P R A C A P R Z E G L 
D O W A
Marzena Binczycka-Anholcer
Katedra Medycyny Społecznej Akademii Medycznej w Poznaniu im. Karola Marcinkowskiego
Zachowania suicydalne osób
w starszym wieku
Suicidal behaviour of the elderly persons
Adres do korespondencji:
Streszczenie
dr n. med. Marzena Binczycka-Anholcer
Wraz ze zmianą struktury demograficznej w ostatnich latach w Polsce pojawiły się nowe problemy spo-
Os. Orła Białego 71/6
łeczne i medyczne. Dotyczą one zwłaszcza grupy seniorów. Zdobycze techniczne i współczesna farma-
61 251 Poznań
tel.: [phone],
kologia potrafią przedłużyć ludzkie życie, lecz nie zapewniają jego jakości.
tel. kom.: 605 075 646
Średnia długość życia w Polsce osiągnęła 79 lat dla kobiet i 70 dla mężczyzn. Z wiekiem dochodzi do
e-mail: [e-mail]
kumulacji chorób całego życia. Największym problemem jest jednak izolacja człowieka starego; zarówno
społeczna, ekonomiczna, socjalna, jak i rodzinna. Popadanie w depresję, apatię, pojawienie się myśli
samobójczych nie są rzadkie, a wręcz zauważa się wzrost liczby zgonów samobójczych w grupie wieko-
wej seniorów. Wskaz
nik samobójstw dla osób powyżej 65 rż. wynosi 19,0, a dla 75-latków 18,8, przy
średnim wskaz
niku dla całej populacji samobójców w Polsce wynoszącym 15,6 (2004 r.).
W ostatnich latach zauważalny jest także wzrost liczby samobójstw osób w wieku podeszłym popełnia-
nych pod wpływem alkoholu.
słowa kluczowe: samobójstwo, osoby w podeszłym wieku, aspekty społeczne i medyczne
Summary
Along with the change in the demographic structure in Poland, observed in recent years, new social and
medical problems have appeared. They concern especially the group of senior citizens. Advances in tech-
nology and modern pharmacology may extend the life of human beings, but they do not ensure its quality.
The mean lifespan in Poland reached 79 years for women and 70 years for men. Along with age, diseases
suffered by a given individual cumulate. However, the biggest problem is the isolation of old people
 both social, economic and within the family. Suffering from depression, apathy, suicidal thoughts are
not rare, and so an increase in the number of suicidal deaths is observed in the age group of senior
citizens. The suicide index for persons over 65 years of age in Poland is 19.0 and for 75-year olds  18.8,
Suicydologia Tom 1, nr 1, 77 87
at the mean index for the whole population of suicides in Poland of 15.6 (2004).
Copyright © 2005 Polskie
Last years we can observe growth of the frequency suicides among elderly people under the influence of
Towarzystwo Suicydologiczne
alcohol.
ISSN 1895 3786
www.suicydologia.viamedica.pl
key words: suicide, elderly persons, social and medical aspects
Stosunek do samobójstwa osób społecznych i medycznych. Dotyczą one zwłaszcza se-
w starszym wieku w różnych kulturach niorów. Zdobycze techniczne, zastosowanie nowych
rozwiązań medycznych, doświadczenia w dziedzinie
Zmiana struktury demograficznej na przełomie wie- genetyki i współczesna farmakologia potrafią prze-
ków XX i XXI na świecie, w tym w całej Europie dłużyć ludzkie życie, lecz nie zapewniają jego dobrej
i Polsce, spowodowała powstanie nowych problemów jakości.
77
SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1
W światowej literaturze suicydologicznej nie poświęco- nich interakcji międzyludzkich  oraz proces makro-
no dotychczas dostatecznej uwagi problemom samo- społeczny obejmujący problemy polityczne, ekonomicz-
bójstw osób w wieku podeszłym. Wiek starczy obfitują- ne, religijne i kulturowe [9].
cy w problemy medyczne, psychiczne, socjalne i społecz- W badaniach biologicznych i medycznych za początek
ne nie jest wdzięcznym tematem do rozważań. Każdym starości uważa się 60 rok życia. W badaniach socjolo-
społeczeństwem wstrząsają zgony samobójcze dzieci, gicznych i demograficznych początek starości jest rów-
młodzieży i młodych matek. noznaczny z wiekiem emerytalnym (w Polsce: 60 rż. dla
Śmierć samobójcza starców była praktykowana już kobiet, 65 rż. dla mężczyzn). W procesie starzenia bar-
wśród niektórych plemion pierwotnych, starzy ludzie dzo istotne znaczenie mają tak zwane modulatory, do
decydowali się na śmierć w momencie utraty sprawno- których należą:
ści i przydatności w grupie społecznej. Zwyczaj ten po-  warunki socjalne i rodzinne;
został do dzisiaj wśród mieszkańców wysp Tikopia na  wykształcenie, zawód, praca;
południowym Pacyfiku [1].  Ludzie zmęczeni dokonują  styl życia, odżywianie, stosowanie używek, narkoty-
życia spokojnie, po uprzednim sowitym i smacznym po- ków, nikotyny;
siłku, rzucając się z występu skalnego do morza [2].  narażenie na szkodliwe czynniki środowiska ze-
Nume Tetaz, powołując się na z
ródła, mówił o plemie- wnętrznego.
