1

S

ZKO£A

AUSTRIACKA

WOBEC

SOCJALIZMU

,

INTERWENCJONIZMU

I

WSPÓ£CZESNYCH

PROBLEMÓW

WOLNEGO

RYNKU

2

3

Jacek Kacperski

Warszawa 2009

S

ZKO£A

AUSTRIACKA

WOBEC

SOCJALIZMU

,

INTERWENCJONIZMU

I

WSPÓ£CZESNYCH

PROBLEMÓW

WOLNEGO

RYNKU

4

5

Copyright © Jacek Kacperski

Copyright

© Polsko-Amerykañska Fundacja Edukacji i Rozwoju Ekono-

micznego

Wydanie polskie pierwsze

ISBN: 978-83-61344-09-4

Przygotowanie ksi¹¿ki do wydania:

Wydawnictwo PROHIBITA

Wydawca:

Wydawnictwo Prohibita na zlecenie Polsko-Amerykañskiej Funda-

cji Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego PAFERE

Projekt ok³adki: Piotr Tobo³a-Pertkiewicz

Sprzeda¿ ksi¹¿ki w Internecie:

WWW

.

MULTIBOOK

.

PL

S

PIS

TREŒCI

Od organizatorów
Wu-wei a austriacka ekonomia – prof. Witold Kwaœnicki

Jacek Kacperski

Szko³a austriacka wobec socjalizmu, interwencjonizmu

i wspó³czesnych problemów wolnego rynku

Wstêp

R

OZDZIA£

I

H

ISTORIA

SZKO£Y

AUSTRIACKIEJ

1.1. Pierwsze pokolenie
1.2. Drugie pokolenie
1.3. Trzecie pokolenie

R

OZDZIA£

II

S

OCJALIZM

JAKO

SKRAJNY

PRZYK£AD

INGERENCJI

PAÑSTWA

W

GOSPODARKÊ

2.1. O pojêciu socjalizmu
2.2. Spór o racjonalnoœæ gospodarki socjalistycznej
– problem rachunku ekonomicznego
2.3. Argumenty moralne i polityczne przeciwko socjalizmowi

7

9

15

23

32

43

49

51

58

Polsko-Amerykañska Fundacja Edukacji

i Rozwoju Ekomicznego PAFERE

ul. Wojciecha Korfantego 9A

01-496 Warszawa

www.pafere.org [e-mail]

Tel: [phone]

Fax: [phone]

6

7

R

OZDZIA£

III

R

OLA

PAÑSTWA

W

GOSPODARCE

KAPITALISTYCZNEJ

3.1. Interwencjonizm a w³asnoœæ prywatna i wolny rynek
3.2. Polityka zatrudnienia
3.3. Kontrola cen
3.4. Polityka pieniê¿no-kredytowa
3.5. Etatyzm
3.6. Koncepcja pañstwa minimum

R

OZDZIA£

IV

S

ZKO£A

AUSTRIACKA

A

WSPÓ£CZESNE

PROBLEMY

WOLNEGO

RYNKU

4.1. Ochrona œrodowiska naturalnego
4.2. W³asnoœæ intelektualna
4.3. Problemy transformacji ustrojowej
4.4. Wolna konkurencja a wymuszanie standardów

Podsumowanie

Bibliografia

64

65

69

73

78

82

90

94

102

113

117

119

I

Edycja Konkursu Magister PAFERE 2007/08 na najlepsze

prace magisterskie z dziedziny ekonomii za nami. Nap³ynê³o

do nas ponad 30 prac magisterskich, a informacja o konkursie

trafi³a do kilkusettysiêcznej rzeszy absolwentów wy¿szych

uczelni.

W opinii cz³onków jury konkurs spe³ni³ swoj¹ rolê zarówno edu-

kacyjn¹, jak informacyjn¹. Trzy najlepsze prace konkursowe zdecy-

dowanie odstawa³y merytorycznie od pozosta³ych prac. Konkurs sta³

jednak na tak wysokim ogólnym poziomie, ¿e jury zdecydowa³o siê

wyró¿niæ nie dwie, jak pierwotnie planowano, lecz cztery nades³ane

prace.

Prace magisterskie wyró¿nia³y siê – co chcemy podkreœliæ – nie

tylko teoretyczn¹ wiedz¹ z zakresu ekonomii wolnorynkowej, ale tak¿e

przedstawia³y konkretne, wrêcz gotowe rozwi¹zania potrzebne do

rozwoju gospodarczego naszego kraju. Konkurs znakomicie wpisu-

je siê wiêc w cele, dla jakich powsta³a Fundacja.

W finale konkursu, co warto zaznaczyæ, nie znalaz³a siê ani

jedna praca obroniona w Warszawie, co œwiadczy o szerokim od-

dzia³ywaniu informacji o konkursie i jego ogólnopolskim charak-

terze.

O

D

ORGANIZATORÓW

8

9

Presti¿owa nagroda Templetona przyznana naszej Fundacji za

zorganizowanie konkursu zobowi¹zuje do jeszcze wiêkszej pracy na

rzecz promocji wolnoœci gospodarczej. II Edycja Magistra, w roz-

szerzonej formule, niebawem przed nami.

Tymczasem przedstawiamy Pañstwu zwyciêsk¹ pracê I Edycji

konkursu – Szko³a austriacka wobec socjalizmu, interwencjonizmu

i wspó³czesnych problemów wolnego rynku autorstwa Jacka Kac-

perskiego. ¯yczymy mi³ej lektury!

Pawe³ Tobo³a-Pertkiewicz

Wiceprezes Fundacji PAFERE

Konrad Rajca

Pomys³odawca i organizator konkursu Magister PAFERE

P

raca Jacka Kacperskiego jest bardzo interesuj¹cym przedstawie-

niem historii szko³y austriackiej, w kontekœcie bardzo aktualnej pro-

blematyki interwencjonizmu pañstwowego i konsekwencji odchodze-

nia od zasad wolnorynkowych. Zgodziæ siê trzeba z autorem, ¿e nie

ma drugiej takiej szko³y, która przez ponad sto lat zachowa³aby tak¹

wiernoϾ swoim prekursorom oraz pierwszym ideom.

Autor podejmuje odwa¿n¹ próbê obalenia dwudziestowiecznych

mitów dotycz¹cych wiary w zbawienn¹ rolê pañstwa, jako podmiotu

polepszaj¹cego sytuacjê ekonomiczn¹ obywateli. Bardzo ciekawe,

podane niemal¿e „w pigu³ce”, jest wprowadzenie do szko³y austriac-

kiej, gdzie opisuje on kolejne pokolenia g³ównych myœlicieli tej szko-

³y oraz przedstawia ich najwa¿niejsze idee. Stanowi to dobre wpro-

wadzenie do przedstawionej w nastêpnym rozdziale krytyki ustroju

socjalistycznego, dokonanej przez przedstawicieli szko³y austriac-

kiej. Nie mog³o w tym rozdziale zabrakn¹æ analizy prawdopodobnie

najwa¿niejszej debaty ekonomicznej XX wieku – debaty kalkulacyj-

nej – zainicjowanej przez austriackiego ekonomistê Ludwiga von Mi-

sesa, odnosz¹cej siê do gospodarczej efektywnoœci (a raczej nieefek-

tywnoœci) socjalizmu.

W

U

-

WEI

A

AUSTRIACKA

EKONOMIA

10

11

Zgodziæ siê trzeba z propozycj¹ Autora pracy, ¿e warte zapre-

zentowania s¹ tak¿e oceny pozaekonomicznych (moralnych i poli-

tycznych) aspektów socjalizmu, dokonywane przez ekonomistów

austriackich. W tej czêœci pracy Autor koncentruje siê g³ównie na

pracy Friedricha von Hayeka Droga do zniewolenia.

