Architektura Starożytnej Grecji – podstawowe plany i porządki, typy i

przykłady architektury sakralnej i świeckiej, wpływy architektury greckiej na

dalsze dzieje sztuki europejskiej.

1. Podstawowe plany i porządki

Układ świątyń, budowanych jako mieszkania bóstw, stanowi nawiązanie do domu

mieszkalnego, którego głównym elementem jest cella (naos) z przedsionkiem (pronaos),
przypominająca trojański megaron. Najprostszą formą była świątynia z antami (templum In antis –
1). Wysunięte ściany celli (anty) tworzyły przedsionek. Dach wspierał się na ścianach i na dwóch
kolumnach ustawionych między antami.

Nieco dojrzalsze plastycznie rozwiązanie stanowił prostylos (2), w którym przed krótkimi

antami stał portyk z czterema (rzadziej sześcioma) kolumnami, jednak w tym obiekcie światłocień
wzbogacał wyłącznie elewacje frontową.

Zastosowanie portyku kolumnowego także z tyłu budynku tworzyło amfiprostylos (3),

którego tylko boczne elewacje nie były ożywione grą światłocienia.

Jednakowo ze wszystkich stron prezentowały się świątynie na rzucie koła: tolosy (4), zwane

też peripterosami okrągłymi – z cellami okolonymi kolumnami i monopterosy (5), czyli budowle bez
celli, z kolumnadą ustawioną na stylobacie i przykrytą dachem. Ze względu na trudności wykonania
przykrycia świątynie okrągłe były zawsze obiektami o niewielkich rozmiarach.

1.

2.

3.

4.

5.

Większe świątynie wznoszono na rzucie prostokąta, otaczając cellę kolumnadą, przy czym

liczba kolumn z boku była dwukrotnie większa niż w elewacji frontowej, w której musiało być
minimum sześć kolumn. W układzie tym, zwanym prepipterosem (6), szerokość bocznego podcięcia
równa była rozstawowi słupów.

Występował też niekiedy w Grecji pseudperipteros (7), czyli pteripteros pozorny, w którym

ścianę celli ożywiały wtopione w nią kolumny.

Najbogatszą formą były dipterosy (8), z dwoma rzędami kolumn obiegających świątynie ze

wszystkich stron.

Także ten układ bywał rozwiązywany jako pozorny, to jest pseudodipteros (9) z pojedynczą

kolumnadą otaczającą cellę w odległości dwóch interkolumniów.

6.

7.

8.

9.

Porządek

DORYCKI

JOŃSKI

KORYNCKI

Cechy ogólne

Surowość, dostojność,

prostota, monumentalność

Smukłość,

dekoracyjność,

elegancja, lekkość

Reprezentacyjność,

ozdobność, bogatość

Proporcje

1: 4/6,5 → ciężkie

1: 9/10 → lekkie

1: 11,7 → lekkie

Fryz

Tryglifowo–metopowy

Ciągły (z dekoracją rzeźbiarską)

Głowica

Echinus i abakus

Woluty (+ echinus

zdobny w kimation,

abakus zredukowany

nad wolutami)

Liście akantu + woluty

Trzon

Kanelury + entasis na 2/3

wysokości

Gęste kalenury

Baza

Brak (kolumna bezpośrednio

na stylobacie)

Profilowana

Architraw

Gładki

Trzystopniowy

Dekoracje

Akroteriony (na szczycie i

bokach przyczółka)

Astragal i kimation dzielące poszczególne części

belkowania

Przykłady

-Ateny w Afai
-Zeus w Olimpii
-Hefajstosa w Atenach
-Posejdona w Paestum
-Skarbiec Ateńczyków w
Delfach

-Artemidy w Efezie
-Nike na Akropolu
-Erechtejon w Atenach
-Mauzoleum w
Halikarnasie
-Skarbiec Syfinijczyków
w Delfach

-Olimpejon w Atenach
-Wieża Wiatrów w
Atenach

2. Typy i przykłady architektury sakralnej i świeckiej.

Sakralna:
- Partenon na Akropolu w Atenach
- Erechtejon na Akropolu w Atenach
- Świątynia Nike na Akropolu w Atenach
- Artemizjon w Efezie
- Mauzoleum w Halikarnasie
Świecka:
- Gimnazjon – park z budynkiem do uprawiania ćwiczeń. Część gimnazjonu przeznaczoną do ćwiczeń
w zapasach i boksie zwano palestrą. Był to prostokątny dziedziniec otoczony kolumnadą, do której
przylegały liczne małe łaźnie, szatnie, składziki oliwy i piasku.
- Hipodrom – plac o zarysie wydłużonego prostokąta, zakończony z węższych stron półokrągło
pełniący funkcję toru wyścigowego dla koni i rydwanów.
- Stadion – teren zawodów lekkoatletycznych wyposażony w bieżnię i trybuny dla widzów
- Łaźnia – kompleks obiektów ulokowanych na rozległym terenie, dostępnych dla wszystkich o
określonych godzinach. Głównymi atrakcjami były kąpiele w zimnej, ciepłej lub gorącej wodzie,
masaże oraz sale do wypoczynku.
- Bulenterion – budynek będący miejscem zgromadzeń rady ustawodawczej miasta-państwa.

3. Wpływ architektury greckiej na dalsze dzieje sztuki europejskiej.

Architektura Starożytnej Grecji, największy wpływ miała na sztukę Starożytnego Rzymu.

Rzymianie przejęli od Greków większość ich pomysłów i metod budowania świątyń, domów
mieszkalnych i budynków użytku publicznego. Zawdzięczali im porządek koryncki, bez którego nie
stworzyliby własnego porządku – kompozytowego. Greckie poglądy na architekturę są wyraźnie
widoczne również w szczególnym przypadku Rzymskiego Koloseum. Nie byłoby nadużyciem
twierdzenie o niezbędności przemyśleń i realizacji Greków w rozwoju i organizacji Rzymskiej
technologii budowlanej. Grecy wymyślili wiele udogodnień, które Rzymianie wykorzystali.

Kolejną epoką, która zawdzięcza swe istnienie jest Renesans, w którym wykorzystywano

odkrytą na nowo wiedzę z czasów antycznych. Idealnym przykładem budowli zainspirowanej
antycznymi tekstami jest Tempietto, stworzona na wręcz identycznym planie centralnym, co
antyczne świątynie.

Ostatnim nawiązującym w pełni do sztuki Starożytnej Grecji i Rzymu jest osiemnastowieczny

Klasycyzm. Ludzie z danej epoki nawiązywali bezpośrednio do antycznej sztuki. Chcieli przywrócić
dawną świetność starożytnych stylów, które dostosowali do czasów sobie współczesnych, gdyż przez
wieki, które upłynęły od antyku zasadniczo zmienił się sposób projektowania, konstrukcji, a także
dostępne materiały i organizacja pracy ludzkiej. Dość popularnym elementem był portyk, który
zastosowano między innymi w kościele św. Elżbiety w Berlinie, Szkockiej Akademii Królewskiej w
Edynburgu oraz w Warszawskim Belwederze.