niu Germanów  z dalekiej północy , w którym unikano Starość nie jest złem koniecznym, stanowi ciąg wyda-
ubóstwa i  uciążliwości starości za pomocą samobój- rzeń następujących po sobie, nieodłącznych, lecz zależ-
stwa [3]. W starożytnym Rzymie dopuszczano samo- nych  nieodłącznych od kolei losu, lat przeżytych
bójstwo jako  obronę przed cierpieniem nie do zniesie- i przyszłych, zależnych od potencjału zużytego i pozo-
nia , nieuniknionym zwłaszcza w okresie starości. Se- stałego, zarówno w sferze fizycznych, jak i psychicznych
neka dowodzi, że jest to  obrona przed cierpieniem doznań i przeżyć. Starość jest  naznaczona utratą bli-
[4, 5]. W zwyczaju mieszkańców wyspy Keos było po- skich osób, przyjaciół, współmałżonka, dzieci i innych
pełnianie samobójstwa przez ludzi w wieku podeszłym członków rodziny.
obojga płci. Przyjmowali oni w rodzinnym gronie napój Postępy w medycynie, profilaktyka chorób zakaz
nych,
z maku i szałwi, wyznając teorię, aby  nie żyć życiem poprawa opieki medycznej nad człowiekiem w wieku
niegodnym życia . A
acina zachowuje wspomnienia tego podeszłym pozwalają przedłużyć życie ludzi zarówno
w przysłowiu seksagenarii de ponte ( 60-latki z mostu ) osób o relatywnie dobrej kondycji zdrowotnej, jak i prze-
oraz w sformułowaniu depontanti senes ( wyrośnięta sta- wlekle chorych. Ryzyko samobójstwa jest częstsze u lu-
rość ), tłumacząc przysłowie   nie dla starych aktyw- dzi w wieku podeszłym przewlekle chorych. Grupę su-
ne życie [6]. icydogenną stanowią osamotnieni wdowcy w podeszłym
wieku lub rozwiedzeni, którzy nie potrafią się odnalez
ć
w społeczeństwie lub rodzinie po stracie współmałżon-
Medyczne i społeczne ka, na przykład w Poznaniu stanowią oni 8% całej po-
aspekty samobójstwa pulacji samobójców (badania M. Binczyckiej-Anholcer
w latach 1988 2004) [10].
Wiek podeszły, powszechnie określany mianem staro- Omawiane zależności występują również w innych kra-
ści, jest nieuchronnym etapem życia każdego człowie- jach. Według Dorpata [11] jest to prawidłowość po-
ka. Jest on powszechnie negatywnie postrzegany, gdyż wszechna we wszystkich grupach wiekowych obu płci.
utożsamia się go z chorobami, niepełnosprawnością fi- Często strach przed utratą pozycji w społeczeństwie
zyczną w zakresie narządu ruchu, demencją i zaburze- i w rodzinie, poczucie niższości, powstanie nowych sy-
niami psychicznymi [7]. tuacji życiowych stanowią podstawowy czynnik do pod-
Geriatria nazywana medycyną starości zajmuje się pre- jęcia decyzji o śmierci. Dostęp w grupie wiekowej osób
wencyjnymi leczniczymi, społecznymi i medycznymi w podeszłym wieku (zwłaszcza wśród kobiet) do leków,
aspektami schorzeń u osób w wieku podeszłym, star- szczególnie z grupy psychotropowych i nasennych, uła-
czym, sędziwym [8]. Według klasyfikacji Światowej Or- twia podjęcie decyzji o autodestrukcji. Badania w tej
ganizacji Zdrowia (WHO, World Health Organization) grupie wskazują na podobne przyczyny popełniania sa-
starość dzielimy na trzy okresy: mobójstw w Polsce, Stanach Zjednoczonych i innych
 I wiek podeszły  60 75 rż.; państwach.
 II wiek starczy  75 90 rż.; Badania B. Mac Mahona i P. Hugha [12] dowodzą, że
 III wiek sędziwy  > 90 rż. śmierć współmałżonka przyspiesza śmierć osamotnionej
Starzenie należy rozpatrywać jako proces biomedycz- osoby. Traumatyczny czas to pierwszy rok po śmierci bli-
no-społeczno-psychologiczny. Jest on procesem zmien- skiej osoby  liczba zgonów samobójczych jest wówczas
nym, tak jak społeczeństwo podlegające transformacji. 2-krotnie wyższa niż w póz
niejszych latach. Współczyn-
Jest to proces zmian mikrospołecznych  bezpośred- niki samobójstw wśród wdowców i rozwiedzionych oboj-
78
Marzena Binczycka-Anholcer, Zachowania suicydalne osób w starszym wieku
ga płci są czterokrotnie wyższe niż odpowiednie współ- bezrobocie, alkoholizm. Nadużywanie alkoholu jest
czynniki u osób wolnych lub pozostających w związku częstsze wśród osób starszych, szczególnie po 65 rż.,
małżeńskim. Nagła zmiana stanu cywilnego, nagłe osa- w związku z tym wzrasta znaczenie tego czynnika ryzyka,
motnienie, poczucie izolacji, nieporadność w życiu co- mimo niewyjaśnionej do końca kwestii, czy alkohol był
dziennym, strach przed życiem w samotności to czynniki czynnikiem sprawczym samobójstwa, czy ułatwiającym
prowokujące do ustąpienia ze świata żywych. podjęcie decyzji samobójczej. Inne czynniki ryzyka to:
Wielkim przeżyciem dla osób w wieku podeszłym (tj.  pogorszenie sytuacji ekonomicznej w wyniku przej-
> 60 rż.) jest śmierć rodziców [13]. W podświadomości ścia na emeryturę;
każdego człowieka posiadanie rodziców stanowi  wen-  utrata niezależności materialnej;
tyl bezpieczeństwa na dalsze życie.  Jeszcze nie ja, jesz-  spadek poczucia bezpieczeństwa ekonomicznego,
cze nie teraz . Rodzice stanowią niejako granicę oddzie- zdrowotnego, społecznego;
lającą od własnej śmierci, w domyśle  hierarchia wie-  zmiana statusu społecznego  z reguły utrata pozy-
ku ustala kolejność odejścia. W momencie śmierci ro- cji społecznej;
dziców starszy człowiek zdaje sobie sprawę, że już tylko  utrata pozycji w rodzinie;
on jest w  kolejce do śmierci. Zwłaszcza starsze kobie-  utrata małżonka;
ty przeżywają ten moment, popadają w depresję i po-  osłabione więzi społeczne, samotność, izolacja;
pełniają samobójstwa częściej niż mężczyz
ni z tej samej  depresje.
