Myślenie
Myślenie - czynność umysłowa polegająca na przetwarzaniu informacji. (nie mylić ze spostrzeganiem - czyli recepcją informacji napływających ze świata zewnętrznego oraz z pamięcią, pozwalającą na przechowywanie i reprodukcję tychże)
Podejście behawiorystów - myślenie to nic innego, jak tylko mówienie do samego siebie.
Nie tylko człowiek myśli - wiele gatunków zwierząt potrafi reprezentować poznawczo określone sygnały ze środowiska. W sytuacji problemowej zwierzęta najpierw przy użyciu reprezentacji sprawdzą przydatność pewnych rozwiązań, zanim wybiora i zastosują to jedno, które ma największe szanse na osiągnięcie zamierzonego celu.
Dopiero, gdy człowiek rozumie pojęcia, może sobie przyswoić wiedzę, uporządkować ją i przy użyciu reprezentacji rozwiązywać złożone problemy.
Człowiek może lepiej od zwierzęcia organizować i porządkować informacje, sygnały, a ponadto potrafi odkrywać logiczne związki pomiędzy nimi.
Człowiek jako jedyna istota potrafi posługiwać się pojęciami.
Pojęcie - reprezentacja umysłowa zawierająca opis istotnych wlaściwości pewnej klasy (kategorii). Pojęcia reprezentują zjawiska i przedmioty.
Podstawowe funkcje pojęć:
zapewnienie ekonomii funkcjonowaniu poznawczemu poprzez redukcję różnorodności informacji przetwarzanych przez umysł (analizujemy przedmiot ze względu na jego kategorię, tym samym ograniczając wysiłek poświęcany na analizę poszczególnych przedmiotów czy też jednostkowych właściwości danego przedmiotu);
rozumienie i wyjaśnianie;
umożliwienie wykonywania różnych operacji na reprezentacjach przedmiotów, a nie na samych przedmiotach;
komunikowanie się;
Kategorie - w środowisku każdego człowieka występuje niezliczona wielość zjawisk. Człowiek porządkuje wydarzenia i zjawiska ze swojego środowiska, tworząc kategorie. W każdej z nich ujmuje obiekty i zjawiska, które mają przynajmniej jedną, ale przeważnie więcej wspólnych cech.
Właściwości istotne:
wspólne, charakteryzujące wszystkie egzemplarze należące do danej klasy (np. wszystkie samochody osobowe mają cztery koła - pogląd klasyczny);
charakteryzujące egzemplarze najbardziej typowe dla danej klasy (np. umiejętność latania u ptaków, mimo istnienia ptaków, które latać nie potrafią - pogląd probabilistyczny);
charakteryzująca jeden konkretny lub kilka egzemplarzy danej klasy (np. dziecko, które pies polizał po twarzy przypuszcza, że pies to coś, co liże po twarzy; dziecko to może więc nie zaliczyć do klasy psów psa, który nie poliże go w przyszłości po twarzy - pogląd egzemplarzowy)
Tworzenie porządku można zaobserwować na przykład u ośmioletniego dziecka, któremu daje się różnokolorowe figury geometryczne z prośbą, by je posortowało. Zadanie to jest stosunkowo łatwe, jeśli figury te wyraźnie się od siebie różnią, mają na przykład trzy liub cztery kąty, są okrągłe lub kanciaste, małe lub duże oraz zdecydowanie odróżniają się od siebie kolorami. Większe problemy może tworzyć próba przyporządkowania zjawisk naturalnych do określonej kategorii - na przykład zagadnienie wyłonienia różnic w świecie roślin i zwierząt wymaga innych metod postępowania, niż zadanie sklasyfikowania figur geometrycznych.
