów, władców, wodzów itp.),

rzygacz, gargulec, plwacz, ozdobne zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa swobodnie spada daleko
od lica muru. fantastyczne zwierzęta, ptaki, demony, potwory, postacie ludzkie

gemma, szlachetny lub półszlachetny kamień zdobiony miniaturowym reliefem;

gipsoteka, zbiór gipsowych odlewów rzeźb i elementów arch. służący do nauki rysunków, studiów komparatystycznych
i prowadzenia archeol. badań i rekonstrukcji;

gliptyka, sztuka rzeźbienia i rytowania reliefów w kamieniach szlachetnych i półszlachetnych; obrobione

tak kamienie noszą nazwę —> gemm. Artysta pracujący w tej technice, posługujący się rylcami, pilnikiem
i kółeczkami obrotowymi, zw. jest g l i p t y k i e m.

grobowiec, pomnik nagrobny w postaci monumentalnej kompozycji arch. (np. —> piramida) lub arch.-

rzeźb., wzniesiony ku czci zmarłego lub grupy zmarłych. Gł. typy g. są następujące: 1) budowla z dostępnym
wnętrzem (np. —> hypogeum, —>tolos, g. wieżowy, —> kaplica grobowa, —> kubba), wyposażona zazwyczaj
w obiekty kultowe; 2) kompozycja arch.-rzeźb. Powiązana zwykle z żywą roślinnością wzniesiona nad
podziemną mogiłą (na cmentarzach); 3) dzieło arch.- rzeźb. określane zwykle terminem —> nagrobek; określenia
tego używa się też często dla wyżej wymienionego grobowca w znaczeniu (2). Zob. też mastaba,
mauzoleum

grupa, w rzeźbie figur, kompozycja dwu- lub kilkupostaciowa, w przeciwieństwie do pojedynczego

posągu.

herb, ustalone wg określonych reguł oznaki osoby, rodzin, korporacji, miast, prowincji lub państw; Zasadniczymi
elementami h. są: t a r c z a, umieszczone na niej godło oraz hełm z klejnotem.

herma: 1) element arch. w formie czworokątnego słupa, zwężającego się zazwyczaj ku dołowi, zwieńczonego

głową lub popiersiem.

idole, figurki kultowe o uproszczonych lub zgeometryzowanych kształtach (gl. kobiecych) wykonywane m.in. z gliny,

kości słoniowej, marmuru, charakterystyczne przecie wszystkim dla kultur M. Egejskiego

inkrustacja barwne zdobienie powierzchni kam., metal, lub z innego twardego materiału (drewno)

różnymi (zwykle cenniejszymi) materiałami, jak np. kość słoniowa, metale, kamienie (szlachetne i półszlachetne),
masa perłowa itp.

intarsja, wykładanie, dekoracja ornament, przedmiotów drewn. uzyskana przez zastosowanie różnobarwnego drewna
lub innych materiałów (metali, kości, szylkreru, masy perłowej, kamieni półszlachetnych itp.);

kamea, gemma wypukło rzeźbiona, przeważnie w nieprzezroczystych kamieniach półszlachetnych i muszlach; aby
uzyskać efekty koloryst.

kanefora, dziewczęta i kobiety niosące na głowie, czasem na ramionach, kosze z ofiarami i świętymi przedmiotami w

procesjach kultowych;

kanopy: 1) wazy, przeważnie kam., służące w staroż. Egipcie do przechowywania wnętrzności zmarłych, których

4

zwłoki balsamowano; początkowo miały płaskie, czopowane pokrywy; z biegiem czasu pojawiają się pokrywy w

kształcie głów: małpy, szakala, sokoła i ludzkiej

kariatyda, posąg kobiecy stanowiący podporę arch., dźwigający na głowie element arch. (belkowanie, balkon itp.). W
starożytności stosowane gł. w porządku jońskim.

kartusz, ozdobne obramienie tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej, płaskorzeźby, malowidła itp., często
podtrzymywane lub flankowane przez putta, anioły, zwierzęta, ptaki itp.

