17

CELE OGÓLNE:

• rozbudzanie poczucia więzi z otaczającą przyrodą

• rozwijanie wrażliwości zmysłowej

• rozwijanie pasji poznawania zjawisk przyrodniczych

• wdrażanie do samodzielnego prowadzenia obserwacji przyrodniczych

• kształtowanie umiejętności służących zdobywaniu wiedzy

• kształtowanie umiejętności pracy zespołowej.

CELE OPERACYJNE:

Przewidywane osiągnięcia – uczeń potrafi:

• dostrzec różnorodność barw, kształtów i zapachów liści, owoców oraz nasion

drzew

• rozpoznać i opisać barwy, kształty i zapachy liści, owoców i nasion drzew

• porównać szczegóły w wyglądzie poznanych roślin

• obserwować i dostrzec zmiany zachodzące w przyrodzie jesienią

• wymienić podobieństwa w życiu ludzi, zwierząt i roślin, związane z przygo-

towaniem do zimy

• podać sposoby na przeżycie zimy u zwierząt

• podać formy przetrwania zimy u roślin

• opowiedzieć jak ludzie, zwierzęta i rośliny przygotowują się do zimy

• prowadzić proste obserwacje przyrodnicze

• umiejętnie pracować w grupie.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE:

• „dary jesieni”: kolorowe liście, nasiona, owoce itp.

• materiały plastyczno-techniczne: kartony, klej, nożyczki, papierowe torebki

i pudełka.

2

„PRZYRODA JEST DOSKONAŁA.

UCZYMY SIĘ JĄ NAŚLADOWAĆ –

PRZYGOTOWUJEMY SIĘ DO ZIMY”

Literatura dla nauczyciela:

Mowszowicz J. „Przewodnik do oznaczania drzew i krzewów krajowych i aklimatyzowanych”. WSiP, Warszawa 1979.
Godet J. „Drzewa i krzewy – rozpoznawanie gatunków”. Multico. Warszawa 1997.
Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. „Rośliny Polski”. PWN Warszawa 1988.
Dreyer W. „Las”. Multico. Warszawa 1999.

18

PRZYGOTOWANIE DO ZAJĘĆ

Przed przystąpieniem do realizacji tematu trzeba wybrać odpowiednie miejsce –

najlepiej park lub skraj lasu z dużą liczbą gatunków drzew liściastych i krzewów
np. pobliski park, zagajnik, gdzie można spotkać wiewiórkę, obserwować żerowanie
drobnych ptaków. Zajęcia w całości odbywają się w terenie.

PRZEBIEG ZAJĘĆ

Etap wprowadzający

1. „Otwieramy oczy, uszy, nosy, ręce” – ćwiczenia uwrażliwiające.

a) Ćwiczenie wyciszające „Czapka niemówka”

Zadanie polega na tym, by uczniowie wytrwali w całkowitej ciszy przez jedną mi-
nutę i otworzyli się na głosy przyrody. Po wyciszeniu uczniowie dzielą się wraże-
niami (odpowiadając na pytania: czy czujemy ciepło, czy zimno, jak pachnie jesień,
jakie głosy słychać np. szelest liści, szum wiatru i inne).

b) Zabawa ruchowa „Jestem liściem na wietrze”

Ćwiczenie w parach: jedna osoba odgrywa rolę wiatru, a druga liścia. Wiatr dmu-
chając i biegnąc w stronę liścia wprowadza go w ruch i nadaje kierunek, a liść musi
posłusznie „lecieć” gdzie go wiatr skieruje. Oprócz liści w zabawie mogą występo-
wać ptaki, które zmagają się z wiatrem, ale mogą mu się przeciwstawić – efekt zależy
od siły wiatru i wielkości ptaka.

2. Rozmowa kierowana „Czym jest wiatr?”

Nauczyciel zadaje pytania, a uczniowie odpowiadają:

– Jaki może być wiatr? (ciepły, zimny, słaby, porywisty, zmienny).
– Jaki jest wiatr jesienny? Jaki jest dzisiaj?
– Po czym poznajemy, w którą stronę wieje (obserwacja liści, piórek itp.)?
– Jakie dźwięki „wydaje” wiatr (szumi, gwiżdże).
– Czy wiatr może być groźny dla ludzi i zwierząt?
– Jak ludzie i zwierzęta zachowują się w czasie wiatru? (szukają zacisznego miej-

sca; kiedy mocno wieje zwierzętom trudniej znaleźć pożywienie).