Dziecko, sortując figury, wybrało takie ich cechy,według których chciało je posortować - np. okrągły - kanciasty, duży - mały, itp. Każda cecha tworzy kategorię, do której należy przyporządkować wszystkie figury charakteryzujące się ustaloną, zdefiniowaną strukturą. Na przykład jeśli dziecko wybrało cechę „okrągła” jako cechę klasyfikującą (lub definiującą), to posortowanie stanie się możliwe tylko wtedy, gdy nie uwzględni się innych cech: ułożony rząd będzie więc zawierał tylko figury okrągłe o różnych kolorach i wielkościach.
Pojęcia dzielimy na:
- ogólne - stanowiące reprezentacje całych klas przedmiotów l ub procesów (np. „jabłka” - pomijamy ewentualne różnice między dwoma jabłkami, zaliczamy oba do jednej klasy);
jednostkowe - mające tylko jeden egzemplarz (np. „moja matka”);
Pojęcia to też kategorie. Zakłada się, że u człowieka utworzenie pojęcia następuje wtedy, gdy zareaguje on na wspólne (tzn. tworzące kategorie) cechy zjawisk, różniących się poza tym od siebie. + rysunek krzeseł!!
I tak kategorię przedmiotów służących do siedzenia człowiek nazywa „krzesłami”. Ale stworzenie kategorii może w pewnych okolicznościach - z uwagi na ich różnorodność - przysparzać trudności. Które cechy są wspólne na tym rysunku? Przedmioty i zjawiska dnia codziennego nie zawsze dadzą się jednoznacznie sklasyfikować, co w 1973 roku zauważyła Eleonore Rosch. Na podstawie swoich badań stwierdziła, że podczas procesu tworzenia pojęcia powstają „przykłady typowe” (prototypy). Przykład typowy to najbardziej typowy reprezentant, wizerunek kategorii. I tak, kiedy Rosch pytała badanych o przykład ptaka, odpowiedź „wróbel” padała dużo częściej, niż „pingwin”, kiedy zaś pytała o owoc, rzadko kto mówił „melon”, częstsze było „jabłko”. Człowiek przy klasyfikacji pojęć zwraca więc uwagę na te cechy, które występują częściej i mogą służyć odróżnieniu od innych zjawisk. W wypadku „ptaka” zauważa on, że ptak jest mały, ma pióra i umie latać. A ponieważ wróbel ma właśnie te cechy, zostanie zaklasyfikowany do grupy ptaków szybciej, niż pingwin. Pojęcia takie nazywamy „neutralnymi”, wrócę do nich później.
Turysta widzi, że zbliża się do niego w morzu cielsko i zaczyna analizować sytuację. Zauważa charakterystyczną płetwę grzbietową, która doprowadzi go do wniosku, że to rekin. Następnie turysta stwierdza, że rekin może go ugryźć, itd.
Pojęcia zachowane w pamięci są ze sobą wzajemnie powiązane.
Tezę tę udowadnia eksperyment Allana Collinsa i Rossa Quilliana z 1969 roku, którzy starali dowiedzieć się czegoś bliższego o związkach pomiędzy przechowywanymi w pamięci pojęciami reprezentującymi zjawiska i przedmioty. Ze stoperami w rękach badali oni, ile czasu potrzebowali przeciętnie uczestnicy ich eksperymentu na sprawdzenie prawidłowości lub nieprawidłowości twierdzeń z zakresu wiedzy ogólnej. Mówiono na przykład: „Rekin to ryba” - prawda czy fałsz? „Ryba to zwierzę” - prawda czy fałsz?, itd. Okazało się, że na niektóre z tych pytań odpowiedzi udzielano wyraźnie szybciej, a na niektóre wyraźnie wolniej. Niecałą sekundę zajmowało badanym stwierdzenie, że „rekin może ugryźć” (tak szybka orientacja zapewne uratowałaby wyżej wspomnianemu turyście życie), 1.1 sekundy udzielenie odpowiedzi na pytanie „czy rekin jest rybą”, a około 1.2 sekundy - że „rekin jest zwierzęciem”. Na podstawie wyników Collins i Quillian stworzyli taką oto hierarchię reprezentującą tylko niewielki wycinek wiedzy reprezentowanej w pamięci:
Rysunek hierarchii ze strony 190, Mietzel.