W œwiecie zachodnim, dominuj¹cym modelem pañstwa w dwu-

dziestym wieku by³ „model pañstwa dobrobytu”, który w du¿ym stop-

niu kszta³towany by³ przez pozorne sukcesy pañstw tzw. realnego so-

cjalizmu (g³ównie tych nale¿¹cych do bloku sowieckiego). Dobrze wiêc,

¿e w rozdziale trzecim Jacek Kacperski podejmuje siê trudnego zada-

nia opisu stosunku ekonomistów austriackich do idei pañstwa dobro-

bytu. W rozdziale tym Autor korzysta z chyba najbogatszego zbioru

publikacji na ten temat, udostêpnionych przez amerykañski Instytut

Ludwiga von Misesa (www.mises.org), który obecnie jest œwiatowym

centrum austriackiej myœli ekonomicznej.

Ostatni, czwarty rozdzia³, jest swego rodzaju podsumowaniem pra-

cy. Autor przedstawi³ w nim pogl¹dy Austriaków (nie jest zaskocze-

niem, ¿e s¹ to pogl¹dy konsekwentnie wolnorynkowe) odnosz¹ce siê do

wa¿nych wspó³czesnych problemów gospodarczych, takich jak ochrona

œrodowiska naturalnego, ochrona w³asnoœci intelektualnej, problemów

transformacji ustrojowej, czy tendencji do uniformizacji ¿ycia gospodar-

czego zwi¹zanego z wymuszaniem standardów, m.in socjalnych.

Nie sposób nie zgodziæ siê z Autorem, ¿e warto studiowaæ dzie³a

takich ekonomistów jak Friedrich von Hayek czy Ludwig von Mises,

poniewa¿ pozwala nam to zrozumieæ ekonomie, oraz uczy, ¿e „nie

mo¿na dostaæ czegoœ za nic”. Osi¹gniêcia ekonomistów ze szko³y

austriackiej maj¹ wymiar uniwersalny. Czytaj¹c ich prace opubliko-

wane nawet bardzo dawno, jak choæby Grundsätze der Volkswirt-

schaftslehre (Zasady ekonomii) Carla Mengera wydan¹ w 1871 roku,

czy te opublikowane kilkadziesi¹t lat temu przez Friedricha von Hay-

eka i Ludwiga von Misesa, znajdujemy tam twierdzenia opisuj¹ce

i wyjaœniaj¹ce najnowsze problemy gospodarcze. Zgodziæ siê te¿ trze-

ba ze stwierdzeniem Autora, ¿e tym, co sprawia, ¿e szko³a austriac-

ka jest spójna, s¹ jej „nienaruszalne podstawy, czyli subiektywizm

badawczy i indywidualizm ekonomiczny”.

Warto jednak dodaæ, ¿e ekonomia austriacka uczy pokory wobec

z³o¿onoœci tego œwiata, pokazuje jak niebezpieczne s¹ wszelkie kon-

struktywistyczne zapêdy u³o¿enia rzeczywistoœci zgodnie z wyima-

ginowanymi ideami maj¹cymi w zamierzeniu przynieœæ „wieczne

szczêœcie na ziemi”, a najczêœciej koñcz¹cymi siê wielkimi tragedia-

mi. W tym wzglêdzie ekonomia austriacka „styka siê” z ideami

wschodniego taoizmu. Z regu³y taki pokorny stosunek do natury przy-

czynia siê do szybszego rozwoju jednostki i ca³ego spo³eczeñstwa.

Pod tym wzglêdem ta praktyka liberalizmu jest podobna do taoistycz-

nej praktyki nie-dzia³ania (wu-wei). Nie-dzia³anie dla taoisty nie jest

równoznaczne z lenistwem, zaniechaniem wszelkich poczynañ. Jest

to poznanie natury rzeczy i poddanie siê naturalnemu biegowi spraw.

Dos³ownie t³umaczenie wu-wei oznacza „bez dzia³ania”, „powodowa-

nia”, lub „zmuszania”. Ale w praktyce znaczy to „bez wœcibskiego,

nachalnego lub egoistycznego wysi³ku”. Wu oznacza nie, natomiast

wei znaczy tyle co: byæ, robiæ, produkowaæ, praktykowaæ, tworzyæ, ale

tak¿e symulowaæ, imitowaæ i fa³szowaæ. Taoiœci rozszerzyli znaczenie

wei o forsowanie, wtr¹canie siê, postêpowanie niezgodne z rzeczywi-

stoœci¹, dzia³anie przeciwko naturalnemu porz¹dkowi li. Mo¿na za-

tem powiedzieæ, ¿e „nie-dzia³anie” w koncepcji taoistycznej, to przede

wszystkim nie wymuszanie i nie forsowanie rzeczy nienaturalnych

i w ten sposób odnajdywanie w³asnego miejsca poprzez dzia³anie zgod-

nie z w³asn¹ natur¹, powstrzymanie siê od dzia³ania niezgodnego

z natur¹ rzeczy, od chêci przechytrzenia harmonii œwiata.

Niekiedy zasadê wu-wei rozumie siê jako „Dzia³aj Nie Dzia³a-

j¹c”. Nie-dzia³anie (wu-wei) nie oznacza zwyk³ego unikania wysi³-

ku. Czêsto, wbrew naszym oczekiwaniom, unikniêcie wykonywania

jakiejœ czynnoœci wymaga wiêkszego wysi³ku ani¿eli jej wykonanie.

W taoizmie wu-wei oznacza umiejêtnie wykorzystanie naturalnej

energii ukrytej w cz³owieku. Prawie takie same postulaty mo¿emy

znaleŸæ w pracach ekonomistów ze szko³y austriackiej.

12

13

Mam nadziejê, ¿e kolejne edycje konkursu „Magister PAFERE”

bêd¹ równie owocne jak pierwsza i przyczyni¹ siê do propagowania

w spo³eczeñstwie polskim tzw. dobrej ekonomii, jak równie¿ idei

wolnoœci gospodarczej i wolnego handlu oraz podkreœlania œcis³ego

zwi¹zku etyki z ekonomi¹ (zarówno w sferze teoretycznej jak i prak-

tycznej). Gospodarowanie w pe³ni rynkowe jest bowiem gospodaro-

waniem moralnym i etycznym.

Prof. Witold Kwaœnicki

Uniwersytet Wroc³awski

S

ZKO£A

AUSTRIACKA

WOBEC

SOCJALIZMU

,

INTERWENCJONIZMU

I

WSPÓ£CZESNYCH

PROBLEMÓW

WOLNEGO

RYNKU

J

ACEK

K

ACPERSKI

14

15

W

procesach spo³ecznych, dokonuj¹cych siê we wspó³czesnym

œwiecie, bardzo wa¿n¹ rolê odgrywa ekonomia oraz jej historia. Przy-
sz³oœæ naszej cywilizacji zale¿y od decyzji podejmowanych przez
nas samych oraz przez rz¹dy przez nas wybierane, dlatego tak istot-
ne jest rozumienie zagadnieñ z dziedziny ekonomii. Wielokrotnie
zdarza³o siê w historii, ¿e nieznajomoœæ podstawowych zasad go-
spodarowania doprowadza³a do triumfu fa³szywych i zgubnych idei.
Jest wysoce prawdopodobne, ¿e gdyby twórcy polityki gospodarczej
pañstwa znali podstawy teorii wymiany, teorii wartoœci, czy kapita³u,
czêœciej podejmowaliby decyzje umo¿liwiaj¹ce dynamiczny wzrost
gospodarczy.