grupy wiekowej. Częste są samooskarżenia, że nie zro- Do czynników sprawczych lub ułatwiających podję-
biono wszystkiego, aby utrzymać starych rodziców przy cie decyzji samobójczej należą uzależnienia od leków
życiu; niedopowiedziane kwestie, słowa, nierozwikłane lub alkoholu, nierzadko występujące razem. Świato-
problemy, niedokończone rozmowy to następny aspekt wa Organizacja Zdrowia (WHO) donosi, że samobój-
przeżywania żałoby. stwa popełnione pod wpływem alkoholu stanowią
Średnia długość życia w Polsce w 2004 roku osiągnęła 22% wszystkich zgonów samobójczych (USA  25%,
79 lat dla kobiet i 70 lat dla mężczyzn. Z wiekiem do- Polska  22,1%). W wyniku analizy protokołów sek-
chodzi do kumulacji zarówno chorób całego życia, jak cyjnych Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Aka-
i skutków zdrowotnych przebytych i nasilenie obecnie demii Medycznej w Poznaniu z lat 1994 2003 otrzy-
występujących jednostek chorobowych. Do częściej wy- mano informacje dotyczące zgonów samobójczych
stępujących chorób somatycznych należą: choroby ukła- osób w wieku podeszłym. Mężczyz
ni stanowili 70%
du krążenia z podkreśleniem miażdżycy i nadciśnienia wszystkich samobójców w wieku podeszłym, z czego
tętniczego, choroby nowotworowe, choroby narządu ru- 22% samobójstw zostało popełnionych pod wpływem
chu, narzÄ…du wzroku, neurologiczne, cukrzyca (z jej kon- alkoholu. Kobiety z tej samej grupy wiekowej stano-
sekwencjami), choroby nerek, z których choroby nowo- wiły 30%, z czego 15% było pod wpływem alkoholu.
tworowe, neurologiczne, narządu wzroku, cukrzyca Najliczniejszą grupą wiekową samobójców w wieku
obarczone są największym ryzykiem zachowań samobój- podeszłym byli mężczyz
ni z przedziału wiekowego 60
czych. Wśród mężczyzn w podeszłym wieku przyczyną  70 rż., co stanowiło 72%. W grupie kobiet powyżej 60 rż.
zachowań samobójczych są zwłaszcza schorzenia powo- samobójstwo najczęściej popełniały osoby z przedzia-
dujące ból i niepełnosprawność fizyczną. Niepokojący łu wiekowego 71 75 rż. (35%) oraz z przedziału wie-
jest fakt występowania zaburzeń psychicznych u około kowego 60 65 rż. (30%). Niepokojący jest fakt, iż 33%
90% osób podejmujących próby samobójcze. Depresja, kobiet z przedziału wiekowego 71 75 rż. było pod wpły-
lęki, stany apatii, otępienie występują u około 60% po- wem alkoholu. Alkohol należy po chorobach psychicz-
pulacji ludzi w wieku podeszłym. Jednak największym nych do najistotniejszych czynników ryzyka suicydal-
problemem jest izolacja człowieka starego; zarówno spo- nego; pije się go w celu ułatwienia podjęcia decyzji lub
łeczna, ekonomiczna, jak i rodzinna. Popadanie w de- dokonania aktu autodestrukcji. Najczęstszymi sposo-
presję, apatię, pojawienie się myśli samobójczych nie są bami popełnienia samobójstwa były: powieszenie
rzadkie, a wręcz stwierdza się wzrost liczby zgonów sa- (56%), skok z wysokości (15%), rzucenie pod pociąg
mobójczych w grupie wiekowej seniorów. Wskaz
nik sa- i utopienie (4%). Wśród mężczyzn nie występowało
mobójstw dla osób powyżej 65 rż. w Polsce wynosi 19,0, zatrucie środkami farmakologicznymi, wśród kobiet
a dla 75-latków 18,8, przy średnim wskaz
niku dla całej stanowiło ono 5%. Intrygujący jest fakt występowania
populacji samobójców w Polsce wynoszącym 15,6 (2004 r.). wysokiego stężenia alkoholu we krwi denatów, to zna-
czy w 30% przypadków stanowił on aż 1,01 1,5 pro-
mila, w 5% 3,5 4 promila (ryc. 1). NiepokojÄ…cym jest
Czynniki ryzyka suicydalnego fakt, iż około 30% seniorów w Polsce popełnia samo-
bójstwo pod wpływem alkoholu. Osoby w wieku po-
Do czynników ryzyka suicydalnego zalicza się: depre- deszłym najczęściej (52% mężczyzn i 67% kobiet) po-
sje, stres, lęk, choroby psychiczne, choroby przewlekłe, pełniają samobójstwo w domu.
79
SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1
alkoholowej w śluzówce żołądka jest mniejsza, co spra-
wia, że metabolizm alkoholu jest u nich wolniejszy
i podwyższone stężenie alkoholu dłużej utrzymuje się
w surowicy krwi. Starsze kobiety pijÄ… alkohol rzadziej,
jednak ryzyko intensywnego picia alkoholu jest wyższe
wśród kobiet w wieku podeszłym niż u mężczyzn z tego
samego przedziału wiekowego. Problem nawrotu do
problemu alkoholowego może wystąpić po wielu latach
abstynencji; często jako reakcja na utratę bliskiej oso-
by. U 25% pacjentów w wieku podeszłym z problemami
alkoholowymi jednocześnie występuje depresja. Alko-
hol dla wielu starych osób staje się sposobem radzenia
sobie ze stresem [14]. Zaburzenia zwiÄ…zane z piciem
alkoholu występują częściej u pacjentów rozwiedzionych
lub będących w separacji i u owdowiałych mężczyzn.
