h t t p : / / g u . u s . e d u . p l / n o d e / 2 4 2 2 4 1

autor:

Teresa Kowalska

Japońska poezja haiku

Haiku to miniatura poetycka, której początki sięgają daleko

w przeszłośd i raczej umykają naszej klasyfikującej dociekliwo-

ści. Nie będzie też żadną
przesadą stwierdzenie, iż
haiku są jedną z najdrob-
niejszych form poetyckich
w całej literaturze świa-
towej. Zarówno ich for-
ma, jak i treśd podlegają

precyzyjnie określonym i ściśle przestrzeganym regułom. Jeśli
idzie o formę, to właściwie skonstruowane haiku winno skła-
dad się z trzech wersów, z których pierwszy jest pięcio-, drugi
siedmio-, a trzeci znowu pięciosylabowy. W sumie jest więc
haiku wierszem siedemnastozgłoskowym.

Oprócz wyraźnie określonego metrum utworu, haiku winno

spełniad trzy dalsze reguły. Po pierwsze, powinno czynid okre-

śloną aluzję do przyrody. W praktyce poeci najczęściej odno-
szą się do tej pory roku, której dotyczy uchwycony przez nich
okruch rzeczywistości, stąd więc poezja haiku bywa po-
wszechnie nazywana poezją pór roku.. Po drugie, haiku musi
opisywad jakieś konkretne wydarzenie, gdyż z pewnością nie
jest to poezja poszukująca uogólnieo. Po trzecie wreszcie,
wydarzenie to koniecznie musi dziad się w teraźniejszości, a
nie w czasie przeszłym. O haiku można powiedzied i to, że jest
ono bardzo szczególną kombinacją ascezy i sztuki, przy czym
asceza wydaje się tutaj czynnikiem ważniejszym, gdyż - po-
dobnie, jak w życiu - polega na świadomym samoograniczeniu
(czyli powiedzmy dosadniej, wyrzeczeniu) i dlatego jest na
ogół znacznie trudniejsza w realizacji. Podstawowym
tem ascezy jest w haiku jego siedemnastozgłoskowa zwię-
złośd, co sprawia, że nie ma w nim miejsca na żadną słowną
wybujałośd, a jedynie na pospieszny, z kilku najbardziej
niecznych kresek złożony szkic. Obowiązkowa w haiku obec-
nośd przyrody wydaje się wywodzid z taoizmu, a także ze sta-
rożytnych nurtów rdzennie japooskiej duchowości, razem ze
stanowiącym ich ważną częśd składową animizmem, animizm
ten jest zaś przeświadczeniem, iż każda na świecie rzecz żyje
naprawdę i w dodatku posiada własną duszę, a człowiek to
tylko jedna z nieskooczenie wielu rozmaitych form egzystencji
świadomej.

Najsilniej jest jednak poezja haiku zwią-

zana z buddyzmem, z buddyzmem akceptu-
jącym japooski animizm i dlatego można ją
postrzegad jako wysublimowaną formę
praktyki zen. Zen jest mianowicie czymś w
rodzaju drogowskazu czy przewodnika,
wiodącego swoich adeptów od początko-
wego braku oświecenia w kierunku nirwa-
ny. Nie poprzez modły, czy zawiłe techniki

medytacyjne, lecz poprzez usuwanie wewnętrznych barier,
które odgradzają pojedyncze, ludzkie "ja" od reszty wszech-
świata, dzięki czemu staje się
możliwe wtopienie tego indywi-
dualnego "ja" w ogólny nurt ży-
cia. Haiku to właściwie przekra-
czanie przez poetę swojego wą-
skiego "ja", zastygłe w postaci
słownych stop-klatek, na których
zostało utrwalone to, co artystę
w momencie tego szczególnego
doświadczenia duchowego ota-
czało, z czym starał się on w tym
niepowtarzalnym momencie utożsamid.

