Rozdział IX

Zmiana wierzyciela lub dłużnika



ż 31. Uwagi wstępne

=860= W początkowym okresie rozwoju prawa zobowiązań - widocznym
zwłaszcza na przykładzie prawa rzymskiego - stosunek zobowiązaniowy pojmowano
jako więź ściśle osobistą, a w konsekwencji i nieprzenaszalną na inne podmioty.
Dopiero w rezultacie długotrwałej ewolucji dopuszczono najpierw możliwość zmiany
wierzyciela, a znacznie później także zmiany dłużnika przy zachowaniu
identyczności stosunku zobowiązaniowego. W ten sposób wierzytelność i dług
włączone zostały do obrotu gospodarczego, przyjmując w zasadzie postać aktywu
lub pasywu majątkowego o charakterze zdepersonifikowanym. Koncepcje te
ostatecznie ukształtowane w strefie naszej kultury prawnej w XIX wieku legły także u
podstaw rozstrzygnięć przyjętych w polskim KC.

=861= Konstruuje on odrębne instytucje prawne dla zmiany wierzyciela i
dłużnika. Natomiast nie zawiera ogólnej instytucji, która wskazywałaby sposób łącz-
nego przenoszenia wierzytelności i długu, co pojawia się w zobowiązaniach
wzajemnych. Wobec tego do przeniesienia takiej wierzytelności i długu konieczne
jest spełnienie przesłanek przewidzianych zarówno dla zmiany wierzyciela, jak i
dłużnika. Jedynie w zakresie niektórych, szczególnych stosunków
zobowiązaniowych Kodeks cywilny wskazuje zdarzenia, z którymi związane jest
łączne przejście wierzytelności i długu określonej strony stosunku
zobowiązaniowego (por. art. 625, 626, 678, 691 KC).

=862= W ż 32 przedstawione zostaną dwie ogólne instytucje regulujące
zmiany po stronic wierzyciela, a mianowicie przelew wierzytelności (por. Nb. 863-
881) i wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela (por. Nb. 882--
892). Z kolei ż 33 poświęcony jest transformacjom podmiotowym po stronie długu;
obejmuje on problematykę: przejęcia długu (por. Nb. 893-910) i kumulatywnego
przystąpienia do długu (por. Nb. 911-916).
Natomiast w rozdziale tym pominięto zagadnienie przeniesienia wierzy-
telności z papierów wartościowych, ponieważ immanentnie należy ono do wykładu
poświęconego papierom wartościowym, co stanowi przedmiot wykładu części
szczegółowej prawa zobowiązań.





ż 32. Zmiana wierzyciela


I. Przelew wierzytelności

1. Pojęcie

=863= Przelew wierzytelności (cesja) jest umową zawieraną przez
dotychczasowego wierzyciela (cedenta) z osobą trzecią (cesjonariuszem), na mocy
której cesjonariusz nabywa od cedenta przysługującą mu wierzytelność.


Wierzyciel (cedent)



Przelew wierzytelności (cesja)
Dłużnik


Osoba trzecia (cesjonariusz)



Ze względu na skutek prawny cesja należy do czynności prawnych rozpo-
rządzających, albowiem przenosi prawo podmiotowe (wierzytelność) z jednego
podmiotu na inny podmiot. Przelew wierzytelności może jednak przybrać dwojaką
postać:
1) umowy o podwójnym skutku (zobowiązująco-rozporządzającym) albo
2) czystej umowy rozporządzającej.

=864= Przelew w pierwszej postaci polega na umowie zobowiązującej, w wy-
konaniu której następuje przeniesienie wierzytelności. Skutek ten (rozporządzający)
nie musi być jednak w umowie takiej wyrażony, ponieważ statuuje go norma
względnie obowiązująca art. 510 ż 1 KC. W myśl tego przepisu umowa sprzedaży,
zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia wierzytelności
przenosi wierzytelność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej
albo że strony inaczej postanowiły.

Przykład: A (cedent) ma wierzytelność do B (dłużnika) o 1 000 zł. Z uwagi na
to, że ściągnięcie jej jest niepewne, A przenosi tę wierzytelność C (cesjonariuszowi)
za 500 zł. W braku odmiennych postanowień umowy, umowa przeniesienia
wierzytelności powoduje skutek rozporządzający, polegający na tym, że A przestaje
być wierzycielem B, a staje się nim C.

=865= Natomiast przelew w drugiej postaci polega na realizacji tylko jego
skutków rozporządzających. Pomimo to pozostaje on umową kauzalną, której
ważność zależy od istnienia zobowiązania do dokonania przysporzenia przez
przeniesienie wierzytelności. Zobowiązanie to może wynikać nie tylko z jakiejś
umowy, ale także z innych zdarzeń prawnych, jak np. z zapisu, z bezpodstawnego
wzbogacenia, prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, czynu niedozwolonego' itp.