W ¿yciu codziennym daje siê zaobserwowaæ, ¿e liczne grono

ekonomistów i polityków z wielk¹ determinacj¹ próbuje aplikowaæ
spo³eczeñstwu nowatorskie rozwi¹zania, maj¹ce w szybki sposób
poprawiæ byt obywateli kraju. Dobrym zobrazowaniem powy¿szych
faktów jest czêste zjawisko dofinansowywania przez pañstwo ban-
krutuj¹cych przedsiêbiorstw w celu uratowania miejsc pracy, co
w rzeczywistoœci powoduje zmarnowanie pieniêdzy podatników na
inwestycje skazane na pora¿kê. Wynikiem takiej ingerencji jest naj-

W

STÊP

16

17

czêœciej s³aba efektywnoœæ podejmowanych inicjatyw i wzrost ko-
rupcji. Dzia³ania takie przychodz¹ politykom z wyj¹tkow¹ ³atwoœci¹
ze wzglêdu na nierzadkie poparcie ze strony niektórych grup spo-
³ecznych, oraz pozorn¹ ³atwoœæ i skutecznoœæ tego typu rozwi¹zañ.
Dlatego te¿ niezmiernie wa¿ne jest posiadanie niezbêdnej wiedzy
w celu zrozumienia i unaocznienia oczywistych mankamentów roz-
wi¹zañ etatystycznych. W dzie³ach wybitnych ekonomistów reprezen-
tuj¹cych szko³ê austriack¹ znajdziemy wyj¹tkowe bogactwo argumen-
tów w dyskusji na temat ingerencji pañstwa w gospodarkê.

Szko³a austriacka zajmuje wyj¹tkowe miejsce na arenie szkó³

szukaj¹cych odpowiedzi na pytanie o najbardziej efektywne gospo-
darowanie zasobami. Ekonomiœci, których korzenie intelektualne
tkwi¹ na Uniwersytecie Wiedeñskim od pocz¹tku reprezentowali
nieprzejednan¹ postawê wobec wszelkich prób podwa¿enia sensu
gospodarki wolnorynkowej i odwrócenia porz¹dku spo³ecznego wy-
pracowanego przez wieki. Nie bêdzie przesad¹ stwierdzenie, i¿ nie
ma drugiej takiej szko³y, która przez ponad sto lat zachowa³aby
tak¹ wiernoœæ swoim prekursorom, oraz pierwszym ideom. Na prze-
strzeni dziesiêcioleci sytuacja w Europie i na œwiecie zmienia³a siê
wielokrotnie, powstawa³y nowe szko³y w ekonomii, a wiele idei
zosta³o uznanych za fa³szywe. Tylko ekonomiœci szko³y austriac-
kiej krytykowali kolejne mutacje zapêdów pañstwa do kontroli nad
gospodark¹ i zawsze z tych samych pozycji przeciwstawiali siê im,
niezale¿nie czy by³ to totalitarny socjalizm, czy ma³o widoczne,
powszechnie akceptowane, dzia³anie etatystyczne demokratyczne-
go pañstwa.

Szko³a austriacka ju¿ na pocz¹tku swego istnienia natrafi³a na

ambitne zadanie stawienia czo³a dynamicznie rozprzestrzeniaj¹cej
siê wówczas ekonomii marksowskiej. Zderzenie przeciwstawnych
teorii ekonomii socjalizmu ze szko³¹ austriack¹ nabra³o rozpêdu po-
cz¹wszy od lat dwudziestych XX wieku. Kolejne dekady up³ywa³y
pod znakiem debaty na temat gospodarczej wydajnoœci socjalizmu

oraz krytyki za³o¿eñ ciesz¹cej siê du¿¹ popularnoœci¹, szko³y keyne-
sowskiej. Uwieñczeniem tego okresu by³a Nagroda Nobla dla Frie-
dricha von Hayeka w 1974 roku, któr¹ otrzyma³ razem Gunnarem
Myrdalem.

Najnowszy okres rozwoju szko³y austriackiej to g³ównie popula-

ryzacja jej idei na uniwersytetach amerykañskich oraz powstanie œro-
dowiska libertarian, bior¹cych udzia³ w ¿yciu politycznym, walcz¹-
cych z rozrastaniem siê interwencjonizmu rz¹du amerykañskiego.
Partia Libertariañska sta³a siê trzeci¹ si³¹ na amerykañskiej scenie
politycznej, chocia¿ bez szans na rywalizacjê z Parti¹ Demokratycz-
n¹, czy Republikañsk¹. Warto dodaæ, ¿e o nominacjê prezydenck¹
z ramienia Partii Republikañskiej, stara siê libertarianin Ron Paul,
postuluj¹cy przywrócenie standardu z³ota oraz likwidacjê podatku
dochodowego, co jest w pe³ni zgodne z teori¹ szko³y austriackiej.
W œwiecie nauki coraz czêœciej podkreœla siê znaczenie niepewnoœci
oraz rozproszenia wiedzy w procesie gospodarowania, które to pojê-
cia by³y szeroko opisywane przez Hayeka. Nowoczesn¹ gospodarkê
okreœla siê czasem gospodark¹ opart¹ na wiedzy. W dobie Internetu
i szybkiego rozwoju technologicznego, pañstwo silnie ingeruj¹ce
w gospodarkê bêdzie wiêc ma³o wydajne.

Wa¿nym wydarzeniem by³o przyznanie w 2006 roku Nagrody

Nobla Edmundowi Phelpsowi, który w swoim wyk³adzie wyg³o-
szonym podczas odbierania Nagrody podkreœla³ znaczenie Hayeka
i jego pracy nad zagadnieniem wiedzy. Phelps, obserwuj¹c nowo-
czesn¹ gospodarkê, twierdzi, ¿e innowacje, maj¹ce du¿e znaczenie
w dzisiejszych czasach, wi¹¿¹ siê z niepewnoœci¹, gdy¿ nie jeste-
œmy w stanie przewidzieæ na pewno jaki bêdzie skutek wprowa-
dzanego nowoczesnego rozwi¹zania, w³aœnie ze wzglêdu na
rozproszenie wiedzy. Mateusz Machaj opisuje natomiast wp³yw
Hayeka na Phelpsa, widoczny w jego pracach na temat d³ugo-
i krótkookresowej krzywej Philipsa: „Friedman i Phelps rozpoczêli
swoj¹ analizê wymiennoœci inflacji i bezrobocia pod koniec lat szeœæ-

18

19

dziesi¹tych. Doszli do wniosku, ¿e obowi¹zuj¹cy paradygmat jest
niekompletny. Przede wszystkim chodzi³o o dwa brakuj¹ce elementy.
Po pierwsze, powszechna wtedy keynesistowska analiza nie opie-
ra³a siê na metodologicznym indywidualizmie i teorii mikroekono-
micznej (mimo nieudanych prób „syntezy neoklasycznej”). Po dru-
gie zaœ, brakowa³o uzale¿nienia reakcji podmiotów od bie¿¹cej
polityki (na ten brak zaczyna³ te¿ narzekaæ inny wybitny ekonomi-
sta, Robert Lucas). Te dwa elementy zawiera³a w pewnym stopniu
analiza Friedmana i Phelpsa, ale ich dok³adniejszej i o wiele bar-
dziej systematycznej analizy dokona³ Friedrich August von Hayek,
co umknê³o uwadze wiêkszoœci. Austriacka analiza makro od za-
wsze opiera³a siê na metodologicznym indywidualizmie i powi¹za-
niu teorii mikroekonomicznej z ogólnymi zjawiskami ekonomicz-
nymi, takimi jak bezrobocie czy inflacja. Ponadto, austriacka teoria
cyklu koniunkturalnego (mimo pewnych nierozwi¹zanych dot¹d
problemów), przeprowadza³a wyraŸne rozró¿nienie na d³ugi i krótki
okres w prowadzonej polityce”

1

.

Niniejsza praca jest prób¹ odpowiedzi na problemy gospodarcze

XX wieku, z wykorzystaniem dorobku austriackiej szko³y ekonomii.
Jako ¿e szko³a ta reprezentuje najbardziej liberalne podejœcie do go-
spodarki, mo¿na powiedzieæ, ¿e celem tej pracy jest obalenie dwu-
dziestowiecznych mitów dotycz¹cych wiary w zbawienn¹ rolê
pañstwa jako podmiotu polepszaj¹cego sytuacjê ekonomiczn¹ oby-
wateli.