Szczególną cechą, a także wielką siłą haiku jest to, że nie

ma ono do spełnienia żadnego, konkretnego zadania, że nie
zostało napisane w żadnym, określonym celu. Nie znaczy ani
mniej, ani więcej niż to, co znaczy dosłownie, gdyż nie posłu-
guje się żadnym ukrytym szyfrem. Jest jedynie słownym zapi-
sem tego wszystkiego, co zarejestrowała wyostrzona, ludzka
świadomośd w ulotnej chwili przełamywania własnej ograni-
czoności i ogniskowania się na tym, co obecne wokoło. Nicze-
go nie objaśnia i samo też nie potrzebuje objaśnieo. Jest
trzeźwe, obiektywne, nie podlega żadnym kanonom este-
tycznym, rejestruje programowo nieselektywnie, może więc
przedstawiad zarówno to, co zwykle uważa się za piękne, jak i
to, co na ogół wydaje się brzydkie. Z wymienionych względów
trudno więc byłoby poddawad w wątpliwośd jego treśd, po-
szukiwad dla niej jakichkolwiek logicznych uzasadnieo, czy też
zwyczajnie polemizowad.

Chociaż o najwcześniejszych początkach haiku trudno dzi-

siaj powiedzied coś bardzo konkretnego, to ten rodzaj poezji
wciąż cieszy się w Japonii dużą popularnością i nadal wiele
osób usiłuje pisad haiku. Dzięki coraz łatwiejszej komunikacji
międzyludzkiej i wynikającej stąd coraz szerszej wymianie
międzykulturowej poezja haiku stała się dośd powszechnie
znana również poza granicami Japonii, także i tam znajdując
spore grono wielbicieli i naśladowców. A jednak opinia eks-
pertów jest w tej materii nieubłagana. Mianowicie uważa się,

iż razem ze wzrostem we współczesnym świecie tendencji
materialistycznych i z towarzyszącym mu zanikiem pogłębio-
nej duchowości buddyjskiej, czemu nie oparła się również i
współczesna Japonia, w znacznej mierze podupadła wysoka

sztuka pisania haiku.

Za najwybitniejszego przed-

stawiciela gatunku uchodzi beza-
pelacyjnie Matsuo Basho (1644-
1694),

powszechnie

zwany

Pierwszym Filarem Haiku. Nie
dlatego, iżby akurat wiek sie-
demnasty był okresem najwięk-
szego rozkwitu haiku. Matsuo
Basho jest największy dzięki so-
bie tylko właściwej percepcji

świata, tej unikalnej umiejętności "innego patrzenia", dzięki
temu, iż jego wiersze są w stosunkowo największej mierze
wyzute ze śladów egotyzmu, możliwie najlepiej przylegając
do rzeczywistości, która się w nich odzwierciedla, że są zwy-
czajne, jak przyroda sama, wreszcie, że są beznamiętnie
obiektywne. Ten poeta jak nikt inny potrafił patrzed nieselek-
tywnie, w ten sposób dostrzegając więcej i znakomicie unika-
jąc taniej dekoracyjności.

Matsuo Basho

Większą częśd życia spędził Matsuo Basho na wielomie-

sięcznych, często wielce uciążliwych wędrówkach po całym
kraju, utrzymując się z wędrownego nauczania poetyki, a
podczas tych wędrówek nawiedzał liczne sanktuaria buddyj-
skie, oddając się praktykom zen oraz pisaniu haiku. Można
przypuszczad, iż doskonałośd jego poezji wywodzi się z tej
właśnie harmonii między twórczością i życiem, z tego, iż akt
tworzenia stanowił dla niego zarazem akt samodoskonalenia,
a każdy wiersz był kolejnym krokiem, skierowanym ku celowi
ostatecznemu, czyli ku osiągnięciu oświecenia. Spuścizna po-
etycka Matsuo Basho jest stosunkowo niewielka, gdyż obej-
muje około dwóch tysięcy haiku. Spośród nich zaledwie około
stu zdobyło sobie uznanie jako wiersze doskonałe, podczas
gdy pozostałe uważane są jedynie za utwory przeciętne. Jest

rzeczą ciekawą, iż najdoskonalsze haiku zostały napisane w
ciągu ostatnich ośmiu lat życia poety, czyli wówczas, kiedy
proces jego duchowego samodoskonalenia wkroczył już w fa-
zę ostateczną.

