Filozoficzne źródła refleksji pedagogicznej według Karola Kotłowskiego.

Aksjologia jako dział refleksji filozoficznej

Z racji tego, że filozofia jest otwarta na całą rzeczywistośd, zjawisko wychowania i edukacji mieści się
także w zakresie jej zainteresowao.

Jak piszą Śliwierski i Milerski w swoim Leksykonie, filozofia wychowania to refleksja filozoficzna
dotycząca podstaw rzeczywistości wychowania, uprawiana często w ramach pedagogiki ogólnej; jej
zadaniem jest ukazanie filozoficznych przesłanek teorii i praktyki pedagogicznej, opracowanie
swoistej metateorii edukacji, zdefiniowanie miejsca pedagogiki pośród innych nauk, a także
sformułowanie fundamentalnej bazy pojęciowej *…+; filozofia wychowania podejmuje również
wybrane zagadnienia metodologiczne oraz aksjologiczne i światopoglądowe.

Karol Kotłowski twierdzi, że pedagogika wywodzi się z filozofii, toteż żaden z jej kierunków nie może
lekceważyd tych korzeni. One bowiem stanowią ostateczny punkt odniesienia do eksplikacji sensu
wychowania. Naukowiec, usiłujący świadomie wyzwolid się w swych badaniach od wpływów filozofii,
popada z reguły nieświadomie w zależnośd od innej filozofii.

Według R. Schulza, w pedagogice ogólnej, interpretowanej jako zaawansowana forma świadomości
edukacyjnej, jako forma aktywności światopoglądowej pedagogów można wyróżnid trzy podstawowe
składniki: ontologię wychowania, aksjologię wychowania oraz epistemologię wychowania.



Ontologia wychowania

Ontologia – podstawowy dział filozofii starający się badad strukturę rzeczywistości i zajmujący się
problematyką związaną z pojęciami bytu, istoty, istnienia i jego sposobów, przedmiotu i jego
własności, przyczynowości, czasu, przestrzeni, konieczności i możliwości.

Istota ontologii wychowania sprowadzałaby się do rozpatrywania oraz definiowania, w kategoriach
filozoficznych, natury zjawisk edukacyjnych – na tle i w powiązaniu z ogólniejszymi zjawiskami bio-
socjo-kulturowymi.

Ontologia wychowania określa zatem istotę ładu edukacyjnego z trzech odmiennych perspektyw: jako
dziedziny działania, jako obszaru kierowania działaniem oraz jako obiektu poznania.

W próbie „odzyskania” z filozofii wychowania Kotłowskiego refleksji dotyczącej struktury
rzeczywistości wychowania i jej znaczenia nie spotykamy większych trudności. Jego rozważania,
ustalenia odnoszące się do rzeczywistości wychowania, a zatem mogące wejśd w skład ontologii
wychowania, stanowią znaczną częśd jego dorobku naukowego. W tym obszarze pojawi się analiza
zarówno aktu pedagogicznego i jego struktury, jak i ciągu tych aktów składających się na
oddziaływania pedagogiczne, ponadto istota współdziałania podmiotu i przedmiotu w osiąganiu
pedagogicznych celów – czyli proces wychowania. Rozpatrywane także będzie znaczenie faktu
pedagogicznego oraz problem jego złożoności.



Epistemologia wychowania

Epistemologia – dział filozofii; nauka o poznaniu. Epistemologia zajmuje się analizą procesów
poznawczych, istotą i strukturą poznania, jego źródłami, granicami i uwarunkowaniami.

Poszukiwanie podstaw epistemologicznych polega na określaniu natury oraz definiowaniu
podstawowych kategorii, poziomów oraz wymiarów pedagogicznego poznania (podmiot, przedmiot,
proces, produkt, funkcje). Epistemologia buduje wizję poznania porządku edukacyjnrgo. Podążając

dalej za ustaleniami Schulza możemy stwierdzid, że w ramach epistemologii wychowania winna byd
prowadzona dyskusja na temat tożsamości pedagogicznego poznania i doświadczenia, pedagogiki
jako nauki, statusu teorii pedagogicznej, statusu metodologii pedagogicznej.

W filozofii wychowania Kotłowskiego pojawiają się analizy kwestii epistemologicznych – metodologii
badao pedagogicznych oraz szczególnie poznania prakseologicznej strony oddziaływao
wychowawczych.

Podejmując się rozważao nad kwestią światopoglądów, wychodzi Kotłowski od ustalenia, wskazania
ważności i wzajemnych zależności takich narzędzi procesu poznawczego, jakimi są działanie i
refleksja. Konkluzja tych rozważao wydaje się trwałym elementem postawy naukowej tegoż autora,
twierdzi on, iż powinno się dążyd do wytworzenia i utrwalenia u wszystkich ludzi naukowej postawy
światopoglądowej, ponieważ tylko ona może w dzisiejszym świecie nadad życiu określony sens.