W pierwszym rozdziale znajduje siê wprowadzenie do szko³y au-

striackiej, charakterystyki jej g³ównych myœlicieli oraz opis ich najwa¿-
niejszych idei. Oprócz wymienienia tych idei, postara³em siê równie¿
opisaæ wzajemny stosunek Austriaków do swoich idei oraz, jeœli to
mo¿liwe, podkreœliæ, które idee zyska³y szerokie uznanie i pozostaj¹
aktualne do dzisiaj, oraz które zosta³y uznane ze nieprawdziwe.

Rozdzia³ drugi zawiera krytykê ustroju socjalistycznego, jako

najbardziej przeciwstawnego do pogl¹dów g³oszonych przez ekono-
mistów austriackich. Znajduje siê w nim analiza s³ynnej debaty na
temat gospodarczej efektywnoœci socjalizmu, w której najwa¿niej-
sze role odgrywali Ludwig von Mises oraz polski ekonomista Oskar
Lange. Znajduje siê tam równie¿ ocena pozaekonomicznych aspek-
tów socjalizmu, której dokonywali ekonomiœci austriaccy, przede
wszystkim Hayek w swojej Drodze do zniewolenia.

W rozdziale trzecim opisa³em jak ekonomiœci austriaccy usto-

sunkowali siê do pañstwa dobrobytu. W szczególnoœci poruszy³em
popularne sposoby oddzia³ywania pañstwa na rynek jak: kontrola cen,
bankowoœæ centralna czy zwalczanie bezrobocia. Bogat¹ literaturê
na dane tematy oferuj¹ nam wspó³czeœni ekonomiœci austriaccy pu-
blikuj¹cy w magazynach: „Journal of Libertarian Studies” czy „The
Austrian Review of Economics”, dostêpnych na stronach Instytutu
Ludwiga von Misesa.

Czwarty rozdzia³ zawiera pogl¹dy Austriaków na najnowocze-

œniejsze problemy ekonomiczne, których rozwi¹zania jeszcze nie
znamy. Wspó³czeœni ekonomiœci austriaccy szukaj¹ rozwi¹zañ tych
problemów, zgodnie z tradycj¹ badawcz¹ szko³y austriackiej, jak
zwykle dochodz¹c do skrajnie wolnorynkowych rozwi¹zañ.

W pracy wykorzystana zosta³a oryginalna literatura i artyku³y

ekonomistów austriackich, jak równie¿ ich polskie wydania, których
jest, nawiasem mówi¹c, doœæ du¿o, co dobrze œwiadczy o popular-
noœci ekonomii austriackiej w Polsce. Bardzo pomocne okaza³y siê
prace Janiny God³ów-LegiêdŸ Doktryna spo³eczno-ekonomiczna
Friedricha Hayeka oraz Krzysztofa Kostro Hayek kontra socjalizm.
Przydatne by³y równie¿ akademickie podrêczniki do historii myœli
ekonomicznej, umo¿liwiaj¹ce bardziej obiektywne spojrzenie na do-
robek szko³y austriackiej.

1

M. Machaj, Nobel z ekonomii 2006 dla Hayeka, http://www.mises.pl/318.

20

21

H

ISTORIA

SZKO£Y

AUSTRIACKIEJ

R

OZDZIA£

I

Z

godnie z szerok¹ definicj¹, ekonomia jest to nauka zajmuj¹ca

siê badaniem, analiz¹ oraz opisem ludzkiego dzia³ania maj¹cego
na celu polepszenie sytuacji materialnej jednostek oraz spo³e-
czeñstw, w warunkach ograniczonoœci zasobów oraz nieograni-
czonoœci ludzkich potrzeb. Ró¿ne dociekania ekonomiczne by³y
ju¿ dokonywane przez staro¿ytnych filozofów, jednak jako odrêb-
na dyscyplina ekonomia powsta³a dopiero w XVIII wieku, a za jej
„ojca” uznaje siê szkockiego myœliciela, Adama Smitha, ekonomi-
stê i moralistê propaguj¹cego gospodarczy liberalizm. W toku roz-
woju owej dyscypliny zaczêto wyodrêbniaæ ró¿ne szko³y charakte-
ryzuj¹ce siê odmiennymi metodami prowadzenia badañ, za³o¿eniami
oraz wnioskami z nich wyci¹gniêtymi. Reprezentanci jednych szkó³
nie wyobra¿aj¹ sobie dyskusji o ekonomii bez skomplikowanych
obliczeñ matematycznych, statystyk oraz liczb, inni bardziej pole-
gaj¹ na psychologii oraz dedukcji. Jedn¹ z takich szkó³ jest szko³a
austriacka, prezentuj¹ca najbardziej humanistyczne, indywiduali-
styczne oraz subiektywistyczne podejœcie. Za za³o¿yciela szko³y
austriackiej uwa¿a siê Carla Mengera, dziewiêtnastowiecznego
ekonomistê austriackiego, który jako jeden z pierwszych sformu-

22

23

³owa³ prawo wartoœci krañcowej, rewolucjonizuj¹ce ówczesne spoj-
rzenie na ekonomiê.

Szko³a austriacka prze¿ywa³a okresy œwietnoœci oraz zastoju. Pierw-

sza fala ekonomistów austriackich, jak wspomniany wczeœniej Men-
ger, Friedrich Wieser czy Eugen Boëhm-Bawerk, zdoby³a tak du¿e
uznanie, i¿ wiêkszoœæ jej za³o¿eñ zosta³o praktycznie wcielonych do
g³ównego nurtu. Nastêpne pokolenie, czyli Friedrich von Hayek oraz
Ludwig von Mises, równie¿ cieszy³o siê du¿ym uznaniem wœród eko-
nomistów, jednak wiêkszoœæ ich ¿ycia to okres kiedy nies³ychan¹ po-
pularnoœæ zdobywa³y teorie Johna Keynesa, wskazuj¹ce ³atw¹ drogê
wyjœcia z kryzysu lat 1929–1935, bêd¹cego rzekomo kryzysem go-
spodarki kapitalistycznej, tak propagowanej przez Hayeka czy Mise-
sa. Teorie Keynesa zyska³y du¿y poklask wœród polityków i ekonomi-
stów oraz, co za tym idzie, dominowa³y w Europie i na œwiecie przez
blisko czterdzieœci lat. Zrozumia³ym jest, i¿ w takich warunkach œro-
dowiska akademickie nie by³y podatnym gruntem dla rozwoju ultrali-
beralnej szko³y austriackiej. Szko³a austriacka odzyska³a sw¹ renomê
w latach siedemdziesi¹tych dwudziestego wieku, kiedy najbardziej
rozwiniête gospodarki œwiata zosta³y dotkniête przez najwiêkszy kry-
zys gospodarczy od lat trzydziestych. Kryzys ten polega³ na jednocze-
snym wystêpowaniu wysokiej inflacji oraz bezrobocia – tak zwanej
stagflacji.

W teorii Keynesa takie zjawisko nie mia³o wyt³umaczenia. Rów-

noczeœnie za³ama³ siê system walutowy z Bretton Woods, którego
wspó³twórc¹ by³ John Maynard Keynes. Równie¿ w latach siedem-
dziesi¹tych Nagrod¹ Nobla z ekonomii wyró¿niony zosta³ Hayek,
co spowodowa³o wzrost zainteresowania szko³¹ austriack¹. W tym
samym czasie ogromn¹ pracê dla rozwoju i popularyzacji szko³y
austriackiej wykonuj¹ prê¿nie dzia³aj¹cy na amerykañskich uniwer-
sytetach naukowcy: Israel Mayer Kirzner, Ludwig Lachman oraz
Murray Rothbard. Szczególnie ten ostatni skupia³ wokó³ siebie du¿¹
grupê sympatyków skrajnego liberalizmu, w Stanach Zjednoczo-

nych zwanego libertarianizmem. Z powodu opisanych zmian
w ¿ywotnoœci szko³y austriackiej, jej g³ównych twórców dzieli siê
czêsto na trzy pokolenia.