kawalet, stołek rzeźb. z ruchomą płytą umożliwiający rzeźbiarzowi obracanie rzeźby podczas pracy i dokładne
oglądanie wszystkich jej profilów.

klin narzędzie drewn. lub metal, o trapezoidalnym przekroju wzdłużnym służące do rozłupywania drewna lub kamienia.

knypel, młotek drewn. używany przez rzeźbiarzy do pobijania dłuta.

kontrapost, zasada kompozycji polegająca na ustawieniu postaci ludzkiej tak, aby ciężar ciała spoczywał

na jednej nodze i na zrównoważeniu tej postawy lekkim wygięciem tułowia i ramienia w stronę odwrotną;

kora, posąg stojącej, ubranej dziewczyny, charakterystyczny dla monumentalnej rzeźby gr.

koroplastyka, w staroż. Grecji sztuka modelowania w glinie figurek i plakietek reliefowych, służących gł. celom
wotywnym;

kultowe przedstawienie, przedstawienie kultowo- reprezentacyjne, obraz lub rzeźba przeznaczone do oddawania czci
przez wiernych, na ogół umieszczone w nastawie ołtarzowej, ilustrujące dogmaty i prawdy wiary; ujęte w kompozycję
reprezentacyjną, hieratyczną, frontalną.

kuros, posąg stojącego młodzieńca, występujący w archaicznej rzeźbie monumentalnej Postać k. przedstawiano
frontalnie, z szerokimi barkami i wąskimi biodrami, z jedną nogą, przeważnie lewą, wysuniętą do przodu, rękoma

opuszczonymi wzdłuż torsu, o dłoniach zwiniętych w pięść, rzadziej złożonych płasko na biodrach.

lapicida kamieniarz; nazwa hist. oznaczająca zarówno kamieniarza, architekta, jak i rzeźbiarza;

lapidarium, miejsce, w którym zgromadzono okazy kamieni naturalnych lub fragmenty kam. rzeźb, pochodzących z
zabytkowych budowli i pomników;

macewa, żyd. nagrobek w formie pionowo ustawionej płyty kam. (od XIX w. także żeliwnej), zamkniętej od góry
dwoma odcinkami koła, zdobionej płaskorzeźbą i pokrytej inskrypcją.

menhir, pradziejowy obelisk kam., surowy lub z grubsza obrobiony, występujący pojedynczo lub w grupach;

messel, przecinak, metal, narzędzie o spłaszczonym ostrzu służące do przecinania twardych metali i kamienia;

modelunek, wydobycie piast, kształtu postaci lub przedmiotu środkami rzeźb., mai. lub rysunkowymi.

W rzeźbie kształt jest wydobywany przez bezpośrednie odtworzenie go w bryle o odpowiednio uformowanej
powierzchni materiału;

mobile, rodzaj rzeźby kinetycznej, złożonej z ruchomych części, wiszących bądź stojących, złączonych ze sobą

i tworzących struktury balansujące na granicy równowagi, poruszające się pod wpływem ruchów powietrza.

moduł, 1) w architekturze jednostka miary odpowiadająca wielkości danego elementu arch., który służy do określania
proporcji innych członów

monolit, jednolity blok kam., także rzeźba lub element arch. wykonany w takim bloku.

multiple, powielane dzieła sztuki, identyczne przedmioty wykonywane przez artystę seryjnie.

5

nagrobek, trwałe upamiętnienie w formie pomnika osoby zmarłej lub miejsca jej pochowania; termin n. określa
różnorodne typy pomników arch.-rzeźb., tak pod względem formy, jak i rozmiaru;

netsuke - japońskie rzeźby miniaturowe (m.in. figurki taoistycznych i buddyjskich świętych, mityczne stwory,

demony, maski teatr.) z drewna, kości słoniowej, korala i in.; umieszczane na końcu sznura, na którym
zawieszano drobne, osobiste przedmioty noszone u pasa tradycyjnego japońskiego stroju (kimono).

non finito - technika umyślnego niewykańczania rzeźby w całości lub poszczególnych partiach dla uzyskania
określonego efektu artystycznego.