– Co robimy by było nam cieplej w domu i na dworze? (zmiana ubrania, przygoto-

wanie zapasów, ocieplanie mieszkań).

Etap realizacji

1. Obserwacja „Jak rośliny przygotowują się do zimy?”

Uczniowie obserwują roślinność w najbliższym otoczeniu i odkrywają, że rośliny zasy-
piają na zimę!
Drzewa i krzewy przed snem zimowym zmieniają „ubranie” (porównanie drzewa igla-
stego i liściastego)
Rośliny zielne przed snem zimowym „ukrywają się” pod ziemią – łodygi i liście żółkną,
usychają, a pozostają części podziemne – korzenie, kłącza i bulwy, z których odrodzą
się na wiosnę. Niektóre rośliny żyją tylko 1 rok, a zimę przeżywają ich „uśpione” na-
siona (Zał.1).

19

Sprawdzamy jak rośliny przygotowują się do zimy – klasa I Szkoła Podsta-
wowa w Olszówce – wychowawczyni Zofia Sokół

2. Ćwiczenie „Szukamy je-

siennych ubrań drzew
i krzewów”.

Uczniowie zbierają koloro-
we liście i układają z nich
bukiety.

3. Ćwiczenie „Szukamy uśpio-

nych roślin zielnych”.

Po odnalezieniu kilku różnych
pożółkłych lub uschniętych
roślin uczniowie ostrożnie
rozkopują ściółkę i glebę
pod nasadą łodygi. Znajdują
i oglądają korzeń, kłącze lub
bulwę, czyli postać w jakiej
zimuje roślina.

4. Rozmowa kierowana „Jak

ludzie i zwierzęta przygo-
towują się do zimy?”

Nauczyciel zadaje pytania, a uczniowie opowiadają o czynnościach, takich jak:

• zmiana „ubrania”

Ludzie chowają letnie ubrania do szafy, wyciągają płaszcze, kurtki, rękawiczki, a zwie-
rzęta obrastają w gęste futro lub upierzenie

• przygotowanie zapasów

Ludzie robią przetwory
(kompoty, dżemy, maryna-
ty), składują warzywa i owo-
ce. Wśród zwierząt tylko
nieliczne robią spiżarnie,
większość gromadzi zapasy
w postaci tłuszczu we wła-
snym ciele.

• przygotowanie miesz-

kania na zimę

Ludzie ocieplają swoje domy
(uszczelniają okna i drzwi),
zaś zwierzęta, które zasy-
piają na zimę przygotowują
sobie ciepłą kryjówkę.

• sen zimowy

Człowiek nie zasypia na zimę,
ale więcej czasu spędza
w ciepłym mieszkaniu, dłużej
śpi, a niektóre zwierzęta prze-
sypiają kilka miesięcy.

„Jak ludzie i zwierzęta przygotowują się do zimy ?” – klasa I a Szkoła
Podstawowa nr 2 w Rabce – wychowawczyni Urszula Patraj

20

5. Obserwacja „Jakie zwierzęta zimują w naszym sąsiedztwie?” (Zał.2)

Uczniowie obserwują życie zwierząt w najbliższym otoczeniu (ptaki, wiewiórki, jeż, polne
myszy) i ich zachowanie związane z przygotowaniem do zimy np.: intensywne poszu-
kiwanie pokarmu.

6. Ćwiczenie „Poszukiwanie darów jesieni”

.

Każdy uczeń otrzymuje pojemnik np. pudełko, koszyk, torebkę papierową i udaje się
na poszukiwanie liści, owoców, nasion. Następnie prezentuje swoje zbiory i klasyfikuje
je na: liście, nasiona, inne (wg własnego pomysłu).

7. Zabawa ruchowa „Jak przygotowuję się do zimy?” (wg U. Patraj)

Uczniowie są podzieleni na grupy, które otrzymują:
– piórko symbolizujące ptaki
– kawałek futerka, symbolizujące np. niedźwiedzia
– gołą lalkę, która symbolizujący człowieka.
Uczestnicy zabawy wykorzystując naturalne materiały znajdujące się w otoczeniu mają
pokazać jak człowiek i przedstawiciele różnych grup zwierząt przygotowują się do zimy.
Mogą np. w przypadku niedźwiedzia budować gawrę i usypiać, w przypadku człowie-
ka szyć ubranka z liści itd.