Najwyższy odsetek dokonanych samobójstw występuje
w grupie mężczyzn w podeszłym wieku rasy białej in-
tensywnie pijÄ…cych alkohol i cierpiÄ…cych na depresjÄ™
Rycina 1. Stężenie alkoholu we krwi zmarłego w wyniku
związaną ze śmiercią małżonka [19].
samobójstwa
Figure 1. Blood alcohol concentration of suicidal death
Wskaz
niki samobójstw w grupie osób
w starszym wieku w Polsce i na świecie
Alkohol jest substancją najczęściej nadużywaną przez
osoby w wieku podeszłym. Zachodzące zmiany fizjolo- Biorąc pod uwagę dane demograficzne Polski i rosnącą
giczne zwiększają wrażliwość na alkohol i sprzyjają po- liczbę osób w wieku podeszłym (21% ludności Polski
wstawaniu szkodliwych skutków jego działania [14]. Nie stanowi ludność powyżej 60 rż.), należy rozpatrywać
bez znaczenia są interakcje alkoholu z przyjmowanymi problemy geriatryczne i gerontologiczne z uwzględnie-
lekami (np. benzodiazepinami) przepisanymi przez le- niem wszystkich problemów gerontologii społecznej,
karza lub przyjmowanymi według własnego uznania a także zwrócić uwagę na zachowania autodestrukcyjne
i potrzeby. Najczęściej są to leki przeciwbólowe, prze- w tej grupie wiekowej, zwłaszcza że liczba zgonów sa-
ciwzapalne, antybiotyki, środki psychotropowe, leki mobójczych w Polsce w grupie osób powyżej 60 rż.
przeciwdepresyjne, przeciwarytmiczne, preparaty obni- w ostatnich latach stale wzrasta, zarówno w miastach,
żające ciśnienie tętnicze. Bardzo niebezpieczne jest pi- jak i na wsiach.
cie alkoholu przez osoby starsze obciążone chorobami, Tendencję wzrostową obserwuje się przede wszystkim na
na przykład cukrzycą, nadciśnieniem tętniczym, niewy- wsi, gdzie współczynnik samobójstw na 100 tys. mieszkań-
dolnością nerek, chorobą Alzheimera, chorobą Parkin- ców wynosił w 1951 roku 3,8, w 1960 roku 5,8, w 1970 roku
sona. Zachowania takie mogą być tragiczne w skutkach: 11, w 1980 roku 15,7, w 1990 roku 15,7, w 1995 roku
krwawienie z przewodu pokarmowego, hipoglikemia, 17,2, a w 2000 roku 17,1 (ryc. 2).
utrata świadomości, upadki, stany śpiączki hipo- lub hi- W grupie osób powyżej 60 rż. występuje tendencja wzro-
perglikemicznej. Problem oceny rozpowszechniania tych stowa liczby zgonów samobójczych ze współczynnikiem
zaburzeń w społeczeństwie amerykańskim ocenia się na 25,8 w przedziale wiekowym 50 59 lat oraz ze współ-
3 25% (picie ryzykowne) i 2,2 9,6% (picie problemo- czynnikiem 19,6 w przedziale wiekowym pomiędzy 60
we) [15]. Zaburzenia związane z piciem alkoholu przez a 69 rokiem życia.
osoby starsze często zostają nierozpoznane i nieleczo- Mężczyz
ni w wieku podeszłym popełniają samobójstwa
ne. Określane są  niewidzialną epidemią [16]. Bada- częściej niż kobiety w tym samym okresie życia. W po-
nia amerykańskie wskazują, że tylko 2 3% mężczyzn szczególnych przedziałach wiekowych w odstępach
i 1% kobiet w wieku podeszłym jest uzależnionych od 5-letnich proporcje te wahają się w mieście w granicach
alkoholu [17]. W Polsce osoby powyżej 65 rż. z zaburze- 6 9 na 100 tysięcy kobiet i 19 40 na 100 tysięcy męż-
niami spowodowanymi stosowaniem alkoholu stanowi- czyzn. Na wsi odpowiednie proporcje liczbowe kształ-
ły 2,6% ogółu pacjentów całodobowych i stacjonarnych tują się w granicach 4 8 i 7 19 na 100 tysięcy. Jest to
zakładów psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Co piąty nowy trend, który z punktu widzenia psychologicznego
pacjent psychiatrycznej opieki zdrowotnej to osoba jest uwarunkowany tym, że we współczesnej wsi powtó-
z problemem alkoholowym, która przekroczyła 65 lat [18]. rzył się zespół czynników charakteryzujących miasta, do
U osób w starszym wieku aktywność dehydrogenazy których należą:
80
Marzena Binczycka-Anholcer, Zachowania suicydalne osób w starszym wieku
Rycina 2. Współczynniki zgonów samobójczych na 100 tys. mieszkańców na wsi w Polsce w latach 1950 2000
Figure 2. Suicidal death rate (per 100 000 people) of villages inhibitants in Poland (years: 1950 2000)
y
ródło: Rocznik Statystyczny 2001 (GUS), Warszawa 2002.
 osłabienie więzi rodzinnych, sąsiedzkich; wcześniej wymienionych krajach (8 12/100 tys. miesz-
 poczucie izolacji, odosobnienia; kańców), co wynika z lepszej opieki gerontologicznej,
 postępujące procesy dezintegracyjne. psychiatrycznej oraz wysokich świadczeń socjalnych.
AnalizujÄ…c wskaz
niki zgonów samobójczych osób w wie-
ku podeszłym w niektórych państwach świata, należy za-
uważyć występujące bardzo duże różnice w tych danych Samobójstwo w aspekcie religijnym
(tab. 1).