Obelisk - wysoki słup, przeważnie czworoboczny, zwężający się ku górze, ścięty u szczytu, w formie wydłużonego
ostrosłupa. Monumentalne i monolitowe o. charakterystyczne są dla architektury staroż. Egiptu. Rozpowszechniony
także zwł. w ogrodach romant. jako forma monumentu upamiętniająca wybitnych ludzi i zdarzenia.

odlew - przedmiot wykonany przez odtworzenie w twardym materiale, najczęściej w metalu, modelu

wykonanego z nietrwałej masy (glina, wosk itp.) za pomocą formy odlewniczej; zależnie od techniki
wykonania o. mogą być pełne, masywne lub puste. Powszechnie używany jest o. gipsowy stosowany
m.in. do wykonywania kopii słynnych rzeźb.

Odlewnia - zakład wytwarzający odlewy metalowe.

Odlewnictwo - odlewanie, technika sporządzania odlewów, najczęściej przy użyciu metalu i stopów metal., lub
krzepnących materiałów plastycznych (np. wosk, gips itp.). Metodą odlewania można uzyskać przedmioty metal, o
najbardziej skomplikowanych kształtach i różnej wielkości.

orant - orantka, w ikonografii chrześćijańskiej, przedstawienie stojącej frontalnie postaci w długiej szacie, w

pozie modlitewnej (ze wzniesionymi ku górze rękami i rozwartymi dłońmi); postacie o. symbolizujące dusze
zmarłych znajdujących się w raju występowały w sztuce wczesnochrześc. (malarstwo katakumbowe)
i bizant., w której w pozie o. wyobrażano także Marię.

ornament - motyw lub zespół motywów zdobniczych, stosowany w architekturze i innych sztukach plastycznych,

może występować w formie pasów (o układzie ciągłym lub rytmicznym), wypełniać określone pola
(symetrycznie lub asymetrycznie) albo pokrywać jednolicie całą powierzchnię przedmiotu. O. jest często
stosowany jako element podziału, ram dla kompozycji czy też dla podkreślenia tektoniki przedmiotu.

oscilium - płyta kam. lub terakotowa, czasami w kształcie tarczy, dekorowana płaskim reliefem przedstawiającym

zwykle maski bóstw, maski teatr, lub tematy dionizyjskie; w rzym. domach i świątyniach o. zawieszane były w
interkolumniach albo ustawiane
jako obrazy na filarach.

Ozyriak - w staroż. Egipcie monumentalny, stojący posąg władcy w kształcie mumii, połączony ze ścianą

lub filarem; szczególnie popularny w okresie Nowego Państwa; tradycyjnie interpretowany jako wizerunek
króla w postaci jednego z gł. bogów staroż. Egiptu - Ozyrysa, wg nowszych teorii jako symbol, wizerunek władcy, być
może nawiązujący do trzech postaci boga słońca Re.

Panneau - 1) element arch. rozczłonkowania i ozdoba ściany albo boazerii, w drewn., stiukowym, rzadziej kam.
obramieniu, w postaci kwadratowej lub prostokątnej płyciny wypełnionej malowidłem lub reliefem;

2) sam relief lub malowidło (często wykonane na płótnie albo drewnie) ujęte w takie obramienie.

Panoplia - motyw dekoracyjny w postaci wiązki krzyżujących się elementów uzbrojenia, jak rozmaitego rodzaju oręż,
zbroje, a także sztandary, proporce, itp., wkomponowany najczęściej w określony kształt geometryczny.

papieroplastyka - technika wykonywania przedmiotów użytkowych i dekoracyjnych (figurki, kukiełki, ozdoby

itp.) z papieru przez wycinanie, wyginanie i sklejanie.

Pasticcio - technika tworzenia rzeźb typowa dla XVIII-wiecznych pracowni rzeźb, na wzór lub w stylu

antycznych prototypów; wykorzystująca fragmenty pochodzące z różnych rzeźb oryginalnych, połączonych
elementami nowożytnymi.