Przykład: A jako sprawca szkody wyrządzonej B naprawia ja, dokonując na
rzecz B cesji wierzytelności przysługującej mu wobec C, albo A sporządza testament
na rzecz B, w którym ustanawia zapis tej treści, iż przysługującą mu wierzytelność
do D przekazuje E; wykonując ten zapis B zawiera z E umowę przelewu
wierzytelności w postaci czynności wyłącznie rozporządzającej, której kauzę wyraża
zapis.

Konstrukcja przeniesienia wierzytelności - jako czynności rozporządzającej -
została więc oparta na tych samych zasadach co przeniesienie własności (por. art.
155 i 510 KC).

=866= Umowa przelewu ma poza tym charakter czynności prawnej
konsensualnej i w zasadzie nieformalnej. Tylko wtedy, gdy wierzytelność została
stwierdzona pismem, także jej przelew powinien być pismem stwierdzony (art. 511
KC), jednakże tylko pod rygorami dowodowymi (ad probationem). W tej samej
formie, w myśl ogólnej reguły art. 75 KC, należy sporządzić cesję wierzytelności,
której wartość przenosi określoną tam kwotę. Forma szczególna może być także
zastrzeżona w umowie stron lub w regulaminie wydanym przez jedną stronę (por.
art. 385 KC).

Przykład: Regulamin bankowy określający formę przelewu wierzytelności z
tytułu wkładów oszczędnościowych.

=867= Do przeniesienia wierzytelności w drodze przelewu zbędna jest zgoda
dłużnika (art. 509 ż 1 KC). Zmiana wierzyciela nie wpływa bowiem na sytuację
prawną dłużnika i dlatego nie zagraża jego interesom.



2. Dopuszczalność

=868= Wierzycielowi przysługuje prawo (kompetencja) do przeniesienia w
drodze przelewu każdej wierzytelności z następującymi jednak wyjątkami (art. 509
ż 1 KC):
=869= 1) gdy przelewu zakazują szczególne normy prawne (por. np. art.
449, 595 869 ż 1, 602 ż 1, 912 KC);

=870= 2) gdy przelew sprzeciwia się właściwości zobowiązania, chociaż nie
był 870 zakazany wyraźnym przepisem prawnym. W szczególności charakter taki
mają wierzytelności typu akcesoryjnego (wynikające np. z umowy poręczenia, art.
876 KC), z uwagi na to, iż pełnią one funkcję pomocniczą wobec innej wierzytelności
lub innego jakiegoś prawa, a także wierzytelności osobiste.

Przykład: Nieprzenoszalna jest wierzytelność (prawo) do świadczeń z umowy
renty (art. 903 KC), aczkolwiek można cedować roszczenia o zapłatę wymagalnych
już rat rentowych.

=871= 3) gdy przelew sprzeczny jest z odpowiednim zastrzeżeniem (tzw.
pactum de non cedendo), zawartym w umowie między wierzycielem a dłużnikiem;
w drodze wyjątku od ogólnej reguły art. 57 KC strony stosunku zobowią zaniowego
mogą bowiem wykluczyć cesję wierzytelności lub uzależnić ją od zgody dłużnika, i to
ze skutkiem wobec osób trzecich - a więc wobec ewentualnego cesjonariusza. Jeżeli
jednak wierzytelność została stwierdzona pismem, zastrzeżenie jej niezbywalności
jest tylko wtedy skuteczne, gdy pismo zawiera o nim wzmiankę, chyba że nabywca
(cesjonariusz) o zastrzeżeniu tym wiedział w chwili przelewu (art. 514 KC). Strony
mogą na podstawie art. 509 KC nie tylko wyłączyć dopuszczalność przelewu, ale -
tym bardziej - ją ograniczyć uzależniając skuteczność cesji od spełnienia okre-
ślonych przesłanek (por. orz. SN z 25.3.1969 r., OSN 1970, poz. 34). Ograniczenia
takie często ustanawiane są w regulaminach bankowych określających treść
wierzytelności wynikających z umów rachunku bankowego;

=872= 4) przeniesienia wierzytelności związanej z dokumentem na okaziciela
lub z dokumentem zbywalnym przez indos dokonuje się w odmienny sposób
(art. 517 KC).

=873= Można dokonywać cesji nie tylko wierzytelności już istniejących, ale i
przyszłych, byleby treść ich została w umowie przelewu określona.

Przykład: A wziął kredyt od banku B i zabezpiecza go cedując na rzecz B
wierzytelność, którą uzyska w przyszłości wobec C.

=874= Dopuszczalny jest również przelew wierzytelności dla zabezpieczenia,
co ma szczególną doniosłość gospodarczą w razie udzielenia kredytu bankowego
(por. orz. SN z 25.3.1992 r.; opubl. OSN 1992, poz. 185). Polega on na tym, że
zgodnie z porozumieniem stron wierzytelność przelana dla zabezpieczenia powinna
wrócić do cedenta, gdy cel przelewu odpadnie.