Jego wizja poznania porządku pedagogiki, porządku nauk o wychowaniu, streszcza się we fragmencie:
Nauki o wychowaniu nie bazują przecież na jakiejś jednolitej, zwartej doktrynie i da się w nich
wyodrębnid wiele nurtów, jak np. pedagogikę personalistyczną, spirytualistyczną, perenialistyczną czy
pedagogikę kultury. Trudno jest naukowo udowodnid, z jakich źródeł czerpali swoje inspiracje
przedstawiciele poszczególnychnurtów, toteż lepiej jest w badaniach rekonstrukcyjnych ich
genetycznej bazy brad pod uwagę nie tyle jakąś wyodrębnioną szkołę filozoficzną, ile raczej cały
filozoficzny dorobek naszej cywilizacji.



Antropologia wychowania

Antropologia – nauka o człowieku.

Odwołując się do M. Schelera, stwierdzamy, że antropologia filozoficzna jest nauką o istocie i
istotowej budowie człowieka; o jego stosunku do dziedzin natury *…+ jak też o jego filozoficznym,
psychicznym i duchowym początku w świecie; o siłach i mocach, które nim poruszają i które on
uruchamia; o podstawowych kierunkach i prawach jego rozwoju.

Antropologię wychowania mogą zatem zajmowad wszystkie powyżej wymienione kwestie w aspekcie
wychowalności człowieka w kierunku osiągnięcia optymalnej dojrzałości, optymalnego rozwoju.

Kotłowski nie pisze bezpośrednio o założeniach antropologicznych – są one jednak u niego
wszechobecne.

Kotłowski mówi: Nie zgadzając się z ogólnymi koncepcjami człowieka współczesnego mieszczaoskiego
humanizmu i nie akceptując w całości systemów wartości, na jakich one się opierają, socjalistyczna
filozofia wychowania nie musi jednak odrzucad wszystkich głoszonych przez nie twierdzeo i założeo.

Kotłowski, wypowiadając się za kształceniem charakteru, czyni go wątkiem aksjologii marksistowskiej.
Twierdzi on także, że *…+ dzieci rodzą się ze skłonnościami do czynienia zła, ale mogą byd umoralnione
za pomocą sił transcendentnych; *…+ Stanowisko to zajmowały judaizm i chrześcijaostwo w związku z
przyjętym mitem o dziedzictwie grzechu pierworodnego. Mimo pesymistycznych założeo przyznawały
one wychowaniu dośd dużą rolę i rozwinęły na przestrzeni długiej historii wiele koncepcji, a nawet
całych systemów pedagogicznych, które aczkolwiek dziś są już tylko ciekawymi zabytkami.



Aksjologia wychowania

Aksjologia – (gr. αξιοs - godny, cenny + λογοs - nauka) nauka o wartościach, ogólna teoria wartości,
która zajmuje się badaniem istoty i typów wartości oraz tym, co i jak wartościowad; aksjologię
zajmują takie pojęcia, jak dobro, piękno i prawda oraz ich miejsce w życiu człowieka.

Aksjologia wychowania to teoria przyjmująca wartośd jako zasadniczy czynnik w procesie
wychowania; z pedagogiką normatywną łączy ją problem ideału wychowania.

Za pierwsze zadanie aksjologii można uznad zdefiniowanie wartości wychowania. Zdaniem
Kotłowskiego, opracowanie sensownej definicji wartości nie jest bynajmniej rzeczą łatwą, inaczej
będzie ją formułował idealista, inaczej materialista lub spirytualista, a wśród nich inaczej socjolog,
psycholog, filolog, ekonomista, historyk czy wreszcie pedagog. Aksjologia wychowania będzie zatem
przyjmowad odmienne orientacje, a za każdym razem ten kierunek wskażą wartości naczelne,
niezależnie od tego, czy są uświadomione, zwerbalizowane czy też nie ujawnia się ich do kooca
samym zainteresowanym.

Właściwe rozumienie pojęcia „wolnośd” uznał Kotłowski za klucz do rozumienia współczesnej mu
problematyki, wchodzącej w zakres marksistowskiej pedagogiki wartości. Stwierdza to mówiąc, że
gdy wychowujemy, staramy się zawsze osiągnąd jakiś cel, przedstawiający, naszym zdaniem, jakąś
wartośc dla społeczeostwa lub jednostki, albo też jednego i drugiego. W tym sensie nie ma pedagogiki
„bezwartościowej”, może ona ujmowad dany cel błędnie i przypisywad mu wartości, których nie
posiada, niemniej w założeniach każdej z nich tkwi realizowanie czy osiąganie wartości, bo inaczej
żadna działalnośd wychowawcza nie miałaby sensu.