Państwa o najwyższym wskaz
niku zgonów samobój- Liczba zgonów samobójczych osób w wieku podeszłym
czych w tej grupie wiekowej to: Węgry (96,0), Bułgaria w Polsce i na świecie jest niepełna [22, 23]. Samobój-
(68,5), Francja (48,1), Finlandia (23,3), Szwajcaria stwa osób w starszym wieku traktuje się jak wypadek
(50,6). O ile Węgry i Austria zawsze były w czołówce lub chorobę. Jest to spowodowane często złą interpre-
państw o wysokim ryzyku suicydologicznym, to budzi tacją przyczyny zgonu przez lekarza lub celowym zata-
zdziwienie wysoki współczynnik zgonów samobójczych janiem przez rodzinę przyczyny śmierci. Fakt ten jest
wśród osób w podeszłym wieku w Szwajcarii i we Fran- częsty w środowisku wiejskim. Rodzina celowo kamu-
cji, czyli w państwach o ustabilizowanej pozycji społecz- fluje fakt śmierci samobójczej najczęściej z dwóch po-
no-ekonomiczno-politycznej. Być może jest to wskaz
- wodów; opinia społeczeństwa wiejskiego lub małomia-
nik dezintegracji rodzinno-społecznej państw wysoko steczkowego zawsze negatywnie ocenia fakt śmierci sa-
uprzemysłowionych. Polska znajduje się w grupie państw mobójczej, stawiając rodzinę samobójcy w złym świetle
o średnich wskaz
nikach (14,9), mimo że w ostatnich la- jako nieprzyjazną, zdezintegrowaną, w której brak sza-
tach notuje się stały ich wzrost. Niskie wskaz
niki mają cunku dla starego człowieka oraz opieki nad nim. Ro-
takie państwa, jak: Albania (1,6), Grecja (8,3), Mek- dzina jest oceniana jako bezduszna, prowokująca oso-
syk (8,6), Kanada (12,2), Wielka Brytania (12,1). bę w podeszłym wieku do samobójstwa. Z powodów
Samobójstwo jest zjawiskiem zależnym od kultury i religii, religijnych zataja się również przyczynę, a także fakt
dlatego też są zauważalne tak duże różnice w liczbach zgo- zgonu samobójczego. Pokutujący w społeczeństwie pol-
nów samobójczych w różnych krajach na świecie. skim problem pochówku samobójcy na cmentarzu,
Według Światowej Organizacji Zdrowia samobójstwa są w poświęconej ziemi, podczas mszy odprawianej przez
częstsze wśród osób starszych niż młodych [20]. Na przy- katolickiego księdza, jest w dalszym ciągu aktualny mimo
kład w Hiszpanii, Portugalii mężczyz
ni powyżej 45 rż. zmiany stosunku Kościoła Katolickiego do samobójców.
popełniają samobójstwo 10-krotnie częściej niż młodsi W środowisku wiejskim nadal sprawia się problemy
od nich [21], we Włoszech 7-krotnie częściej. W Wiel- z pochówkiem samobójcy. Zwyczajowo nie chowano sa-
kiej Brytanii, Norwegii, Australii i Kanadzie wskaz
niki mobójców w poświęconej ziemi, a także w centralnej
samobójstw dla osób w starszym wieku są niższe niż we części cmentarza. Miejscem dla nich wyznaczonym był
81
SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1
Tabela 1. Samobójstwa zakończone śmiercią w wybranych krajach świata w latach 1993 1995 według wieku (współ-
czynniki na 100 tys. osób w danej grupie wiekowej)
Table 1. Suicidal death rate (per 100 000 people) in indicated countries due to the age (years 1993 1995)
Kraj Rok Grupa wiekowa samobójców (lata)
e"
5 14 15 24 25 34 35 44 45 54 55 64 65 74 e"
e" 75
e"
e"
Albania 1993 0,3 5,4 3,3 2,0 3,2 2,8 2,4 1,6
Australia 1994 0,2 15,8 18,2 17,2 16,2 14,9 13,3 15,9
Austria 1995 0,8 15,0 22,8 25,2 27,9 28,9 33,2 57,1
Bułgaria 1994 1,2 9,2 10,8 17,2 21,2 23,7 34,7 68,5
Dania 1995 0,2 7,9 17,8 20,4 21,2 29,4 29,7 40,3
Finlandia 1995 0,6 22,8 33,0 44,0 37,6 35,2 28,4 23,3
Francja 1994 0,3 10,3 21,3 28,6 28,5 26,5 31,3 48,1
Grecja 1995 0,0 2,6 4,4 3,6 4,3 4,2 4,8 8,3
Hiszpania 1994 0,3 4,7 7,8 7,5 9,2 11,6 15,4 22,5
Holandia 1995 0,3 6,8 10,6 14,2 12,7 12,9 14,0 15,3
Izrael 1995 0,4 7,0 5,0 7,1 8,3 12,8 13,5 28,4
Japonia 1994 0,6 8,6 14,1 16,2 23,8 27,0 23,7 42,4
Kanada 1995 1,1 15,0 18,0 19,2 18,5 15,1 12,1 12,2
Kazachstan 1995 2,2 26,7 39,4 43,9 52,7 49,5 39,6 45,8
Luksemburg 1995 0,0 12,2 15,9 26,2 15,4 14,0 22,9 30,4
Meksyk 1995 0,4 3,8 5,1 4,0 4,2 4,8 5,1 8,6
Niemcy 1995 0,6 8,7 12,8 17,9 20,4 21,0 22,9 41,1
Norwegia 1994 1,5 12,8 16,5 13,8 18,1 15,2 15,9 11,4
Polska 1995 1,0 9,9 15,1 22,9 25,2 21,6 17,8 14,9
Portugalia 1995 0,2 4,4 6,8 6,2 10,3 11,9 16,9 27,3
Rosja 1995 1,9 32,2 52,0 60,7 67,3 55,5 45,7 47,9
Szwajcaria 1994 0,5 17,8 18,8 23,8 27,7 27,8 30,7 50,6
Szwecja 1995 0,4 9,4 13,8 21,0 23,0 20,9 19,4 27,0
Stany Zjednoczone 1994 0,9 13,8 15,4 15,3 14,4 13,4 15,3 21,8
Węgry 1995 0,6 11,7 23,1 44,6 51,8 44,3 53,2 96,0
Wielka Brytania 1995 0,1 6,7 10,6 11,4 9,3 7,9 7,5 12,1
WÅ‚ochy 1993 0,5 4,3 7,3 7,7 9,1 12,0 14,3 21,8
y
ródło: World Health Statistics Annual 1996, WHO, Genewa 1998.