Przykład: Przez zastrzeżenie, że z chwila spłaty kredytu powstanie
zobowiązanie cesjonariusza do przelewu zwrotnego'.



3. Skutek wobec wierzyciela

=875= Przelew powoduje ten skutek, że cedent przestaje być wierzycielem, a
staje się nim cesjonariusz. Nabywa on wierzytelność w takim stanie, w jakim znaj-
dowała się ona w chwili dokonania przelewu. Wraz z wierzytelnością przechodzą na
cesjonariusza wszelkie związane z nią prawa (art. 509 ż 2 KC). Odnosi się to w
szczególności do praw kształtujących, na mocy których wierzyciel może np.
wypowiedzieć stosunek zobowiązaniowy lub odstąpić od niego. Na cesjonariusza
przechodzą także wszelkie zabezpieczenia wierzytelności. Służą mu również
roszczenia o zaległe odsetki.

=876= Należy podkreślić, że cesjonariusza nie chroni dobra wiara i dlatego
nabędzie on wierzytelność tylko wtedy i w takim zakresie, w jakim służyła ona
cedentowi. W przeciwieństwie więc do nabycia własności, przy przelewie nie została
przełamana zasada, iż nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw, niż sam
ma (nemo in alium plus iuris transferre potest quam ipse habet). Jest to zresztą
zrozumiałe, ponieważ uczynienie wyjątku od tej reguły nastąpiłoby kosztem
rzekomego dłużnika.

Natomiast cesjonariusz może korzystać z ochrony dobrej wiary na podstawie
art. 83 ż 2 KC regulującego skutki pozornej czynności prawnej wobec osób trzecich.

=877= Jeżeli cedent przelał wierzytelność, która mu nie przysługuje lub
przysługuje w mniejszym zakresie, ponosi za to odpowiedzialność wobec cesjonariu-
sza (art. 516 zd. 1 KC). Chodzi tu o odpowiedzialność za wady prawne cedowanej
wierzytelności. Pojawia się jednak pytanie, czy odpowiedzialność ta ma charakter
jednolity, czy zróżnicowany - w zależności od tego, w ramach jakiego stosunku
zobowiązaniowego następuje przelew. Raczej należy przychylić się do tego drugiego
poglądu. Prowadzi on do wniosku, że w razie odpłatnej cesji sięgać powinno się do
modelu odpowiedzialności za wady prawne skonstruowanego w przepisach o
umowie sprzedaży; natomiast, gdy przelew następuje nieodpłatnie właściwy byłby
model odpowiedzialności uregulowanej w ramach umowy darowizny'.

=878= Natomiast cedent nie ponosi odpowiedzialności za wypłacalność
dłużnika (art. 516 zd. 2 KC), chyba że ją na siebie przyjął. W przypadku takim chodzi
o odpowiedzialność cedenta opartą na szczególnego rodzaju umowie gwarancyjnej,
a więc o typ odpowiedzialności różny od odpowiedzialności
z tytułu wady prawnej.



4. Skutek wobec dłużnika

=879= Sytuacja prawna dłużnika nie ulega zmianie w następstwie cesji, z tym
tylko zastrzeżeniem, że powinien on świadczyć cesjonariuszowi - jako swojemu
aktualnemu wierzycielowi. Jednakże nie można od dłużnika wymagać,
aby dokonywał w tym względzie specjalnych ustaleń. Ustawa chroni więc dobrą
wiarę dłużnika, stanowiąc, że dopóki zbywca (cedent) nie zawiadomi dłużnika o
przelewie, dopóty spełnienie świadczenia do jego rąk ma skutek względem nabywcy
(cesjonariusza), chyba że do chwili spełnienia świadczenia dłużnik uzyskał w inny
sposób wiarygodną wiadomość o przelewie (art. 512 KC). Najbardziej
zainteresowany w przekazaniu takich informacji będzie cesjonariusz, a więc aktualny
wierzyciel dłużnika. To samo dotyczy wszelkich czynności prawnych dokonywanych
z dotychczasowym wierzycielem.

Przykład: Odnowienia, zwolnienia z długu, zmiany terminu lub miejsca
świadczenia, wysokości oprocentowania długu.

=880= Dobra wiara dłużnika jest również chroniona w przypadku, gdy dłużnik
świadczył cesjonariuszowi, który jednak nie stał się wierzycielem, ponieważ przelew
okazał się nieważny. Dłużnik może wówczas skutecznie bronić się przed
roszczeniem cedenta, jeżeli otrzymał od niego zawiadomienie na piśmie o
dokonanym przelewie. Natomiast będzie zobowiązany do świadczenia do rąk
cedenta, jeżeli ten udowodni, że dłużnik wiedział o nieważności przelewu lub o
zarzutach wynikających z podstawy prawnej przelewu (np. sprzedaży, darowizny
itp.). Zasadę tę stosuje się także do czynności prawnych dokonanych między
cesjonariuszem a dłużnikiem (art. 515 KC), które domyślnie - ograniczają lub
umarzają prawa wierzyciela (cedenta).