Wszystkie utwory Mat-

suo Basho, prezentowa-
ne w niniejszym opraco-
waniu są przekładami
wtórnymi, dokonanymi
przez autorkę na pod-
stawie angielskich tłumaczeo filologicznych. Poszczególne
wiersze zostały opatrzone krótkimi komentarzami, których
celem miało byd objaśnienie współczesnemu czytelnikowi ob-
razu materialnego i duchowego życia siedemnastowiecznej
Japonii. A oto pierwszy z tych wierszy.

"Shio-dai no haguki mo samushi uo no tana"

W sklepie rybnym

Dziąsła solonych leszczy morskich

Są zimne.

Ten miniaturowy obrazek przedstawia martwą naturę. Zna-

komicie wyraża najgłębszą istotę haiku, jest bowiem prosty,
ascetyczny w treści, tak bliski opisywanej rzeczywistości, jak
to tylko możliwe. Z pewnością nie ma w nim ani odrobiny te-
go dekoracyjnego piękna, które mogłoby kojarzyd się ze
sztucznością. Poza tym emanuje z niego wielki spokój, tak
bardzo charakterystyczny dla całej twórczości Matsuo Basho.

'Wiecznotrwałośd' przyrody jest w pewnym sensie odkry-

ciem intelektualnym, właściwym jedynie człowiekowi, czło-
wiek więc 'musi' byd w tej poezji niemal wciąż obecny. Jest to
przeważnie jednak człowiek symboliczny i w znacznej mierze
niematerialny, a ta jego bezcielesna anonimowośd dobrze
komponuje się z 'wiecznotrwałością' przyrody. Oto przykład.

"Chimaki musubu katate ni hasamu hitaiga-

mi"

Owijając ryżowe knedle liśćmi bambusa

Jedną ręką dotyka

Włosów nad czołem.

Ta nieznajoma dziewczyna nie ukazuje nam swojej twarzy.

Wiemy o niej tylko tyle, że pracuje zgodnie z rytmem natury,
przygotowując kolejny posiłek z ryżu i liści bambusa. Mimo to
jest jednak konkretną osobą, co sprawiła ta nieświadoma, jej
tylko właściwa gracja gestu, jakim odgarnia podczas pracy
włosy z czoła.

Natura nie jest wyłącznie sumą ludzi, roślin i zwierząt, lecz

składają się na nią także relacje między różnymi podmiotami.
Poniższy obrazek ilustruje nieprzewidywalnośd natury i jest
przykładem tzw. 'rzeczywistości przypadkowej'.

"Harusame ya hachi no su tsutou yane no mo-

ri"

Pada wiosenny deszcz;

Z dachu przecieka

Prosto do gniazda os.

Estetyzm japooski jest wyraźnie odmienny od europejskie-

go. Widad to jasno na przykładzie twórczości Basho, w której
stosunkowo często pojawiają się obrazki nie-dekoracyjne w
tradycyjnym, europejskim sensie tego słowa. Podobnie moż-
na skomentowad także następny wiersz.

"Asa-tsuyu ni yogorete suzushi uri no doro"

W porannej rosie

Brudny, lecz świeży,

Ubłocony melon.

Głęboka więź emo-

cjonalna, jaka łączy Ja-
pooczyka z naturą,

często znajduje swój wyraz w świadomym kontemplowaniu
piękna przyrody, podniesionym nawet do rangi rytuału. Czło-
wiek wita wiosnę i ukwiecone, wiśniowe sady radosnym ser-
cem oraz starannym, a nawet wyszukanym strojem. Tymcza-
sem wśród świętujących tłumów można też znaleźd kogoś zu-
pełnie odmiennego i takiego właśnie przedstawił nam Basho
w tym oto haiku.

"Komo wo kite tarebito imasu hana no haru"

Któż to taki

Pod słomianą matą

Tej kwietnej wiosny?

Kontempluje budzącą się do życia przyrodę leżąc byle jak

gdzieś na łące, przykryty nędzną, słomianą matą. Któż to taki?
Żebrak, szaleniec, czy może wędrowny, bezpaoski samuraj?
Można przypuszczad, że cała sympatia Basho, byłego samura-
ja i wędrownego poety jest po stronie tego dziwacznego, le-
dwo widocznego spod nędznego przykrycia indywidualisty.

Kolejny

człowiek-

symbol o nieprzypad-
kowo ukrytej sylwetce.