teren poza murami cmentarnymi. Obecnie pomimo Natomiast najnowszy Kodeks Prawa Kanonicznego,
zmian w Kodeksie Prawa Kanonicznego samobójców obowiązujący od 1983 roku, reguluje ten problem
nadal chowa się na obrzeżu cmentarza, najchętniej pod z  uwzględnieniem dobra publicznego . W kanonie 1176
murem [9]. paragraf 1:  Wierni zmarli powinni otrzymać pogrzeb
Słownik teologii i nauki o religii z 1961 roku (Tybinga) kościelny zgodnie z przepisami prawa [25] uznaje
[24] podaje:  samobójstwo dziś nie jest już grzechem wprawdzie czyn samobójczy za zniewagę wobec Boga,
niewybaczalnym , jak w luteranizmie ortodoksyjnym. ale zaleca też, aby kapłani, oceniając ten desperacki
Wszystkie bliskie współczesności przepisy kościelne czyn, brali pod uwagę warunki, w jakich został on po-
przewidują pogrzeb samobójcy [25, 26].Współczesny pełniony, a więc rozpaczliwą sytuację materialną czy
Kościół Katolicki jest bardziej elastyczny w ocenie sa- też stresy psychiczne. Katechizm Kościoła Katolickie-
mobójstwa. Wcześniej obowiązujący Kodeks Prawa go z 1994 roku dość obszernie interpretuje w artykule
Kanonicznego w kanonie 1240 wyraz
nie zabrania po- V (rozdział 1) odnoszenie się Kościoła Katolickiego do
grzebu kościelnego katolika, który odebrał sobie życie. samobójstwa [27]:
82
Marzena Binczycka-Anholcer, Zachowania suicydalne osób w starszym wieku
 Artykuł V kład gromadzą przedmioty niebezpieczne: noże, nożycz-
1. Poszanowanie życia ludzkiego ki, tasaki lub zaopatrują się w leki w dużych ilościach.
Samobójstwo Często piszą listy pożegnalne, odwiedzają znajomych
ż 2280 i rodzinę, żegnając się. Listy pożegnalne osób starszych
Jesteśmy zarządcami, a nie właścicielami życia, które mają charakter testamentu, zawierają: opis pochówku,
Bóg nam powierzył. Nie rozporządzamy nim. jego oprawę, organizację stypy, a także podział dóbr do-
ż 2281 czesnych pozostałych po zmarłym. Ludzie w podeszłym
Samobójstwo zaprzecza naturalnemu dążeniu istoty wieku nie obwiniają rodziny za swój akt samobójczy.
ludzkiej do zachowania i przedłużenia swojego życia. Rozdają lub przekazują część swego majątku łącznie
Pozostaje ono w głębokiej sprzeczności z należytą miło- z przedmiotami o dużej dla nich wartości emocjonalnej
ścią siebie. Jest także zniewagą miłości bliz
niego, po- oraz stanowiÄ…ce pokaz
ną wartość majątkową. Na tym
nieważ w sposób nieuzasadniony zrywa więzy solidar- etapie choroby istotne jest prawidłowe rozpoznanie jego
ności ze współczesnością rodzinną, narodową i ludzką, stanu psychicznego i podjęcie szybkiej terapii. Zgodnie
wobec których mamy zobowiązania. Samobójstwo sprze- z Ustawą o ochronie zdrowia psychicznego, chorego moż-
ciwia się miłości Boga Żywego . na leczyć wbrew jego woli.
Jednak w ż 2282 czytamy:  Depresja u ludzi starszych jest śmiertelną chorobą ,
 Ciężkie zaburzenia psychiczne, strach lub poważna gdyż grozi samobójstwem. Podatność na depresję może
obawa przed próbą, cierpieniem lub torturami mogą wynikać zarówno z błędnej oceny własnego życia, jak
zmniejszyć odpowiedzialność samobójcy . i braku umiejętności zmagania się z problemami i stre-
Również treść ż 2283 pozwala mieć nadzieję na wiecz- sem [23].
ne zbawienie samobójcy: Depresja jest chorobą psychiczną wpływającą na funk-
 Nie powinno się tracić nadziei dotyczącej wiecznego cje psychiczne, somatyczne, psychomotoryczne i po-
zbawienia osób, które odebrały sobie życie. Bóg w so- znawcze. Do rozpoznania głębokiej depresji konieczne
bie wiadomy sposób może dać im możliwość zbawien- jest stwierdzenie co najmniej 9 objawów, z których co
nego żalu. Kościół modli się za ludzi, którzy odebrali najmniej 5 powinno się utrzymywać przez ponad 2 ty-
sobie życie . godnie [28] (tab. 2)
Ukrycie śmierci samobójczej osoby w podeszłym wieku Depresja jest najczęstszym obrazem klinicznym zaburzeń
jest o tyle łatwe, że rodzina zawsze może wytłumaczyć psychicznych wieku podeszłego. Występuje u 30 60%
samobójstwo jako przypadek lub raczej wypadek. Naj- osób w wieku podeszłym.