Stwierdzenie, że „rudzik zjada robaki” następowało u badanych szybko, bowiem cecha ta jest bezpośrednio związana z rudzikiem. Osoby badane potrzebowały więcej czasu na sprawdzenie, czy rudzik ma pióra, ponieważ dodatkowo musiały zaktywizować pojęcie „ptaka”, najwięcej zaś czasu zajęło stwierdzenie, że rudzik „oddycha”, bo należało tu zaktywizować pojęcie „zwierzęcia”.
Ludzie, z którymi mamy do czynienia, np. rodzice, nauczyciele, rówieśnicy, koledzy z pracy, itp., bardziej lub mniej wyraźnie przypisują sobie określone cechy. Nie zawsze jednak to przypisywanie cech - pochodzące z różnych źródeł - jest zgodne.
Jednym ktoś się bowiem wydaje „sprytny”, „miły”, „odważny”, innym zaś „leniwy”, „niezdolny”, „nieśmiały”.
Dlatego bardzo różnorodne cechy przypisywane przez innych oraz rezultaty własnych obserwacji muszą zostać uporządkowane. Na podstawie tego porządkowania człowiek stwarza sobie pojęcie o sobie samym, rozwija, jak się mówi w psychologii, pojęcie „ja”.
Człowiek codziennie spotyka w swoim życiu bardzo wiele osób i odgrywa wobec nich wiele różnych ról. Byłoby bardzo kłopotliwe, gdyby człowiek ten w tych wszystkich niejednakowych sytuacjach zachowywał wciąż musiał dokonywać innego rodzaju porządkowania. Dlatego też cechy, które sam sobie przypisze są względnie trwałe. Przykład: inaczej zachowujemy się w różnych kontekstach, inaczej odnosimy się do rodziców, inaczej do kolegów. Nasi dziadkowie mogliby się bardzo zdziwić, gdyby zobaczyli, jak zachowujemy się i wyrażamy na przykład podczas spotkania w pubie ze znajomymi.
Pojęcie własnej osoby ma decydujący wpływ na zachowanie. Jeśli człowiek uważa siebie za niezdolnego, to będzie próbował uniknąć sytuacji, które stawiałyby przed nim podwyższone wymagania.
Czy ktoś, u kogo pojęcie „ja” sygnalizuje trudności w nawiązywaniu kontaktów i uczestnictwie w rozmowie, chętnie przyjmie zaproszenie na imprezę? Ten, kto uważa siebie za społeczną niezdarę przypuszczalnie będzie unikał kontaktów z ludźmi.
Wspomnieć też coś o rozdwojeniu jaźni!!
Proces pomijania różnic między różnymi egzemplarzami pojęcia lub między właściwościami danego egzemplarza w różnych punktach czasu i wyodrębniania cech wspólnych nazywamy abstrakcją. Jest on niezbędny w procesie tworzenia pojęć.
Choć każdy ma jedną matkę - ta osoba nie była wciąż taka sama, zmieniał się jej wygląd fizyczny, sposób zachowania, itd. Musieliśmy zatem wykonywać szereg operacji poznawczych, na których podstawie mogliśmy stwierdzić,że przez cały czas mamy do czynienia z tą samą osobą. Te cechy wspólne „wyabstrahowuje się” od konkretnego przedmiotu i one właśnie tworzą pojęcie.
Drugi podział pojęć:
Pojęcia matrycowe - dominują w nauce, szczególnie w matematyce, fizyce i biologii. Są to pojęcia bardzo ścisłe, precyzyjnie określone, np. trójkąt - jest to figura płaska, zamknięta, o bokach prostych i o trzech kątach. Taka definicja pozwala na jednoznaczne odróżnianie desygnatów od niedesygnatów.
Pojęcia naturalne - dominują w życiu potocznym człowieka. Są mniej określone i mniej jednoznaczne, ogólne, potoczne, np. ptak.