Wiśnia jest tak zako-

rzeniona w orientalnej

wrażliwości estetycznej, że jej poświęcił Basho sporo życzli-
wych strof. Świadczy o tym między innymi poniższe haiku. Je-
zioro Nio (inaczej jezioro Biwa) jest potężnym akwenem i ze-
stawienie go z opadłymi płatkami wiśni użycza tym ostatnim
jakiejś szczególnej, czy wręcz magicznej mocy. Wyobraźmy

sobie bowiem powierzchnię wielkiego jeziora, całkiem zasła-
ną płatkami kwiatów…

"Shiho yori hana fuki-irete nio no umi"

Ze wszystkich stron

Lecą płatki wiśni,

Wiatrem gnane do jeziora Nio.

Jednym z ulubionych kwiatów Dalekiego Wschodu jest tak-

że chryzantema. Nie jest jednak kwiatem wiosennym, więc w
poniższym haiku Basho wyraża podziw dla jej dostojnego
piękna, dostrzeżonego w ulewnej porze monsunów.

"Okiagaru kiku honoka nari mizu no ato."

Blade chryzantemy,

Kiedy woda opadła,

Znów się podnoszą.

Wreszcie nadchodzi je-

sieo razem ze świętem
jesiennego księżyca. Po-
ra, w której ludzie Dale-
kiego Wschodu spędzają
noc na kontemplowaniu
księżycowego

piękna,

gromadząc się całymi ro-
dzinami na otwartych
przestrzeniach przy po-
częstunku, paląc lampiony i niejako wsłuchując się w jednośd
całej natury, zarówno tej ożywionej, jak i martwej. Wczuwają
się też we własną rolę drobnych pyłków, zagubionych hen, w
bezmiarze kosmosu.

"Meigetsu ya kado ni sashi-kuru shio-gashira"

Jesienna pełnia księżyca;

Spieniony przypływ

Toczy się aż do wrót.

Wiersz ten po mistrzowsku oddaje jednośd przyrody, spię-

tej klamrami tego, co potężne na górze, na nieboskłonie, czyli

księżyca i tego, co mocarne na dole, czyli spienionej, oce-
anicznej wody przypływu.

Wreszcie rozpoczyna się zima, na początku bezśnieżna, wil-

gotna i deszczowa. Basho przedstawia ją pejzażem nostal-
gicznym i malowniczym zarazem, na którym symboliczny,
bezcielesny człowiek odcisnął swój delikatny ślad. Jest nim
niepozorna wzmianka o rżysku.

"Shigururu ya ta no arakabu no kuromu ho-

do"

Pierwszy, zimowy deszcz -

Dosyć,

Aby zczerniało rżysko.

Potem nastaje zima właściwa, hojnie sypiąca śniegiem,

przypominającym trochę płatki kwitnącej wiśni. Taką zimę
trzeba koniecznie kontemplowad z tą samą radością, co świę-
to wiosny.

"Tametsukete yuki-mi ni makaru kamiko ka-

na"

Gładząc zgniecenia

Wychodzę podziwiać śnieg

W moim kamiko.

Poeta wychodzi więc na zewnątrz z jakiegoś pomieszczenia,

może z domu, a może z gospody odziany w kamiko, czyli w
płaszcz deszczowy, cały wykonany z papieru. A skoro udaje
się na uroczystośd, na wielki festyn przyrody, pracowicie pró-
buje wygładzid swoje ubogie, pomięte odzienie. Stara się bo-
wiem jak najgodniej wystąpid wobec splendoru świeżo spa-
dłego śniegu.

Wędrówki Basho często wynikają z pobudek religijnych.

Okruchy wrażeo ze szlaku pątnika znalazły się także w licz-
nych haiku. Poniżej przedstawiamy jedną z takich migawek.

"Nehané ya shiwate awaseru juzu no oto"

Rocznica śmierci Buddy;

Z pomarszczonych, rozmodlonych rąk

Odgłos różańca.

Po raz kolejny wiersz pozwala nam wyczud raczej, aniżeli

zobaczyd główną postad tej drobnej scenki. I znowu jest nią
bezcielesny człowiek-symbol, znakomite, ponadczasowe i po-
nadkonfesyjne przedstawienie istoty modlącej, doskonale, a
więc prawie bez śladu wtopionej w swoje otoczenie.