Przykład: Zwolnienie z długu, prolongata terminu wykonania świadczenia,
ograniczenie przedmiotu świadczenia, obniżenie procentu itp.

=881= Ustawodawca realizując zasadę, że sytuacja prawna dłużnika nie
ulega pogorszeniu w następstwie cesji oraz chroniąc dobrą wiarę dłużnika, posta-
nowił w art. 513 ż 1 KC, iż dłużnikowi przysługują wobec cesjonariusza wszelkie
zarzuty, które miał dłużnik przeciwko cedentowi w chwili powzięcia wiadomości o
przelewie.
W szczególności dłużnik może podnieść przeciwko cesjonariuszowi także
zarzut potrącenia, który mu przysługiwał wobec cedenta (art. 513 ż 2 KC). W
przypadku takim w interesie dłużnika poszerzona została możliwość potrącenia w
porównaniu z ogólnymi przesłankami zastosowania tej instytucji, według których
można potrącić tylko wierzytelności jednocześnie wymagalne (art. 498 ż 1 KC). W
myśl bowiem art. 513 ż 2 KC dłużnik może potrącić także wierzytelność, która stała
się wymagalna dopiero po otrzymaniu przez dłużnika zawiadomienia o przelewie.

Przykład:

A (cedent)


cesja

wierzytelność do po trącenia




B (cesjonariusz) D (dłużnik)



Jeżeli D dowiedział się w dniu 2 lutego 1997 r. o cesji wierzytelności
dokonanej między jego wierzycielem A a B (cesjonariuszem), to może z nabytej
przez B wierzytelności potrącić służącą mu wobec A wierzytelność, nawet wtedy,
gdy jest ona płatna później - np. 2 marca 1997 r.

Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy wierzytelność dłużnika względem cedenta
stała się wymagalna później, niż wierzytelność będąca przedmiotem przelewu.
Ograniczenie to ma zapobiec powstrzymywaniu się przez dłużnika cedowanej
wierzytelności ze spełnieniem świadczenia do chwili, gdy jego wierzytelność stanie
się wymagalna (art. 513 ż 2 KC).




II. Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela

1. Przesłanki i skutki

=882= Jeżeli osoba trzecia spłaca cudzy dług, a nie czyni tego na podstawie
zawartej z dłużnikiem umowy, to w zasadzie przysługują jej wobec dłużnika tylko
niepewne i ograniczone roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia dla
zrekompensowania poniesionego wydatku. Uważa się, że jest to ochrona
niedostateczna. Kodeks cywilny wzmacnia ją, przyznając wspomnianej osobie
trzeciej pozycję prawną zaspokojonego wierzyciela (art. 518 KC). Stosunek
zobowiązaniowy nie ulega więc, mimo zaspokojenia wierzyciela, wygaśnięciu, lecz
trwa nadał ze zmienionym jednak podmiotem po stronie wierzyciela (tzw.
subrogacja).

=883= Skutek ten realizuje się jednak nie w każdym przypadku spłaty
cudzego długu. Ustawa wymaga ponadto (art. 518 ż 1 KC), aby:
1) zachowana była tożsamość zobowiązania mimo zmiany wierzyciela;

Przykład: Brak jest tej cechy, gdy ktoś płaci cudzy podatek; ze względu na
publicznoprawny charakter tego zobowiązania niedopuszczalne jest bowiem
wstąpienie na miejsce państwa (por. bliżej orz. SN z 17.6.1980 r.; opubl. OSPiKA
1981, poz. 134, z glosa A. Ohanowicza).

=884= 2) osoba trzecia spłacająca cudzy dług odpowiadała za niego osobiście
(np. poręczyciel) lub pewnymi przedmiotami (zastaw, hipoteka);

=885= 3) osobie trzeciej przysługiwało prawo, przed którym spłacana
wierzytelność ma pierwszeństwo zaspokojenia (np. hipoteka z wyższym
pierwszeństwem wpisu w księdze wieczystej);

=886= 4) zapłata cudzego długu nastąpiła za zgodą dłużnika i w celu
wstąpienia w prawa zaspokojonego wierzyciela. Zgoda dłużnika, pod sankcją
nieważności, powinna być wyrażona na piśmie. Zwykle udziela jej dłużnik dlatego,
aby uzyskać od osoby trzeciej - to znaczy swojego przyszłego wierzyciela -
korzystniejszą sytuację prawną (np. niższe odsetki, dłuższe terminy spłaty). Jest to
tak zwana konwersja;

=887= 5) spełniły się inne przesłanki wskazane w szczególnych przepisach
prawnych (por. np. art. 828 KC).