częściej jest to przedawkowanie leków albo też zatrucie Pacjenci z silną depresją mają kłopoty ze snem, łaknie-
gazem w wyniku nieostrożnego postępowania osoby niem, występują u nich osłabiony napęd i koncentracja,
starszej. obniżone poczucie własnej wartości, spowolnienie psy-
choruchowe, zaburzenia koncentracji. Lękliwość, przy-
gnębienie, pesymizm, alienacja, poczucie winy, utrata
Depresja jako czynnik suicydogenny zainteresowań społecznych, myśli samobójcze to obja-
wy charakterystyczne dla wieku starczego w przebiegu
Wiek podeszły z balastem chorób charakterystycznych dla
niego, takich jak: depresje, dystymia (przewlekłe zabu-
Tabela 2. Objawy głębokiej depresji
rzenie podobne do depresji), choroba Alzheimera, cho-
roba Parkinsona i inne, predysponuje do podejmowania
Table 2. Symptoms of seven depression
prób samobójczych. Kobiety bardzo ciężko przeżywają
Psychologiczne  obniżony nastrój
bezdzietność, zwłaszcza gdy jest spowodowana bezpłod-
 znaczne osłabienie zainteresowania
nością. Syndrom  pustego gniazda , niespełnionych na-
światem zewnętrznym
dziei, to czas biologicznego starzenia, utraty atrakcyjno-
 znaczne osłabienie odczuwania
ści, samotności (po rozwodzie), wdowieństwa, niepełno-
przyjemności
sprawności, chorób; to drugi niebezpieczny etap w życiu
 poczucie niskiej wartości
kobiety rozpoczynający się już po 40. roku jej życia. De-
 wyobrażenia o samobójstwie
presje występujące w wieku podeszłym pogarszają prze-
Somatyczne  zmęczenie
bieg współistniejących chorób somatycznych, powodują
 zaburzenia Å‚aknienia
inwalidztwo, zwiększają częstość popełniania samobójstw.
 zaburzenia snu
Dziewięć na 10 osób dotkniętych depresją ma myśli sa-
Psychosomatyczne  spowolnienie
mobójcze. Lęk przed popełnieniem samobójstwa jest tak
 pobudzenie
duży, że chory nie potrafi wyartykułować swych obaw w
Poznawcze  niezdolność do koncentracji
sposób zrozumiały dla otoczenia. Chorzy (depresyjni)
i podejmowania decyzji
wyrażają to przez pewne sygnały i zachowania. Na przy-
83
SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1
już istniejącej choroby somatycznej. U osób z choroba- Wykrywanie i skuteczne leczenie depresji u osób w wie-
mi nowotworowymi wskaz
nikami depresji są: zaburze- ku podeszłym dzięki zastosowaniu podejścia bio-psycho-
nia nastroju, bezradność, utrata poczucia własnej war- społecznego powinno być dobrą metodą zapobiegania
tości i godności, pragnienie śmierci [29]. samobójstwom w tej grupie osób.
Depresja u osób w wieku podeszłym jest spowodowana Ludzie, którzy znalez
li się poza społeczeństwem wbrew
przyczynami, które można zakwalifikować do trzech własnej woli i do których należą osoby w wieku pode-
grup: szłym, nie zawsze potrafią udz
wignąć ciężar odosobnie-
1. Przyczyny psychologiczne, na które składają się ce- nia oraz poczucia winy za kłopoty, jakich przysparzają
chy osobowości depresyjnej, pojawienie się egoty- najbliższym.
zmu starczego. Na ten stan duży wpływ ma samot- Preferowanym czasem popełnienia samobójstwa są godzi-
ność, utrata osób bliskich, utrata pozycji zawodowej ny przedpołudniowe (między 9 a 11). Z reguły jest to czas,
i społecznej, beznadziejność, brak celów życiowych. kiedy domownicy wychodzą do pracy lub szkoły. Pozosta-
2. Przyczyny somatyczne  choroby układu krążenia, wiony w samotności stary człowiek czuje się opuszczony,
nadciśnienie tętnicze, miażdżyca, upośledzenie krą- niepotrzebny. Nachodzą go myśli autodestrukcyjne.
żenia mózgowego, ilościowe i jakościowe niedobory Stosowanie leków w chorobach somatycznych może rów-
pokarmowe. Naturalne starzenie się ośrodkowego nież wywołać objawy depresji. Przykładowymi środka-
układu nerwowego z procesami atrofii mózgu (na- mi farmakologicznymi mogą tu być: rezerpina, alfame-
stępuje szybciej, tj. ok. 60 rż., u mężczyzn). tyldopa, chlorowodorek propranololu, steroidy anabo-
3. Nawrót choroby jako przyczyna pogłębienia już ist- liczne, barbiturany, lewodopa. Osłabienie czynności
niejącej depresji. poznawczych występuje z częstością 10% w grupie wie-
Obraz depresji wieku podeszłego przebiega w sposób kowej pomiędzy 55 a 74 rokiem życia, 18 20% dla 75
charakterystyczny. Jak podaje Pużyński [28], można  84-latków i do 30% dla osób powyżej 85 rż.