6

Patyna - grynszpan szlachetny, śniedź, cienka warstewka, najczęściej o niebieskozielonej barwie, pokrywająca

powierzchnię wyrobów z miedzi i jej stopów. Naturalna patyna jest zasadowym węglanem miedzi powstającym
na powierzchni metalu pod wpływem wilgotnego powietrza i chroniącym głębsze warstwy przed
korozją.

Pendant, w sztukach plastycznych, dzieło (obraz, rzeźba, przedmiot rzemiosła artyst., budowla), stanowiące dokładny
odpowiednik kompozycyjny drugiego dzieła.

Plan - część przestrzeni oglądanej bezpośrednio lub przedstawionej w rysunku, malowidle czy reliefie,

wraz z mieszczącymi się w niej osobami i przedmiotami; o wyodrębnieniu planu decyduje jednakowa
(w pewnych granicach) odległość od obserwatora oraz zbliżona skala perspektywicznego zmniejszenia. W
polu widzenia przedmioty jednego planu przesłaniają mniej lub więcej plan dalszy i w ten sposób powstaje
kompozycja wieloplanowa.

Polichromia - dekoracja malarska rzeźby i wyrobów rzemiosła artyst.; znana była w starożytności; w średniowieczu
rozwinęła się również polichromowana rzeźba, gł. drewn.

poliptyk - wieloskrzydłowy ołtarz szafiasty, charakterystyczny dla gotyku. W zależności od liczby skrzydeł rozróżnia
się —> tryptyk (dwa skrzydła) i —> pentaptyk (cztery skrzydła).

pomnik – monumentalne, dzieło rzeźbiarskie, lub arch.-rzeźb. wzniesione dla upamiętnienia osoby lub zdarzenia hist.,
najczęściej w postaci posągu lub grupy rzeźb., także kolumny, obelisku, budowli, sztucznie usypanego wzgórza (kopiec)
czy naturalnego głazu.

popiersie, w rzeźbie i malarstwie figur, półpostać; termin używany najczęściej na określenie portretu

rzeźb., zw. także biustem.

postument, piedestał, podstawa zwykle przenośna, służąca do umieszczania rzeźby, wazonu, wyrobów rzemiosła
artystycznego. itp.; wykonywana z kamienia, drewna itp., gładka lub zdobiona.

Profil - zarys, widok przedmiotu z boku, np. w malarstwie, rysunku, grafice, rzeźbie - kontur twarzy zwróconej stroną
lewą lub prawą do widza.

predella - część ołtarza spoczywająca na mensie, stanowiąca podstawę retabulum; często rzeźbiona lub zdobiona
malowidłem.

proporcja - określone stosunki wielkości między częściami jakiejś całości; harmonijne ich zestawienie w dziele sztuki
(architekturze, w przedstawianych postaciach ludzkich) jest jednym z podstawowych elementów jego kompozycji.

prototyp - dzieło sztuki (budowla, obraz, rzeźba, itp.) stanowiące pierwowzór, model później naśladowany

i powtarzany.

puncowanie - jedna z technik wykańczania przedmiotów metal., polegająca na opracowaniu ich powierzchni, całej lub
tylko niektórych fragmentów, puncami, w celu uzyskania wyrazistości dekoracji, np. jednym ze sposobów

uwypuklenia ornamentów jest zmatowienie tła osiągane puncowaniem.

ready madę - termin nadany przez M. Duchampa gotowym, fabrycznym przedmiotom podniesionym do rangi sztuki
przez artystę, który pozbawia je zwykłej racjonalności i celowości przez umieszczenie w nowym, artyst. kontekście.
Pierwszym r.m. było Koło rowerowe Duchampa z 1912. Rozpowszechnione w dadaizmie. Jako typ działania popularne
w latach 60. w kręgu pop-artu.