1.1. Pierwsze pokolenie

Pocz¹tkiem szko³y austriackiej by³o bez w¹tpienia opublikowa-

nie Principles of economics, gdzie Menger opisuje teoriê wartoœci,
omawia zagadnienie pieni¹dza oraz przedstawia jak kszta³tuj¹ siê
ceny. W publikacji tej, Menger nie tylko wprowadzi³ zagadnienie
analizy marginalnej, lecz zaprezentowa³ zupe³nie nowe podejœcie
do analizy ekonomicznej, podejœcie, które stanowi fundament au-
striackiej teorii wartoœci i ceny. Ekonomia to dla Mengera studia
nad celowym ludzkim dzia³aniem, zale¿noœciami miêdzy œrodkami
a celami. Swoje dzie³o Principles of economics, zaczyna stwier-
dzeniem „Wszystkie rzeczy opieraj¹ siê na ³añcuchu przyczyno-
wo-skutkowym. Ta wielka zasada nie ma ¿adnych wyj¹tków”

2

. Wie-

lu ekonomistów nie dostrzega tej oczywistej prawdy, analizuj¹ oni
zjawiska gospodarcze jako oddzia³ywuj¹ce na siebie równoczeœnie.
Traktuj¹ oni gospodarkê jako uk³ad równorzêdnych równañ z wie-
loma zmiennymi, co do których nie mo¿na powiedzieæ, ¿e jedna
dzia³a na drug¹. Jest to powszechne podejœcie we wspó³czesnej
ekonomii akceptowane przez prawie wszystkich ekonomistów, nie
licz¹c nastêpców Carla Mengera. Menger wyjaœnia³ ceny jako efekt
celowych i dobrowolnych interakcji sprzedaj¹cych z kupuj¹cymi,
gdzie ka¿dy z nich kierowa³ siê subiektywn¹ ocen¹ u¿ytecznoœci
ró¿nych towarów i us³ug w zaspokajaniu ich celów. Iloœæ wymie-
nianego towaru, jego cena, jest determinowana przez wartoœæ, jak¹
krañcowa jednostka tego dobra ma dla danej osoby. Bior¹c pod
uwagê sytuacjê nabywcy i sprzedawcy, towary s¹ wymieniane tak

2

C. Menger, Principles of Economics, New York University Press, New York

1976, s. 51.

24

25

d³ugo, jak d³ugo transakcja wymiany doprowadza obie strony trans-
akcji do sytuacji lepszej ni¿ przed transakcj¹.

Menger t³umaczy korzyœci z handlu i wymiany na przyk³adzie

dwóch farmerów, którzy prowadzili wczeœniej odizolowane gospo-
darstwa rolne, jednak po wyj¹tkowo obfitych plonach, ka¿dy z farme-
rów posiada nadwy¿kê jednego dobra, oraz oczywiœcie brak drugiego.
Jeden z nich uprawia zbo¿e, drugi winoroœl. Farmer z nadwy¿k¹ ziar-
na musi zapomnieæ o konsumpcji wina, bowiem nie posiada winnic,
farmer z nadwy¿k¹ wina odczuwa brak artyku³ów ¿ywnoœciowych.
Farmer A pozwala, aby du¿e iloœci jego ziarna niszcza³y na polach,
kiedy beczka wina zapewni³aby mu znaczn¹ przyjemnoœæ. Farmer B
zamierza zniszczyæ wiele beczek wina w sytuacji, gdy móg³by zro-
biæ œwietny u¿ytek z kilku buszli ziarna. Pierwszy farmer jest spra-
gniony, drugi zaœ g³odny, kiedy obydwaj mogliby poprawiæ swoj¹
sytuacjê za pomoc¹ ziarna farmera A, które le¿y na polu, oraz wina
farmera B, które bêdzie wylane. „Jest to zatem dowód, i¿ napotkali-
œmy przypadek, w którym je¿eli pewna iloœæ dobra nale¿¹cego do
A zostanie przetransferowana do B, oraz je¿eli pewna iloœæ dobra
nale¿¹cego do B zostanie przetransferowana do A, potrzeby
obydwu kalkuluj¹cych jednostek bêd¹ lepiej zaspokajane ni¿ w przy-
padku braku wystêpowania wymiany wzajemnej. (…) Dan¹ zale¿-
noœæ mo¿na równie¿ zaobserwowaæ w mniej oczywistych przypad-
kach, gdy jedna osoba posiada dobro, którego konkretna iloœæ ma mniej-
sz¹ wartoœæ dla tej osoby ni¿ liczba innego dobra nale¿¹cego do
drugiej osoby znajduj¹cej siê w odwrotnej sytuacji. (…) Zale¿noœæ
odpowiedzialna za wystêpowanie handlu miêdzy ludŸmi jest wiêc na-
stêpuj¹ca: kalkuluj¹ca jednostka A ma w swojej dyspozycji dobro, które
w jej mniemaniu ma mniejsz¹ wartoœæ ni¿ pewn¹ iloœæ innego dobra
bêd¹cego w posiadaniu jednostki kalkuluj¹cej B, która ocenia wartoœæ
tych samych iloœci dóbr w odwrotny sposób”

3

. Menger jako przyczy-

nê istnienia procesu wymiany podaje wiêc chêæ poprawienia swojej
sytuacji, nie zaœ, jak to czynili neoklasycy, wynikaj¹c¹ z ludzkiej na-
tury, wrodzon¹ sk³onnoœæ cz³owieka do handlu.

Bardzo wa¿nym wk³adem Mengera w rozwój ekonomii by³o

podkreœlenie subiektywnego charakteru wartoœci. Takie podejœcie do
teorii wartoœci pozwala³o na rozwi¹zanie paradoksu wody i diamen-
tu i do dziœ stanowi fundament szko³y austriackiej. Ekonomiœci kla-
syczni definiowali wartoϾ rzeczy jako zjawisko obiektywne, wyni-
kaj¹ce z kosztów produkcji przedmiotu, zwykli oni wyodrêbniaæ trzy
kategorie czynników produkcji: pracê, ziemiê i kapita³, nie wyjaœnia-
j¹c jednak pochodzenia cen odrêbnych jednostek tych czynników.
Menger uœwiadamia nam, ¿e ceny tych czynników odzwierciedlaj¹
nie jakieœ obiektywne, wewnêtrzne cechy dóbr, lecz subiektywnie
postrzegany u¿ytek. „Wartoœæ jest z natury ca³kowicie subiektywna
i z tego powodu dobro mo¿e mieæ ogromn¹ wartoœæ dla jednego cz³o-
wieka, niewielk¹ wartoœæ dla innego i byæ bezwartoœciowe dla inne-
go, w zale¿noœci od ró¿nic w ich potrzebach i dostêpnoœci”

4

. W swo-

im dziele Menger bardzo dok³adnie wyjaœnia, jak nale¿y mierzyæ
wartoœæ œrodków produkcji, w skomplikowanym, wieloczynnikowym
procesie tej¿e. Przy kalkulacji tej nale¿y zastosowaæ zjawisko kosz-
tów alternatywnych: „Zak³adaj¹c, ¿e ka¿de dobro wy¿szego rzêdu
jest u¿ywane w najbardziej racjonalny sposób, wartoœæ danej iloœci
dobra wy¿szego rzêdu jest równa ró¿nicy w u¿ytecznoœci dóbr wy-
produkowanych przy u¿yciu œrodka produkcji, którego wartoœæ chce-
my zmierzyæ, a u¿ytecznoœci¹ dóbr wytworzonych w przypadku usu-
niêcia danego dobra wy¿szego rzêdu z procesu produkcji”

5

.