Zbieramy dary jesieni – klasa I Szkoła podstawowa nr 1 w Kamienicy – wychowawczyni Iwona Czartowska

21

Etap podsumowujący

1. Wypełnianie karty pracy.

Narysuj swoją dłoń pełną darów jesieni.
Pokoloruj odpowiednio letnie i jesienne ubrania.
Jak spędzają zimę nietoperz i niedźwiedź? Pokoloruj, wytnij i przyklej w odpowied-

nim miejscu.

Wiewiórka szuka zapasów. Pomóż wiewiórce znaleźć drogę do spiżarni!

2. Konkurs plastyczny „Jestem jesiennym artystą”.

Tworzenie kompozy-
cji z darów jesieni (li-
ści, nasion, owoców
itp.) dowolną tech-
niką np. wyklejanka
w ramkach, wypeł-
nianie szklanego,
przezroczystego na-
czynia, kompozycja
przestrzenna, naszyj-
niki, wianki, kapelu-
sze i inne – przyroda
jest przecież niezwy-
kle pomysłowa.

Kompozycja „Jestem jesiennym artystą” – praca Sabiny Nowobilskiej klasa I b Szko-
ła Podstawowa nr 5 w Nowym Targu – wychowawczyni Ludmiła Sznajder

ZAŁĄCZNIKI:

Nr 1 – Jak rośliny przygotowują się do zimy? – tablica nr 2
Nr 2 – Jak zwierzęta przygotowują się do zimy?
Nr 3 – Karta pracy .

22

Załącznik 1.

JAK ROŚLINY PRZYGOTOWUJĄ SIĘ DO ZIMY? – tablica nr 2

23

Załącznik nr 2.

JAK ZWIERZĘTA PRZYGOTOWUJĄ SIĘ DO ZIMY?

Bardzo niska temperatura i ograniczony dostęp do pożywienia mogą spowodować
wycieńczenie organizmu i śmierć. Dlatego zwierzęta wykształciły wiele przystosowań,
ułatwiających przeżycie zimy. Wiele z nich już od lata i przez cały okres jesieni przy-
gotowuje się do tego trudnego okresu.

Jak spędzają zimę płazy i gady?

Są zwierzętami zmiennocieplnymi – tzn. że temperatura ich ciała zależy od tempe-
ratury otoczenia, a więc zimą grozi im zamarznięcie. Dlatego znajdują bezpieczne
kryjówki, w których przez całą zimę panuje stała temp. (norki w ziemi, pod stosami
gałęzi, kamieni, pod wykrotami i w wypróchniałych pniach, a także w naszych piw-
nicach). Tam zapadają w całkowite odrętwienie – sen zimowy (hibernację), podczas
którego temperatura ciała bardzo się obniża, jednak nie grozi zamarznięciem.
W czasie hibernacji wszystkie funkcje życiowe (oddychanie, skurcze serca itd.)
ulegają ogromnemu zwolnieniu. Niektóre gady, jak zaskrońce lub padalce zimują gro-
madnie.

Jak wygląda zimowe życie ssaków?

Ssaki są zwierzętami stałocieplnymi, tzn. że temperatura ich ciała jest zawsze jed-
nakowa i niezależna od temperatury otoczenia. Większość ssaków jest aktywna przez
całą zimę. Wszystkie posiadają okrywę włosową, czyli sierść, składającą się z kilku
rodzajów włosów (wełnistych zwanych podszyciem lub podszerstkiem oraz dłuższych
okrywowych). Na zimę sierść staje się znacznie dłuższa, gęstsza i tworzy doskonałą
warstwę izolacyjną. Gruczoły łojowe w skórze wydzielają substancje tłuszczowe, które
dodatkowo wzmacniają właściwości termoizolacyjne sierści i jej nieprzemakalność.
Stroszenie sierści powoduje, że pomiędzy włosami powstaje dodatkowa izolacyjna
warstwa powietrza.

Niektóre ssaki zasypiają. Ich zimowy sen jest inny niż u gadów i płazów. Akcja serca
i oddychanie ulegają spowolnieniu, ale temperatura ciała spada nieznacznie, a sen
nie jest tak głęboki i może zostać łatwo przerwany.

Spoczynek zimowy jest poprzedzony intensywnym odżywianiem w jesieni. Zapasy
energetyczne w postaci tłuszczu zgromadzone pod skórą i na narządach wewnętrz-
nych (tzw. tłuszcz wewnętrzny) są zużywane podczas snu. U ssaków zapadających
w sen zimowy występuje w okolicach łopatek i obojczyków specjalny rodzaj tłusz-
czu tzw. brunatna tkanka tłuszczowa. Jest ona wysokoenergetyczna – ulega bardzo
szybkiemu spalaniu, dostarczając ogromnych ilości energii.