relief - kompozycja rzeźbiarska, wydobyta z płaszczyzny płyty kamiennej., drewnianej. lub metalowej, z
pozostawieniem w niej tła; przeznaczona do oglądania wyłącznie od frontu; uzyskana techniką rzeźbienia, kucia,
odlewania itp. W. zależności od kompozycji r. dzieli się na płaski (płaskorzezba, płaskoryt, bas-relief) - gdy kompozycja
występuje niezbyt mocno przed płaszczyznę tła, wypukły (wypukłorzeźba, haut-relief) - gdy kompozycja występuje
bardzo wydatnie przed płaszczyznę tła, i wklęsły (wklęsłorzeźba) - gdy płaszczyzna tła występuje przed wykonaną w

7

głąb kompozycją.

relikwiarz - sprzęt kultowy służący do przechowywania relikwii; wykonywany ze szlachetnych metali, kości słoniowej
lub szkła, przybiera różnorodne kształty, m.in. ampułki, skrzynki, sarkofagu, krzyża i narzędzi męki (dla relikwii
pasyjnych), hermy, monstrancji itp.

replika - powtórzenie dzieła sztuki wykonane (w przeciwieństwie do kopii) przez twórcę oryginału lub

w jego pracowni, różni się od oryginału często wymiarami, drobnymi zmianami kompozycji, kolorytu, czasem techniką
wykonania.

rodzajowe przedstawienie - przedstawienie w malarstwie, grafice, rzeźbie sceny z życia codziennego,

również sceny związane ze zwyczajami lub obrzędami, a także z życiem towarzyskim.

Rytowanie- grawerowanie, wycinanie w twardych materiałach dekoracji wklęsłych (wyrytych na płaszczyźnie)

lub wypukłych (wybrane tło), przy zastosowaniu ręcznych dłut, pilników stalowych o różnych
kształtach, a nadto narzędzi mech., wirujących.

Rytownictwo - ryt, sztuka graf. polegająca na wyryciu rysunku na płycie, gł. metal, (metaloryt) lub drewn.,

z której po nałożeniu farby wykonuje się odbitki na papierze, przeważnie przy użyciu prasy; uzyskana w
ten sposób odbitka zw. jest ryciną

rzeźba - jedna ze sztuk piast., której dzieła – również zw. rzeźbami -są kompozycjami trójwymiarowymi (w
przeciwieństwie do malarstwa i grafiki), nie mającymi na ogół funkcji użytkowych (w przeciwieństwie do architektury
i rzemiosła artyst.).

sarkofag - ozdobna trumna, zwykle w kształcie skrzyni, wykonywana gł. z kamienia, metalu, drewna lub gliny,
pokrywana dekoracją malarską lub rzeźbiarską. S. znano od czasów staroż.

sfyrelaton - posąg wykonany specjalną techniką stosowaną niekiedy w starożytności (przy wykonywaniu

posągów metal, dużych rozmiarów), polegają na zestawieniu ich z części wykutych w metal, blachach.

Skrót – w zastosowaniu do przedstawień plastycznych (również w reliefie), zmniejszenie postaci lub jej części (np. ręki,
nogi), obiektu (np. przedstawienia ściany budowli, drogi itp.), powstałe w wyniku zastosowania zasad perspektywy
linearnej.

Snycerstwo - sztuka rzeźbienia w drewnie; pokrewny termin snycerka oznacza twórczość artyst. o charakterze

bardziej rzemieślniczym. Snycerzem nazywamy rzemieślnika artystę lub rzeźbiarza specjalizującego
się w rzeźbie drewn. S. było w dziejach rzeźby jedną z przodujących gałęzi tej sztuki.

stalle - drewn. lub kam. ławy przeznaczone dla duchowieństwa; s. ustawiano pod ścianami prezbiterium;

występowały gł. w kościołach kolegialnych, klasztornych i katedrach; s. miały wysokie zapiecki
(często z baldachimem), oparcia, klęczniki obudowane z przodu, zwykle o bogatej dekoracji rzeźbiarską lub
malarską.

szpachla - łopatka stalowa lub drewniana, używana przez rzeźbiarzy do wygładzania powierzchni rzeźby.

sztanca - stalowe narzędzie zaopatrzone w rodzaj stempla z wypukłym lub wklęsłym wzorem, przeznaczonym

do mech. powielania wytłaczanych dekoracji na ozdabianym przedmiocie; również stalowe narzędzie o pionowych
tnących krawędziach, służące do wycinania np. wzorów intarsji w barwnych okleinach. Połączenie obu rodzajów
narzędzi służy do masowej produkcji drobnych metal, elementów dekor. oraz bicia monet, medali i odznaczeń.