=888= Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela
dokonuje się jednak tylko w zakresie rzeczywistego zaspokojenia wierzyciela. W
razie częściowego zaspokojenia wierzyciela nie tylko zachowuje on wierzytelność co
do pozostałej części, ale nawet przysługuje mu pierwszeństwo zaspokojenia przed
wierzytelnością, która przeszła na osobę trzecią wskutek częściowej zapłaty (art.
518 ż 3 KC).

=889= Poza tym skutki prawne wstąpienia są podobne do skutków przelewu
(per analogiam). Pamiętać jednak należy, że wstąpienie w prawa zaspokojonego
wierzyciela realizuje się ex lege, podczas gdy przelew na podstawie umowy.

=890= Jest kwestią dyskusyjną, czy osoba trzecia może wstąpić w prawa
zaspokojonego wierzyciela także na mocy umowy zawartej z wierzycielem. Raczej
należy przychylić się do poglądu, że może to nastąpić przy spełnieniu wymagań
określonych dla cesji.

Tak zwłaszcza A. Ohanowicz, Wstąpienie..., s. 230. Odmiennie Czachórski,
Zobowiązania..., s. 271 i L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 511.

Natomiast umowa o wstąpieniu w prawa zaspokojonego wierzyciela będzie w
każdej sytuacji dopuszczalna, jeżeli wyrazi na nią zgodę dłużnik. W przypadku takim
tracą bowiem sens wszelkie ograniczenia ustawowe.



2. Obowiązek przyjęcia świadczenia

=891= We wszystkich przypadkach, w których ustawa przewiduje wstąpienie
osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518 ż 1 KC), wierzyciel nie
może odmówić przyjęcia świadczenia, jeżeli jest już ono wymagalne (art. 518 ż 2
KC). W szczególności - poza konwersją wymagającą zgody dłużnika (art. 518 ż 1 pkt
3 KC) - także sprzeciw dłużnika nie uchyla tego obowiązku wierzyciela. Inaczej
interes osoby trzeciej w podstawieniu na miejsce dotychczasowego wierzyciela nie
mógłby znaleźć należytej ochrony. Wierzyciel może odmówić przyjęcia świadczenia
od osoby trzeciej jedynie wtedy, gdy wierzytelność jest ściśle związana z osobą
wierzyciela. Jeżeli wierzyciel bezzasadnie odmówi przyjęcia świadczenia
zaofiarowanego przez osobę trzecią, popadnie w zwłokę wierzyciela (art. 486 KC).

Ściśle rzecz biorąc, art. 518 KC bezpośrednio odnosi się do wierzytelności
pieniężnych na co wskazuje słowo "spłaca". W konsekwencji może on znaleźć
zastosowanie do wierzytelności niepieniężnych tylko w drodze analogii. Tak A.
Szpunar, Wstąpienie..., s. 5; J. Mojak, Przelew a singularna sukcesja..., s. 48.
Odmiennie A. Ohanowicz, Wstąpienie..., s. 233.



3. Ochrona dłużnika

=892= Problem ochrony dłużnika w razie wstąpienia osoby trzeciej w prawa
zaspokojonego wierzyciela nie został uregulowany. Należy z tego względu stosować
analogicznie przepisy o przelewie wierzytelności.
W konsekwencji, jeżeli dłużnik nie wiedząc o wstąpieniu osoby trzeciej w
miejsce zaspokojonego wierzyciela zapłacił swojemu dotychczasowemu wie-
rzycielowi, zostaje zwolniony z zobowiązania (art. 512 KC). Osoba trzecia jest więc
zainteresowana w szybkim powiadomieniu dłużnika o zmianie wierzyciela.
Stosując z kolei analogicznie art. 513 KC należy dojść do wniosku, że
dłużnikowi przysługują wobec nowego wierzyciela te wszystkie zarzuty, jakie miał
względem dotychczasowego wierzyciela.





ż 33. Zmiana dłużnika


I. Przejęcie długu

1. Pojęcie

=893= a) Zgodnie z art. 519 ż 1 KC przejęcie długu znamionują trzy cechy:
1) nabycie długu przez osobę trzecią (przejemcę) - jako jej własnego zobowiązania;
2) zwolnienie z długu dotychczasowego dłużnika;
3) zachowanie tożsamości przejmowanego zobowiązania, a więc utrzymanie się
dotychczasowego stosunku zobowiązaniowego, co w szczególności odróżnia
przejęcie długu od nowacji.

Kodeks nie zawiera wprawdzie przepisów, które by wyraźnie wskazywały,
jakie długi nie podlegają przejęciu, jednakże oczywiste jest, że zakazem takim objęte
są długi immanentnie związane z osobą dłużnika (np. namalowanie obrazu). Inna
osoba nie mogłaby bowiem wykonać danego świadczenia.

=894= b) Przejęcie długu konstruuje Kodeks cywilny jako umowę dwustronną,
która może przybrać dwojaką postać:
1) umowy między wierzycielem a przejemcą długu - za zgodą dłużnika (art. 519 ż 2
pkt 1 KC);



Wierzyciel stosunek zobowiązaniowy Dłużnik



Umowa o przejęcie
długu Zgoda dłużnika




Przejemca długu



=895= 2) umowy między przejemcą długu a dłużnikiem - za zgodą
wierzyciela (art. 519 ż 2 pkt 2 KC).