Niedźwiedź przez całe lato i jesień poszukuje pokarmu wysokokalorycznego (m.in.
różnego rodzaju orzechów), podejmuje dalekie wędrówki w poszukiwaniu jedzenia.
Warunkiem zaśnięcia jest zgromadzenie odpowiedniej ilości tłuszczu. Osobniki,
którym nie uda się odpowiednio otłuścić są aktywne przez całą zimę, ale przez to
są narażone na wycieńczenie, a nawet śmierć. Zimowe legowisko niedźwiedzia
to gawra. Może się znajdować w jamie ziemnej, pod wykrotami, w rumowiskach skal-
nych, pod stosem gałęzi. Sen rozpoczyna się z pierwszymi opadami śniegu

24

(w październiku albo w listopadzie) i trwa do marca lub kwietnia. Czas trwania zimo-
wego spoczynku zależy od ilości tłuszczu, jaką miś zgromadził w swoim organizmie
oraz od warunków atmosferycznych. Temperatura ciała podczas snu spada do
ok. 30 stopni, a więc niewiele. Sen może zostać łatwo przerwany.

Borsuk podobnie jak niedźwiedź jesienią dużo je i tyje, gromadząc zapasy we
własnym organizmie. Kiedy zbliża się zima pogłębia podziemną komorę oraz kory-
tarze, tworzące rozbudowany system w promieniu kilkunastu metrów. Gromadzi duże
ilości ściółki – mchu, trawy, liści i wciąga je do swego mieszkania, starannie wyście-
la komorę. Różne osobniki mają indywidualne upodobania co do rodzaju ściółki. Śpi
z przerwami do marca, a temp. ciała obniża się tylko o 2 stopnie.

Nietoperze hibernują głównie w jaskiniach, które zapewniają im stabilną tempera-
turę i wilgotność.

Jeż spędza zimę w legowisku wydrążonym w ziemi, pośród korzeni i wyścielonym
liśćmi. Śpi przez 5 miesięcy.

Niektóre gryzonie, jak koszatka, popielica i orzesznica (gatunki chronione!) również
zapadają w sen zimowy, podczas którego funkcje życiowe ulegają spowolnieniu
(1 oddech i 2–3 skurcze serca/minutę). Śpią spokojnie, gdy temperatura ciała wynosi
ok. 5 stopni. Budzą się gdy spadek temperatury grozi zamarznięciem.

Jak radzą sobie zwierzęta, które nie przesypiają zimy?

Dla zwierząt aktywnych zimą, podobnie jak dla „śpiochów”, ważne jest, aby latem
i jesienią zdobyć dobrą kondycję na zimę. Dla przeżycia bardzo ważne jest też
specyficzne zachowanie. Niektóre zwierzęta – sarny i jelenie gromadzą się
w tym trudnym czasie w większe stada. W grupie łatwiejsze jest poruszanie w śnie-
gu, jest też cieplej i bezpieczniej. Przy obfitych opadach śniegu i zawiejach zwie-
rzęta rezygnują z przemieszczania i przebywają w miejscach osłoniętych.

Wiewiórka gromadzi zapasy, czyni to jednak nieregularnie. Silne chłody przesypia
w dziupli, lub kulistym gnieździe z gałęzi. Czasami zajmuje opuszczone gniazda
ptaków dobudowując do nich daszek.

Myszowate są aktywne przez całą zimę, często gromadzą zapasy (mysz zaroślowa,
polna).

Kret również nie zasypia. Przed zimą, kopie korytarze głębiej niż latem. Warto wie-
dzieć, jak szybkie jest tempo drążenia korytarzy – ponad 10m/godz.! Szczególne
trudności w zimie mają ptaki. Ich bardzo szybkie tempo przemiany materii związane
z przystosowaniem do lotu powoduje, że muszą nieustannie żerować. Nawet krót-
kotrwały brak pokarmu powoduje śmierć. Sposobem na ogrzanie ciała podczas mroź-
nych nocy są dreszcze – drgania mięśni to źródło ciepła. Pomocne jest również stro-
szenie piór, dzięki któremu powstaje dodatkowa termoizolacyjna warstwa powietrza.
Nocowanie w grupie zapewnia więcej ciepła. Większość ptaków nie jest w stanie
przetrwać najzimniejszej pory roku, dlatego jesienią migrują na obszary o cieplejszym
klimacie.