Zdaniem Kotłowskiego, nie należy lekceważyd wartości przebrzmiałych, gdyż swego czasu bywały
osiągnięciem ludzkości i stawały się na kolejnych etapach rozwoju kulturowego glebą, na której
wyrastały nowe ideały, także „nasze współczesne ideały”. Kotłowski mówi: Optymizm
teoriopoznawczy i moralny perfekcjonizm, w imię których i marksizm przewartościowuje zastane
wartości, obowiązuje każdego wychowawcę, jeżeli nie chce szerzyd zamętu w niedojrzałych jeszcze
umysłach wychowanków i cynizmu w sercach.

Kotłowski ubolewał nad stanem internalizacji wartości w społeczeostwie, pisał bowiem: wydawałoby
się, że nastąpi u nas jakiś renesans wychowania negatywnego, jakiś lesseferyzm wychowawczy.
Przyczyn tego stanu rzeczy jest wiele, a nie najmniej ważną z nich jest utrata wiary starszego
pokolenia w prawo do wychowywania własnych dzieci na dobrach kulturalnych przez siebie dawniej
akceptowanych, która płynie z faktu, że znaleźliśmy się na zakręcie historii, w epoce
przewartościowywania wartości, której trwanie wciąż się przedłuża.

Kotłowskiemu trudno jest odejśd od pedagogiki kultury, gdy np. powiada, że naiwna, wywodząca się z
russoizmu, wiara w to, że dzieci, jako istoty „dobre z natury”, potrafią bez żadnej z naszej strony
ingerencji stworzyd doskonalszy od obecnego system wartości i doskonalszą nową kulturę, jest
czystym nonsensem. Aby tego dokonad, trzeba wpierw poznad i przejąd starą kulturę z rąk starszej
generacji, następnie poddad ją krytycznej weryfikacji, tego zaś nie da się uskutecznid bez udziału
wewnętrznej dyscypliny i uciążliwej pracy. Dzieci pozostawione samopas, nie wdrożone do duchowej
dyscypliny i przyzwyczjone do ślizgania się po łatwiznach życiowych, zdolne byłyby po dorośnięciu
jedynie do wychwytywania ze starej kultury pewnych tylko, najmniej wartościowych elementów,
tworząc jakąś żałosną, a jednocześnie tragiczną parodię systemu wartości, co oznaczałoby koniec
cywilizacji.

Kotłowski uważa, że mimo że wartości ulegają różnym zmianom na przestrzeni historycznej, to
świadomośd tego faktu nie powinna skłaniad wychowawcy do zajmowania stanowiska

aksjologicznego relatywizmu. Obecnośd relatywizmu w wychowaniu jest według niego ewidentnym
złem – w tym miejscu pozostawał on wierny pedagogice kultury.

Odnośnie do obecności systemów wartości w wychowaniu, Kotłowski wyraża przekonanie, że
niezależnie od osobistych poglądów, każdy wychowawca musi w swej pracy z młodzieżą uwzględnid
właściwy dla narodu, wytworzony w ciągu jego historii, powszechnie akceptowany system wartości,
który decyduje o jego odrębności i wewnętrznej spoistości.

Oddalając się zupełnie od marksistowskiej filozofii wychowania, Kotłowski wypowiada pogląd: Czy nie
należy dążyd do tego, aby każdy nasz wychowanek posiadał indywidualny model własnej osobowości
do realizowania, oparty z jednej strony na jego wrodzonych zarodkach zdolności, z drugiej na owym
indywidualnym systemie etycznym, będącym odblaskiem ogólnie obowiązującego?

Analizując stosunek ideologii do etyki, Kotłowski dochodzi do optymistycznego w swojej ocenie
wniosku. Twierdzi, że chociaż każda ideologia jako baza wartościowania akceptuje jakieś normy i
zwalcza normy akceptowane przez inne ideologie, to jednak istnieją tak zwane normy
elementarne,wspólne dla pewnych kręgów kulturowych, a nawet dla wszystkich ludzi, które trwają w
przestrzeni historycznej i geograficznej niezależnie od zmieniających się ustrojów, chod zmienia się ich
geneza i sposób uzasadniania.

Kotłowski pisze, że w klasach starszych, gdzie młodzież głębiej rozumie problematykę moralną,
wychowawca powinien wpajad cały system etyczny, rozwiązywad nasuwające się dylematy etyczne w
świetle ideologii marksistowskiej i wyraźnie określid swoje stanowisko, właśnie stanowisko
ideologiczne. Rodzice są więc obowiązani dla dobra swojego dziecka nie tylko nie stronid od ideologii,
lecz akceptowad ideologię, którą reprezentuje szkoła.

Podsumowując, można stwierdzid, że aksjologia wychowania jest najszerszym i głównym obszarem w
filozofii wychowania Kotłowskiego. Aksjologii właśnie nadał on najwyższą rangę, rozumiejąc, że bez
wartości żadna działalnośd wychowawcza nie ma sensu, nie może zaistnied. Rozumiał ponadto, jak
wiele zależy od uznawanego przez człowieka systemu wartości, także w wymiarze społecznym i
narodowym.