Wierzyciel stosunek zobowiązaniowy Dłużnik


Umowa o
przejęcie
długu
Zgoda wierzyciela

Przejemca długu



=896= W odróżnieniu więc od przelewu wierzytelności przejęcie długu
wymaga zawsze udziału dwóch stron stosunku zobowiązaniowego. Dla wierzyciela
ma bowiem istotne znaczenie, jaki jest stan majątkowy dłużnika, co stanowi
gwarancję wykonania przez niego zobowiązania. Dlatego Kodeks cywilny nie tylko
wymaga zgody wierzyciela - w przypadku gdy umowę o przejęcie długu zawiera
przejemca z dłużnikiem (wariant 2) - ale zastrzega ponadto, że zgoda taka jest
bezskuteczna, gdy wierzyciel nie wiedział, iż osoba przejmująca dług jest
niewypłacalna (art. 519 ż 2 pkt 2 KC). Uznano także, że interes dłużnika, w
pozostaniu w dotychczasowym stosunku prawnym, zasługuje na ochronę (np.
umożliwia mu potrącenie) i dlatego przejęcie długu wymaga i jego akceptacji.




2. Forma

=897= Oświadczenia woli stron umowy o przejęcie długu powinny być pod
sankcją nieważności złożone na piśmie (art. 522 zd. 1 KC). Przemawia za tym troska
o pewność obrotu prawnego.
W umowie o przejęcie długu jako strona zawsze występuje przejemca długu i
dlatego jego oświadczenie woli w każdym przypadku wymaga zachowania
wspomnianej formy. Natomiast gdy zawiera on umowę z wierzycielem (wariant 1 ),
wówczas, w myśl wspomnianej zasady, także oświadczenie woli wierzyciela musi
być złożone w tej samej formie; a gdy zawiera tę umowę z dłużnikiem, to samo
odnosi się do oświadczenia dłużnika.

=898= Ponadto art. 522 zd. 2 KC zastrzega formę pisemną pod sankcją
nieważności dla zgody wierzyciela. Postanowienie to znajduje więc zastosowanie do
drugiego wariantu umowy o przejęcie długu, zawieranej między dłużnikiem a
przejemcą długu. Wtedy pisemne oświadczenie woli (ad solemnitatem) powinny
złożyć nie tylko jej strony, ale i udzielająca na nie zgodę osoba trzecia (wierzyciel).

=899= Natomiast forma ta nie została zastrzeżona dla wyrażenia zgody przez
dłużnika, a więc w pierwszym wariancie umowy o przejęcie długu, gdy dłużnik
występuje w roli osoby trzeciej. Może on swoją zgodę wyrazić w formie dowolnej
(art. 60 KC).

=900= U podstaw odmiennego uregulowania formy oświadczenia woli przez
wierzyciela albo dłużnika - w postaci zgody na umowę o przejęcie długu - leży
wzgląd na potrzebę silniejszego uwzględnienia interesu wierzyciela, który po
nosi ekonomiczne ryzyko przejęcia długu. Trzeba zatem, aby decyzję w tym
względzie zawsze wyraził w sposób niewątpliwy i po zastanowieniu - czemu sprzyja
forma pisemna. Natomiast dłużnik nie wymaga w tym przypadku szczególnej jakiejś
ochrony. Z reguły umowa o przejęcie długu dochodzi do skutku z jego inicjatywy i
leży w jego interesie - nawet gdy nie jest on jej stroną.



3. Zgoda na przejęcie długu

=901= Osoba, której zgoda jest potrzebna do przejęcia długu (a więc
wierzyciel albo dłużnik), może ją wyrazić składając odpowiednie oświadczenie woli
(art. 63 KC) którejkolwiek ze stron umowy (art. 519 ż 2 KC). Po zawarciu umowy
każda ze stron może wyznaczyć osobie, której zgoda jest potrzebna, odpowiedni
termin do wyrażenia zgody, przy czym bezskuteczny jego upływ jest jednoznaczny z
odmówieniem zgody (art. 520 KC).
Skutki odmowy zgody są różne w zależności od tego, kto tej zgody powinien
udzielić.

=902= 1) Jeżeli przejęcie długu następuje na podstawie umowy wierzyciela z
przejemcą i za zgodą dłużnika, brak tej zgody powoduje nieważność umowy
(art. 521 ż 1 KC).