Z twórczoœci pioniera szko³y austriackiej jasno wynika przekonanie
o bezcelowoœci rozwa¿añ na temat ró¿nic pomiêdzy trzema czynni-
kami produkcji: prac¹ ziemi¹ i kapita³em. Menger wyjaœnia, ¿e Ÿró-

3

Tam¿e, s. 55.

4

Tam¿e, s. 145.

5

Tam¿e, s. 164.

26

27

d³em wartoœci tych trzech czynników jest u¿ytecznoœæ dóbr wytwo-
rzonych w procesie produkcji z ich u¿yciem, a podzia³ na pracê, zie-
miê i kapita³ nie ma wiêkszego sensu. B³êdem jest nadawanie ziemi
szczególnego znaczenia wœród czynników produkcji. Jest wiele ro-
dzajów gruntu, uprawiaæ rolê mo¿na na z trudem osuszonych tere-
nach, b¹dŸ na glebie idealnie siê do tego nadaj¹cej, mo¿na rozpoczy-
naæ inwestycjê na terenach p³askich, lub wymagaj¹cych wczeœniej
du¿ych inwestycji, jednak ca³y czas wartoœæ ziemi mo¿emy oceniæ
poprzez u¿ytecznoœæ produktów na niej wyprodukowanych. Wyj¹t-
ku nie stanowi równie¿ oczywiœcie praca: „Ceny us³ug robotniczych
s¹ kszta³towane tak jak ceny wszystkich innych dóbr, poprzez ich
wartoϾ. Ich wartoϾ natomiast, jest mierzona stopniem zaspokoje-
nia potrzeb, które pozosta³yby niezaspokojone w przypadku nieu¿y-
cia si³y roboczej. Gdy praca jest dobrem wy¿szego rzêdu, jej war-
toœæ kszta³tuje siê zgodnie z zasad¹, która mówi, ¿e wartoœæ dobra
wy¿szego rzêdu dla cz³owieka jest tym wiêksza, im wiêksza jest
potencjalna wartoœæ wytwarzanego produktu, przy za³o¿eniu sta³ej
wartoœci komplementarnych dóbr wy¿szego rzêdu, oraz im mniej-
sza, ceteris paribus, jest wartoœæ dóbr komplementarnych wytwo-
rzonego produktu”

6

.

Prze³omowe dzie³o Mengera, Principles of economics, opu-

blikowane w 1871 roku, przynios³o mu s³awê w œrodowisku uni-
wersyteckim, a jego intelekt przyci¹ga³ wielu zdolnych studentów,
którzy ucz¹c siê ekonomii na jego dzie³ach poszerzali grono zwo-
lenników teorii Mengera. Jednym z nich by³ Eugen von Boëhm-Ba-
werk. W chwili opublikowania Principles by³ dwudziestoletnim stu-
dentem Uniwersytetu Wiedeñskiego. Praca Mengera mia³a na niego
du¿y wp³yw, dziêki czemu skierowa³ swoje zainteresowania w stronê
ekonomii. Skutkiem tego, szeregi szko³y austriackiej w ekonomii zo-
sta³y zasilone przez wybitnego myœliciela, który w przysz³oœci roz-

win¹ tê szko³ê na bardzo wa¿nym polu. Za najwa¿niejszy wk³ad
Boëhm-Bawerka w rozwój szko³y austriackiej uwa¿a siê jego prace
na tematy zwi¹zane z zagadnieniem zmiennej wartoœci dóbr w czasie,
stopy procentowej, kredytu, odsetek. Ju¿ samo wymienienie tych za-
gadnieñ przywodzi na myœl póŸniejsz¹ austriack¹ teoriê cyklów ko-
niunkturalnych, która czêœciowo czerpie z prac Boëhm-Bawerka
na temat kredytu. „Pomimo braku w ekonomii g³ównego nurtu,
teoria kapita³u zawsze by³a bardzo wa¿na w szkole austriackiej.
Bêd¹c w pe³ni œwiadomym wszelkich trudnoœci, Eugen von Boëhm-
Bawerk budowa³ swoj¹ karierê akademick¹ stawiaj¹c sobie za cel
zrozumienie zale¿noœci miêdzy kapita³em i procentem i rozbudo-
wê teorii wartoœci w kontekœcie podejmowania decyzji alokacyj-
nych w czasie”

7

.

Boëhm-Bawerk poruszy³ tym samym problem czêsto pomija-

ny przez ekonomistów, ale czêsto poruszany przez filozofów, czy,
przede wszystkim, przedstawicieli Koœcio³a. Stara³ siê uzasadniæ
przyczynê wystêpowania procentu i odpowiedzieæ na pytanie dla-
czego ludzie wy¿ej ceni¹ dobra teraŸniejsze od dóbr przysz³ych.
Austriacki myœliciel analizowa³ zagadnienie procentu czy lichwy
inaczej ni¿ czynili to wielcy myœliciele duchowni, mianowicie sku-
pia³ siê nie na skutkach wystêpowania procentu, nie odpowiada³
na pytanie czy p³acenie premii za po¿yczkê kapita³u jest sprawie-
dliwe, lub kto i ile powinien na tym zarabiaæ, stara³ siê jedynie
zbadaæ przyczyny wystêpowania danego zjawiska. „Dyskutowa-
no nie o meritum problemu ale o kwestiach, które z teoretycznego
punktu widzenia mia³y stosunkowo podrzêdne znaczenie. (…)
Ludzie mniej skupiali siê na zbadaniu natury odsetek od po¿ycz-
ki, bardziej na szukaniu jakiejœ teorii, która pomog³aby im umiej-
scowiæ to zjawisko na religijnym, moralnym, czy ekonomicznym

6

Tam¿e, s. 173.

7

R. W. Garrison, The Austrian Theory of Value and Capital: Studies in the

Life and Work of Eugen von Boëhm-Bawerk, w: „The Quarterly Journal of
Austrian Economics”, 1998, nr 2, s. 89.

28

29

polu”

8

. Boëhm-Bawerk przyczynê istnienia odsetek od kredytu

widzi w zjawisku preferencji czasowej, polegaj¹cej na tym, ¿e
ludzie wy¿ej ceni¹ dobra teraŸniejsze ni¿ przysz³e. „Jest jednym
z najbardziej oczywistych faktów wynikaj¹cych z doœwiadczenia,
¿e przywi¹zujemy mniejsz¹ wagê do przysz³ych przyjemnoœci
i krzywd, po prostu dlatego, ¿e nast¹pi¹ w przysz³oœci. Zatem
prawd¹ jest, ¿e dobra, które s¹ przeznaczone do zaspokojenia na-
szych potrzeb w przysz³oœci maj¹ dla nas mniejsz¹ wartoœæ, ni¿
w przysz³ym momencie, w którym bêd¹ mia³y zaspokoiæ nasze
potrzeby. Ludzie systematycznie nie doceniaj¹ swoich przysz³ych
potrzeb i dóbr za pomoc¹, których bêd¹ je zaspokajaæ”

9

.