świder rzeźbiarski - narzędzie używane do rzeźbienia w kamieniu. Stosowany gł. w rzeźbie staroż.; Ś. stosowano
w staroż. Grecji zarówno do odłupywania dużych brył w początkowym stadium wykonywania rzeźby, jak i do
końcowego opracowania szczegółów, np. włosów, fałd szat

tablica - kam., metal, lub drewn. płyta komemoratywna (fundacyjna, erekcyjna) lub nagrobna (epitafium),

ryta, płaskorzeźbiona albo odlewana, której gł. motywem jest inskrypcja, zazwyczaj w ozdobnym
układzie, a także herby, insygnia itp.

8

tabernakulum - w kościołach rzymskokatol. Mała, zamykana na klucz szafka stojąca pośrodku tylnego brzegu mensy
ołtarzowej, przeznaczona do przechowywania hostii i komunikantów; t. wykonywano zwykle z drewna,

wewnątrz obijano białym jedwabiem; zdobiono - zwł. od czasów baroku - dekoracją rzeźb., polichromowaną.

tanagryjskie figurki - tanagryjki, gr. figurki z terakoty produkowane masowo (ok. 320-200 p.n.e.) w Tanagrze

później również w innych ośrodkach. Były odciskane w formach i polichromowane; wyobrażały zwykle pełne wdzięku
młode kobiety m.in. w scenach rodź., teatr.

Terakota - wyrób ceram., nieszkliwiony, z glin bez domieszek wapiennych, o zabarwieniach naturalnych

(od żóltaworóżowych do czerwonobrunatnych); stosowana w rzeźbie, rzemiośle artyst. oraz ze względu na
swą odporność na wpływy atmosferyczne - w dekoracji arch. (dachówki, fryzy i medaliony reliefowe itd.).

tondo - braz lub płaskorzeźba w kształcie koła, popularna szczególnie w renesansie wł. dla przedstawień

religijnych.

tors - rzeźba przedstawiająca tułów ludzki bez rąk, nóg, czasem także bez głowy. Termin używany najczęściej

w odniesieniu do częściowo zniszczonych rzeźb staroż., także do posągów nie wykończonych lub w takiej formie
skomponowanych.

Tumba - zasadnicza część nagrobków got. i renes. O kształcie skrzyni zamkniętej od góry poziomą płytą z rzeźbioną
postacią zmarłego, umieszczaną najczęściej bezpośrednio na posadzce kościoła; t. wykonywano

zwykle z kamienia.

urna - termin określający najczęściej naczynie związane z kultem zmarłych. W okresie społeczeństw pierwotnych
naczynie gliniane zawierające prochy zmarłych często zdobione polichromią, ornamentem rytym.

W sztuce ogrodowej element dekor., o znaczeniu symbol., stosowany gł. w ogrodach romant. dla wywołania
odpowiedniego nastroju miejsca.

uszebti - niewielkie figurki z gliny, kamienia, drewna, brązu lub fajansu w kształcie mumii, często trzymające narzędzia
rolnicze, które w staroż. Egipcie, poczynając od okresu Średniego Państwa, wkładano do grobów; miały

one zastępować zmarłego wzywanego do prac w Państwie Umarłych.

Warsztat - w historii sztuki synonim —> pracowni - zwł. arch., arch.-rzeźb., rzeźb., rzemiosła artyst., a także

malarstwa.; termin stosowany przy atrybuowaniu dzieła rzeźby i malarstwa, nie będącego własnoręczną pracą
mistrza, ale wykonanego przez uczniów i z jego ewentualnym udziałem.