=903= 2) Jeżeli przejęcie długu przyjmuje postać umowy między przejemcą
długu a dłużnikiem i za zgodą wierzyciela, brak zgody prowadzi do tego, że umowa
stron wywiera tylko ograniczone skutki między nimi samymi. Polegają one na tym, że
osoba, która miała przejąć dług odpowiada względem dłużnika za to, że wierzyciel
nie będzie żądał od niej spełnienia świadczenia (art. 521 ż 2 KC). Chodzi tu więc o
tzw. ustawową konwersję przejęcia długu w umowę o zwolnienie dłużnika przez
osobę trzecią od obowiązku świadczenia (art. 392 KC).

Por. bliżej E. Gętowska, [w:] System, s. 926; odmiennie B. Żubkowski, [w:]
Komentarz 1972, s. 1234.

=904= Cechy konstytutywne umowy o przejęcie długu powinny być wyrażone
w jej treści. Jednakże reguła interpretacyjna art. 523 KC każe przyjąć, że jeżeli w
umowie o przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zwolnić
zbywcę od związanych z własnością długów, to uważa się, iż strony zawarły umowę
o przejęcie tych długów przez nabywcę. Ponieważ chodzi w tym przypadku o wariant
drugi tej umowy, zatem do jej skuteczności konieczna jest jeszcze zgoda wierzyciela
(art. 519 ż 2 pkt 2 KC). Gdyby wierzyciel odmówił swojej zgody, nabywca
nieruchomości jest odpowiedzialny względem zbywcy za to, że wierzyciel nie będzie
od niego żądał spełnienia świadczenia (art. 521 ż 2 KC), do czego wierzyciel
pozostaje nadal uprawniony.



4. Prawa uboczne

=905= Prawa uboczne zabezpieczające wierzytelność (poręczenie, zastaw,
hipoteka) wygasają z chwilą przejęcia długu, chyba że poręczyciel lub osoba trzecia
wyrazi zgodę na dalsze ich trwanie (art. 525 KC). Przepis ten ma na względzie
ochronę interesów osób, które udzieliły zabezpieczenia. Od sytuacji majątkowej
dłużnika bowiem z zasady zależy, czy będą oni odpowiadać, za cudzy dług i czy w
takim przypadku zaspokojone zostaną ich roszczenia regresowe do dłużnika.



5. Zarzuty przysługujące przejemcy

=906= Przejemca długu, wstępując w istniejący już stosunek
zobowiązaniowy, może w konsekwencji przedstawić zarzuty wynikające z treści tego
stosunku według stanu istniejącego w chwili przejęcia (art. 524 ż 1 KC).

Przykład: jeżeli przejemca przejął dług z tytułu umowy pożyczki, to może
wobec wierzyciela podnieść zarzuty, że zgodnie z tą umowa nie upłynął jeszcze
termin płatności.

=907= Zarzutem tego rodzaju nie jest jednak zarzut potrącenia, jaki miał
wobec wierzyciela dotychczasowy dłużnik (art. 524 ż 1 KC), ponieważ stanowi on
emanację jego własnego prawa nie objętego treścią stosunku zobowiązaniowego, w
obrębie którego nastąpiła zmiana dłużnika.

=908= Ponadto przejemca może podnieść zarzuty wynikające z umowy
zawartej między nim a wierzycielem o przejęcie długu, jak również osobiste zarzuty
przysługujące mu wobec wierzyciela z innego tytułu prawnego - w szczególności
zarzut potrącenia. Wynika to z ogólnych zasad prawa zobowiązań i dlatego kwestia
ta nie wymaga szczególnego uregulowania w dziale poświęconym zmianie dłużnika
(art. 519 i n. KC).

=909= Problemem najbardziej kontrowersyjnym w teorii i różnie
rozstrzyganym w poszczególnych systemach prawnych jest kwestia dopuszczalności
zarzutów wynikających ze stosunku będącego podstawą przejęcia długu, a łą-
czących przejemcę długu z dawnym dłużnikiem.

Przykład: Przejemca X zobowiązał się w umowie z dłużnikiem Y przejąć jego
dług względem W jako zaspokojenie jakiejś wierzytelności Y-a przeciwko X-owi.
Jeżeli jednak owa wierzytelność nie istnieje, powstaje pytanie, czy przejemca X
może na tej podstawie odmówić wierzycielowi W spełnienia przejętego świadczenia.

Otóż w myśl art. 524 ż 2 KC przejemca nie może powoływać się względem
wierzyciela na zarzuty wynikające z istniejącego między przejmującym dług a
dotychczasowym dłużnikiem stosunku prawnego, będącego podstawą prawną
przejęcia długu. Czyni jednak od tej reguły poważny wyjątek, zastrzegając, że
przejemcy przysługują z tego stosunku zarzuty, jeżeli wierzyciel o nich wiedział i to
najpóźniej w chwili udzielenia zgody na przejęcie długu.

W powołanym wyżej przykładzie przejemca X nie może więc podnieść wobec
wierzyciela W zarzutu, że jego (X-a) zobowiązanie wobec dotychczasowego
dłużnika (Y-a) nie istniało - chyba że wierzyciel o tym wiedział.