Boëhm-Bawerk przytacza przyk³ad Indianina, który sprzedaje

ziemie ojców za kilka butelek „wody ognistej” w celu zaspokoje-
nia chwilowej potrzeby lub robotnika, który przepija tygodniow¹
wyp³atê, nie zastanawiaj¹c siê za co utrzyma swoj¹ rodzinê w naj-
bli¿szym tygodniu. Ka¿dy z nas ma sk³onnoœæ, w t³umaczeniu
Boëhm-Bawerka, do odk³adania obowi¹zkowej pracy na póŸniej,
a przecie¿, patrz¹c obiektywnie, w póŸniejszym czasie bêdziemy
musieli wykonaæ tê sam¹ pracê, czyli nic na tym nie zyskamy. Jed-
n¹ z przyczyn istnienia preferencji czasowej, a co za tym idzie
wystêpowania odsetek od kapita³u jest wiêc niedoskona³oœæ ludz-
kiej psychiki. Przeciêtny cz³owiek nie posiada na tyle rozwiniêtej
zdolnoœci abstrakcyjnego myœlenia, aby uœwiadomiæ sobie swoje
przysz³e potrzeby i dlatego zazwyczaj kieruje siê impulsem do za-
spokojenia obecnej potrzeby, zapominaj¹c o przysz³oœci. Jednak
nawet w przypadku, gdy cz³owiek jest œwiadom, i¿ dane dobro
bêdzie mia³o dla niego du¿¹ wartoœæ w przysz³oœci, podejmuje de-

cyzjê o natychmiastowej konsumpcji. „Zapewne czêsto zdarza siê,
¿e cz³owiek maj¹cy dokonaæ wyboru pomiêdzy teraŸniejsz¹ a przy-
sz³¹ konsumpcj¹, wybiera obecn¹ przyjemnoœæ, pomimo ¿e do-
skonale wie i jest tego pewien nawet w momencie dokonywania
wyboru, ¿e jego przysz³a strata przewa¿y chwilowy zysk i kon-
sumpcja tego dobra teraz, bêdzie strat¹. Jak dobrze wielu «do-
brych kumpli» zna bolesne uczucie zak³opotania i ubóstwo do ja-
kiego siê doprowadzaj¹, po wydaniu ca³ej wyp³aty, któr¹ dostali
tego samego dnia, jednak nie mieli si³y oprzeæ siê pokusie chwili.
(…) Przyczyn¹ takich defektów w postêpowaniu jest wed³ug mnie
(…) u³omna wola cz³owieka”

10

. Trzecim, chyba najbardziej traf-

nym czynnikiem wystêpowania zjawiska preferencji czasowej jest
niepewnoœæ przysz³oœci. Przysz³e dobra, jako dobra niepewne, maj¹
dla nas mniejsz¹ u¿ytecznoœæ, co powoduje zmniejszenie siê ich
wartoœci proporcjonalnie do stopnia niepewnoœci: „Przysz³a u¿y-
tecznoœæ na poziomie 100, co do której istnieje 50% prawdopodo-
bieñstwo, ¿e jej nie do¿yjemy, nie bêdzie przez nas ceniona tak
wysoko jak obecna u¿ytecznoœæ na poziomie 100 jednostek, praw-
dopodobnie bêdzie oceniana na poziomie 50 jednostek obecnej
u¿ytecznoœci. Jestem przekonany, ¿e ka¿dy z nas, gdyby mu dziœ
obiecano czek na 10 000, wrêczony na setne urodziny, by³by szczê-
œliwy wymieniaj¹c ten du¿y, aczkolwiek nieco niepewny prezent,
na bardzo ma³a kwotê w dniu dzisiejszym”

11

.

Inn¹ przyczyn¹ wiêkszej wartoœci dóbr teraŸniejszych ni¿ przy-

sz³ych jest techniczna wy¿szoœæ dóbr teraŸniejszych nad przysz³y-
mi. „Podstawowym faktem, znanym z doœwiadczenia jest, ¿e bar-
dziej czasoch³onne metody produkcji s¹ bardziej produktywne. Ina-
czej mówi¹c, przy za³o¿eniu jednakowej iloœci œrodków produkcji,
im bardziej okrê¿ne s¹ metody produkcji, tym wiêksza iloœæ dóbr

8

E. von Boëhm-Bawerk, Capital and Interest: A Critical History of Econo-

mical Theory, Macmillan and Co., Londyn 1890, s.16.

9

E. von Boëhm-Bawerk, The Positive Theory of Capital, Macmillan and

Co., Londyn 1891, s.285.

10

Tam¿e, s. 287.

11

Tam¿e, s. 288.

30

31

mo¿e byæ wyprodukowana”

12

. Boëhm-Bawerk uzasadnia, ¿e chc¹c

otrzymaæ w przysz³oœci jak najwiêksz¹ iloœæ danego dobra, oczy-
wiste jest, ¿e im wczeœniej rozpocznie siê proces produkcji, tym
wiêcej dóbr uda nam siê wyprodukowaæ: „Dobra teraŸniejsze za-
stosowane dzisiaj do produkcji okrê¿nej przynosz¹ w przysz³oœci
wiêkszy produkt fizyczny ani¿eli taka sama iloœæ dóbr zastosowa-
nych pod jak¹œ póŸniejsz¹ dat¹ do produkcji bezpoœredniej, co wiê-
cej, przynosz¹ one wiêkszy produkt fizyczny, ni¿ przynios³aby taka
sama iloœæ dóbr zastosowanych pod jak¹œ przysz³¹ dat¹ w produk-
cji okrê¿nej, a to ze wzglêdu na to, ¿e przychody z wyd³u¿ania
okresu produkcji s¹ malej¹ce. Poniewa¿ wiêksza z dwóch iloœci
tego samego dobra dostêpnych dla jakiegoœ osobnika w tym sa-
mym czasie ma wiêksz¹ wartoœæ, przeto dana iloœæ dobra teraŸniej-
szego zawsze ma wiêksz¹ wartoœæ ni¿ taka sama iloœæ dóbr przy-
sz³ych”

13

.

Przyczyn¹, któr¹ Boëhm-Bawerk wymienia w pierwszej kolej-

noœci podczas wyjaœniania preferencji czasowej, jest to, ¿e ludzie
bêd¹cy w bardzo z³ej sytuacji ekonomicznej lub spodziewaj¹cy siê
znacznego wzrostu dochodów w przysz³oœci, s¹ gotowi p³aciæ od-
setki od po¿yczki, za któr¹ kupi¹ dobra maj¹ce dla nich wiêksz¹ u¿y-
tecznoœæ, ni¿ te, które mogliby kupiæ za kilka lat, kiedy bêd¹ ju¿ bo-
gaci: „Jeœli jakaœ osoba bardzo potrzebuje konkretnego dobra, lub
dóbr w ogóle i jednoczeœnie ma powody do myœlenia, ¿e w przysz³o-
œci bêdzie w lepszej sytuacji, bêdzie ona wy¿ej wartoœciowa³a kon-
kretn¹ iloœæ dóbr dostêpnych natychmiast, ni¿ tê sam¹ iloœæ tych dóbr
w przysz³oœci. W ¿yciu czêsto mamy do czynienia z tak¹ sytuacj¹,
która objawia siê na dwa typowe sposoby. Po pierwsze, s¹ to przy-
padki nag³ych niedoli lub potrzeb. Rolnik, który mia³ nieudane ¿ni-

wa, b¹dŸ straci³ coœ w po¿arze: artysta, który poniós³ wydatki zwi¹-
zane z chorob¹, b¹dŸ œmierci¹ w rodzinie; robotnik, który g³oduje
(…). Drugi przypadek to taki, w którym osoba ma powód spodzie-
waæ siê poprawienia swojej ekonomicznej sytuacji w przysz³oœci.
Zatem wszyscy pocz¹tkuj¹cy, którzy nie maj¹ pieniêdzy, tak jak:
m³odzi artyœci, prawnicy, urzêdnicy, obiecuj¹cy lekarze (…)”

14

.