Większośd swego dorosłego życia spędził Basho na wę-

drówkach, podczas których liczne haiku powstawały w formie
poetyckiego dziennika podróży. Oto jeden bardzo ujmujący
przykład.

"Kakitsubata kataru mo tabi no hitotsu kana"

Przemawiać do irysów:

To także jedna z przyjemności

Wędrowania.

Wędrowiec jest tym, który w sposób najbardziej naturalny

zbliża się do przyrody, dostrzega jej piękno i może napawad
się nim do woli. Zapewne może też doskonalid się w kraso-
mówstwie, wybierając sobie za słuchaczy chociażby milczący
łan irysów.

Haiku to poezja słusznie nazywana poezją pór roku, gdyż

bardzo często odzwierciedla trudy ciągłego wędrowania,
szczególnie doskwierające późną jesienią i zimą. W poetyckim

dzienniku Basho zachowało się sporo śladów wskazujących na
to, iż czuł się on niczym targany wiatrem, jesienny liśd, całko-
wicie swobodny i mocno udręczony zarazem. Oto jedna taka,
prawie niesłyszalna, stłumiona skarga.

"Tabi-bito to waga na yobaren hatsu-shigure"

Pierwsza, zimowa mżawka;

Przybiorę imię

Wędrowiec.

Inna konstatacja na podobny temat jest jednak znacznie

czytelniejsza. Nic dziwnego, gdyż poniższe haiku powstało na
dwa tygodnie przed śmiercią poety.

"Kono aki wa nan de toshiyoru kumo ni tori"

Tej jesieni

Starość poczułem

W ptakach, w chmurach.

Prócz samej treści tego wiersza ogromną wymowę posiada

też jego oryginalne, japooskie brzmienie. Cechuje go miano-

wicie dramatyczna onomatopeja, wyraźnie kojarząca się z
dławieniem, czy łkaniem mówiącego. Jest to stosunkowo nie
najczęstszy przypadek, kiedy fonetyka japooskiego wiersza
bierze górę nad jego formą wizualną.

Wierszy jesiennych i zimowych, obrazujących trud wędro-

wania jest zresztą w spuściźnie Basho bardzo wiele. Na ogół
są to jednak obrazki dośd spokojne i urzekające prawdą swo-
jej prostoty.

"Fuyu no hi ya bajo ni koru kageboshi"

Zimowy dzień;

Na grzbiecie mego konia

Zasiadł marznący cień.

Do dziś wiadomo, iż wiersz ten powstał podczas zimowej

podróży ścieżką prowadzącą wśród pól ryżowych, w silnych
podmuchach lodowatego wiatru. Poeta postrzega siebie jako
jadący konno, niematerialny, zmarznięty cieo.

Na sam koniec przedstawmy jeszcze jedno haiku Matsuo

Basho, sprawiające wrażenie wyjątkowo osobistego i nostal-
gicznego w wyrazie. Takim zresztą niezaprzeczalnie jest.

"Aki chikaki kokoro no yoru ya yojohan"

Nadchodzi jesień;

Serce lgnie

Do pokoju na cztery i pół maty.

Oto typowa próbka poezji pór roku, mówiąca o jesieni, po-

przez niedomówienie przypominająca o uciążliwości pogody
tego okresu i wyrażająca tęsknotę autora za urokami życia
osiadłego.

Matsuo Basho jest niewątpliwie jednym z najwybitniejszych

poetów wszechczasów i wszystkich literatur. Siła jego twór-
czości tkwi w doskonałej harmonii między życiem a dziełem.
Życie tego wędrowca było przecież nieustannym poszukiwa-
niem buddyjskiego oświecenia, czyli jedności z otaczającym
go światem, a kroczył ku niej samodzielną, wysublimowaną
ścieżką haiku. Jak nikt inny potrafił dostrzec wszechświat w
ziarnku piasku, a każdy jego wiersz jest błyskiem oświecenia,
zawartym w maciupeokim, lecz jakże mocnym swoim auten-
tyzmem obrazku.

Teresa Kowalska