Rozwiązanie to ma na względzie ochronę interesu wierzyciela. Gwarantuje
bowiem, że bez jego wiedzy i woli nie ulegnie pogorszeniu jego sytuacja prawna w
następstwie dokonanego przejęcia długu. W tych granicach chronione są zarazem
interesy przejemcy długu.

=910= Rozwiązanie to jest źródłem trwającej w teorii polskiego prawa
cywilnego kontrowersji co do tego, czy przejęcie długu jest kauzalną czynnością
prawną. Dylemat ten nie może być rozwiązany w sposób stanowczy, ponieważ
rozstrzygnięcia ustawy są połowiczne. Nie ma to zresztą znaczenia praktycznego,
ponieważ polski system prawny nie zawiera reguł ogólnych dla kauzalnych albo
abstrakcyjnych czynności prawnych.




II. Kumulatywne przystąpienie do długu

1. Reguły ogólne

=911= W razie kumulatywnego przystąpienia do długu dotychczasowy dłużnik
- w odróżnieniu od przejęcia długu - nie zostaje zwolniony z zobowiązania;
pozostaje więc nadal dłużnikiem, przy czym obok niego pojawia się przystępujący do
długu jako drugi dłużnik odpowiedzialny solidarnie. W rezultacie następuje tu więc
pomnożenie podmiotów po stronie długu.
Kumulatywne przystąpienie do długu może mieć swe źródło w umowie lub w
innych zdarzeniach prawnych określonych w ustawie (ex lege).
Umowa o przystąpienie do długu nie została uregulowana żadnymi
szczególnymi przepisami prawnymi. Jest jednak dopuszczalna w ramach ogólnej
swobody umów. Może ona być zawarta między dłużnikiem a przystępującym do
długu; przyjmuje wówczas postać umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej albo
między przystępującym a wierzycielem.



2. Ustawowe przystąpienie

=912= Ustawowe kumulowanie przystąpienia do długu reguluje art. 526 KC.
W myśl tego przepisu nabywca przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego staje się
dłużnikiem solidarnym - obok zbywcy - w zakresie zobowiązań związanych z
prowadzeniem tego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa, i to bez względu na to, z
jakiego zdarzenia zobowiązania te powstały (umowy, bezpodstawnego
wzbogacenia, itp.).

Natomiast przez nabywcę rozumie się tego, kto nabył przedsiębiorstwo lub
grunt rolny stanowiący substrat gospodarstwa rolnego (por. art. 553 KC) w drodze
umowy. Chodzi tu zatem o pochodne i translatywne nabycie. Normy art. 526 KC nie
stosuje się więc np. do nabycia w drodze dziedziczenia, zasiedzenia, egzekucji lub
rękojmi wiary publicznej, por. bliżej J Mojak, [w:] Pietrzykowski. KC. Komentarz, s.
112, 1 118-1120.

Dzięki tej instytucji wierzyciel uzyskuje silne zabezpieczenie wykonania swojej
wierzytelności. Chroniąc jednak zarazem interesy nabywcy ustawa:

=913= 1) wyłącza przystąpienie do długu, o którego istnieniu nabywca nie
wiedział mimo zachowania należytej staranności. Ustawa chroni więc w tym przy-
padku dobrą wiarę nabywcy (por. orz. SN z 5.5.1993 r.; opubl. OSN 1993, poz. 218);

=914= 2) ogranicza odpowiedzialność nabywcy do wartości nabytego
gospodarstwa lub przedsiębiorstwa (pro viribus patrimonii).

Por. orz. SN z 13.2.1985 r.; opubl. OSP 1986, poz. 53 z glosa M.
Kępińskiego.

=915= Norma art. 526 KC ma charakter bezwzględnie wiążący z uwagi na to,
że chroni interesy osoby trzeciej - to znaczy wierzyciela zbywcy (por. orz. SN z
25.1.1983 r.; opubl. OSN 1983, poz. 139). Bez jego zgody odpowiedzialność zbywcy
i nabywcy przedsiębiorstwa oraz gospodarstwa rolnego nie może być ograniczona
lub wyłączona (art. 526 zd. 3 KC).

=916= W związku z tym należy stanąć na stanowisku, że umowa zbycia
przedsiębiorstwa (art. 75(1) KC) obejmującego w myśl art. 55(1) pkt 5) KC
zobowiązania związane z jego prowadzeniem, nie powoduje zwolnienia zbywcy
przedsiębiorstwa z jego zobowiązań wobec wierzyciela', jeżeli ten nie wyraził na to
swojej zgody. Sama umowa zbycia wywoła więc jedynie konsekwencje w
stosunkach wewnętrznych (tj. między nabywcą a zbywcą przedsiębiorstwa). Znaczy
to, że zbywca będzie miał roszczenia zwrotne wobec nabywcy przedsiębiorstwa, w
razie gdy z racji swojej odpowiedzialności solidarnej świadczyć będzie wierzycielowi
(art. 376 KC).