Teoria kapita³u i procentu Boëhm-Bawerka wnios³a niepodwa-

¿alny wk³ad w rozwój austriackiej szko³y w ekonomii, spotka³a siê
jednak z du¿¹ krytyk¹ przeciwników ekonomicznych, jak równie¿
samych Austriaków. W swoim dziele Human Action, Ludwig von
Mises wytyka Boëhm-Bawerkowi b³êdy w uzasadnieniu preferencji
czasowej, twierdzi bowiem, ¿e o ile wy¿sze wartoœciowanie przez
ludzi dóbr teraŸniejszych nad przysz³ymi jest niepodwa¿alne, tak psy-
chologiczne przyczyny wymienione przez ministra finansów Austro-
Wêgier koñca XIX wieku s¹ b³êdne. Mises najpierw podaje przyk³a-
dy ludzi, którzy nie wartoœciuj¹ dóbr w sposób podany przez Boëhm-
Bawerka: s¹ to osoby rozwa¿nie odk³adaj¹ce pieni¹dze na przysz³oœæ,
m³odzi ludzie, którzy odrzucaj¹ dobrze p³atne oferty pracy, aby siê
douczyæ i dostaæ lepsz¹ pracê w przysz³oœci, czy te¿ biznesmeni od-
mawiaj¹cy sobie przyjemnoœci z konsumpcji, ci¹gle reinwestuj¹cy
przychód firmy w celu osi¹gniêcia œwietnych wyników finansowych
w przysz³oœci. „B³¹d Boëhm-Bawerka polega na tym, ¿e szuka on
uzasadnienia teorii wy¿szego wartoœciowania dóbr teraŸniejszych na
gruncie psychologicznym. Jednak teoria uniwersalna nigdy nie mo¿e
byæ osi¹gniêta psychologicznymi œcie¿kami. Psychologia mo¿e nam
pokazaæ, ¿e niektóre osoby, lub nawet wiele osób, ulega pewnym
czynnikom. Ale psychologia nigdy nie dowiedzie, ¿e konkretne za-
chowanie jest zawsze i w ten sam w sposób wspólne dla wszystkich

12

Tam¿e, s. 295.

13

M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujêcie retrospektywne, WN PWN, Warszawa

1994, s. 511.

14

E. von Boehm-Bawerk, The Positive Theory of Capital, Macmillan and

Co., Londyn 1891, s.273.

15

L. von Mises, Human Action: A Treatise on Economics, Yale University

Press, New Heaven 1949, s. 488.

32

33

ludzi”

15

. Ostatecznie jednak Mises uzasadnia sk¹d wiemy, i¿ ludzie

wy¿ej wartoœciuj¹ dobra teraŸniejsze od przysz³ych: „Dobra teraŸ-
niejsze zawsze s¹ wartoœciowane wy¿ej. Gdyby tak nie by³o, ludzie
nigdy nie wybieraliby konsumpcji teraŸniejszej. Ktokolwiek u¿ywa,
b¹dŸ konsumuje cokolwiek, wybiera pomiêdzy natychmiastow¹ sa-
tysfakcj¹, a satysfakcj¹ w przysz³oœci. Gdyby mia³ zdecydowaæ ina-
czej, gdyby preferowa³ konsumpcjê przysz³a nad teraŸniejsz¹, nie
móg³by nic konsumowaæ”

16

.

1.2. Drugie pokolenie

W twórczej atmosferze intelektualnej Uniwersytetu Wiedeñskiego

szko³a austriacka rozwija³a siê, a wielu studentów, przysz³ych ekono-
mistów, poznawa³o zasady ekonomii marginalnej, subiektywnego spoj-
rzenia na procesy wymiany gospodarczej i innych aspektów ekonomii,
czêsto pod k¹tem nowopowsta³ej szko³y. Uczelnia, w której ekspono-
wane stanowiska zajmowali tacy ekonomiœci jak Menger, Boëhm-
Bawerk czy Friedrich von Wieser, stanowi³a miejsce, w którym bez
trudu mo¿na by³o zafascynowaæ siê liberaln¹ ekonomi¹ w tym wyda-
niu. Jednym ze studentów Uniwersytetu Wiedeñskiego, który okaza³
siê póŸniej byæ jednym z najwybitniejszych przedstawicielu szko³y
austriackiej by³ Ludwig von Mises. Analizuj¹c dorobek naukowy tego
wielkiego Austriaka, dochodzi siê do wniosku, i¿ jego twórczoœæ by³a
tak wszechstronna, ¿e ciê¿ko w³aœciwie wyró¿niæ któryœ z dzia³ów
ekonomii, w rozwoju którego Mises mia³ najwiêkszy udzia³. Bardzo
wa¿ny na pewno jest wk³ad Misesa w austriack¹ teoriê cyklów ko-
niunkturalnych, czyli krytyka ekspansji pieniê¿nej:

„Mises stwierdzi³, ¿e nie tylko ró¿ne towary nie dostaj¹ siê pod

wp³yw zastrzyków pieniê¿nych w takim samym stopniu, ale ¿e
wszelka «progresywna deprecjacja» zmienia podzia³ dochodu
i maj¹tku. Pieni¹dz wp³ywa na realn¹ stronê gospodarki, zmienia-

j¹c wzglêdne ceny i strukturê czasow¹ produkcji. Powoduje on, ¿e
w coraz wiêkszym stopniu nastêpuje przemieszczenie zasobów
z najbli¿szych etapów produkcji (dobra konsumpcyjne) w kierun-
ku najbardziej odleg³ych (dobra inwestycyjne)”

17

. Teoriê cyklów

koniunkturalnych spopularyzowa³ Friedrich von Hayek i jest to jedna
z niewielu, o ile nie jedyna, teoria stoj¹ca w kwestii kryzysów go-
spodarczych na stanowisku wolnorynkowym. Wk³ad w teoriê fluk-
tuacji gospodarczych opisywa³ wybitny uczeñ i naœladowca Mise-
sa, Murray Rothbard: „Mises skonstruowa³ wielk¹ teoriê cyklów
koniunkturalnych. Do spokojnie funkcjonuj¹cej gospodarki rynko-
wej dostaje siê pieni¹dz bankowy i ekspansja kredytowa, promo-
wana przez rz¹d i jego bank centralny. Banki zwiêkszaj¹c poda¿
pieni¹dza i po¿yczaj¹c nowe pieni¹dze biznesmenom, spychaj¹ stopê
procentow¹ poni¿ej stopy „naturalnej” czy te¿ stopy preferencji cza-
sowej. (…) Biznes korzystaj¹c z nowego pieni¹dza rozszerza struk-
turê produkcji, zwiêksza inwestycje kapita³owe szczególnie
w d³ugie procesy, maszyny, surowce. Dodatkowy pieni¹dz powodu-
je wzrost p³ac i innych kosztów, oraz powoduje transfer œrodków
produkcji do wy¿szych stadiów. Kiedy pracownicy i inni producenci
dostaj¹ wynagrodzenie, ich preferencja czasowa pozostaje niezmie-
niona, wiêc wydaj¹ pieni¹dze zgodnie ze starymi proporcjami. Ozna-
cza to jednak, ¿e spo³eczeñstwo nie bêdzie posiada³o wystarczaj¹co
du¿o oszczêdnoœci by zasilaæ nimi rozpoczête inwestycje i bankruc-
two ich oka¿e siê nieuchronne. Recesja czy depresja wydaj¹ siê wiêc
byæ nieuchronnym dopasowaniem systemu produkcji, poprzez które
rynek niweluje nienormalne przeinwestowanie spowodowane bo-
omem inflacyjnym i sprowadza proporcje konsumpcji i inwestycji
do poziomu preferowanego przez konsumentów”

18

.

16

Tam¿e, s. 489.

17

B. Snowdon, H. Vane, P. Wynarczyk, Wspó³czesne nurty teorii makroeko-

nomii, WN PWN, Warszawa 1998, s. 374.

18

M. Rothbard, The Essentials von Mises, Mises Institute, www.mises.org/

web/3081#1.

Zapraszamy do zakupu ksi¹¿ki przez ksiêgarniê internetow¹

www.multibook.pl

Ca³oœæ zysków ze sprzeda¿y tej ksi¹¿ki zasili konto

Polsko-Amerykañskiej Fundacji Edukacji

i Rozwoju Ekonomicznego

www.pafere.org