wyróżnić dwie postacie zespołów depresyjnych: Wczesnymi symptomami myśli samobójczych w tej gru-
1. Depresja z urojenia  lęk, niepokój, podniecenie pie wiekowej są skargi na bezsenność, zmęczenie, osła-
z płaczem i rozpaczą. Częste skargi somatyczne: bienie, brak koncentracji, apatia, nagłe izolowanie się od
świąd, bóle mięśni, uczucie  zanikania narządów, otoczenia. Dlatego często w diagnozowaniu pomocna jest
problemy z wypróżnieniem, objawy urojeń klęski ma- ocena rodziny, sąsiadów. U osób cierpiących na depresję
terialnej lub przyjmowanie winy na siebie. odsetek samobójstw jest 2-krotnie wyższy niż w pozosta-
2. Zespół asteniczno-depresyjny, w którym dominuje łych grupach wiekowych. Czynnik biologiczny, jakim jest
apatia, abulia, brak zainteresowań, poczucie zmniej- płeć, również wpływa na liczbę samobójstw wśród cho-
szonej sprawności intelektualnej,  rzekome otępie- rych na depresję. Liczba samobójstw wśród mężczyzn jest
nie depresyjne , zaburzenia pamięci, deficyt proce- 2 4-krotnie wyższa niż wśród kobiet. Ryzyko samobójstw
sów pozytywnych i zaburzenia nastroju. wśród mężczyzn wzrasta szczególnie po 50 rż. Prawie
 Polska depresja to zdeterminowane wiekiem, chorobą, połowa z nich myśli i mówi o samobójstwie lub śmierci
niepełnosprawnością życie w lęku, bólu, zagrożeniu, oba- przez ostatnie 6 miesięcy życia. Około 10% z nich jest
wie przed agresją, przemocą i śmiercią, to  syndrom utra- poważnie chorych, a 25% ma przewlekłe problemy zdro-
conych nadziei i wiary w sens przemian i sens życia . wotne. Na przykład w Stanach Zjednoczonych w tej gru-
Implikacją takiego  stylu życia są zaburzenia i choro- pie wiekowej popełnia się 15 razy więcej samobójstw
by psychiczne występujące u 40% osób powyżej 60 roku niż w stosunku do całego społeczeństwa.
życia [30] (tab. 3).
Próby samobójcze
Tabela 3. Zaburzenia i choroby psychiczne u osób
Według WHO około połowa samobójców to osoby,
powyżej 60 rż.
które po raz drugi próbowały pozbawić się życia [30].
Table 3.Mental disorders of more than 60 years old
Hołyst podaje, że około 60% osób, które zmarły w wy-
persons
niku próby samobójczej, usiłowało już wcześniej pozba-
wić się życia [23].
Zaburzenia psychospołeczne Zmniejszenie zainteresowania
się światem  poczucie Jednak w badaniach Świąteckiej i Niz
likiewicz tylko 6%
niskiej wartości
samobójstw popełniają  wtórni samobójcy, według
M. Binczyckiej-Anholcer  jedynie 2% [7].
Zaburzenia somatyczne Zmęczenie, zaburzenia
Występowanie tak znacznych różnic w danych na temat
Å‚aknienia, snu
udziału  wtórnych samobójców w ogólnej liczbie sa-
Zaburzenia psychomotoryczne Spowolnienie lub pobudzenie
mobójstw (od 2% u Binczyckiej-Anholcer do 60%
Zaburzenia poznawcze Brak koncentracji
u Hołysta) jest być może spowodowane różnymi moty-
84
Marzena Binczycka-Anholcer, Zachowania suicydalne osób w starszym wieku
wacjami czynu samobójczego w zależności od przyna-
leżności do danej grupy wiekowej [7].
Próby samobójcze częściej występują w grupie najmłod-
szych niż wśród osób w wieku podeszłym. Młody czło-
wiek chce zwrócić uwagę rodziców i otoczenia na swój
stan emocjonalny, psychiczny, na swoje troski i proble-
my. Manifestuje swoją obecność, chce być zauważony,
często jest to  wołanie o pomoc . Próba samobójcza
wydaje się jedyną drogą do osiągnięcia tego celu.
Człowiek w podeszłym wieku, który funkcjonuje w rodzi-
nie, często jest przez nią niedostrzegany, żyje na jej mar-
ginesie. Zamanifestowanie swojej obecności poprzez pró-
bę samobójczą może być jedynie z
le odebrane (w kate-
goriach wstydu wobec sąsiadów, dalszej rodziny, leka-
Rycina 3. Przyczyny samobójstwa
rza). Dlatego też znamienny jest fakt małej częstości
Figure 3. Reasons for suicide
prób samobójczych w tej grupie wiekowej. Wydaje się,
że próby samobójcze mające wzbudzić zainteresowanie
najbliższych problemami, sytuacją życiową sprawcy,
w tych okolicznościach nie mają racji bytu.  Krzyk o po-
moc (The Cry for the Help) człowieka w podeszłym wie-
ku może być odczytany po prostu jako pomyłka w przy-
jęciu leków lub jako objaw demencji starczej. Rodzina
osoby starszej składa się najczęściej z dwojga małżon-
ków, z reguły dożywających we wspólnocie małżeńskiej
wieku podeszłego. Próba samobójcza nie miałaby więc
sensu, gdyż nie zostałaby przez nikogo  należycie ode-
brana jako  wołanie o pomoc , a mogłaby wręcz pozo-
stać niezauważona. Osoby w wieku podeszłym, podej-
mujÄ…c decyzjÄ™ o ostatecznym kroku, wybierajÄ… skutecz-
ny sposób do osiągnięcia swego celu, dając tym wyraz
nieodwracalności podjętej decyzji. Dlatego też prefe-
rowany jest sposób popełnienia samobójstwa przez po-
wieszenie, zażycie środków farmakologicznych (z gru-
py trankwilizatorów czy środków przeciwarytmicznych),
otrucie tlenkiem węgla lub innym gazem. Nierzadko wy-
bieranym sposobem popełnienia samobójstwa jest uto-
pienie lub rzucenie siÄ™ pod pociÄ…g. W Stanach Zjedno-
czonych preferowanym sposobem popełnienia samobój-
stwa przez osoby w podeszłym wieku jest strzał z broni
palnej. Motywacja samobójstwa w wieku podeszłym ma
podłoże ekonomiczne, zdrowotne, rodzinne lub społecz-
Rycina 4. Czynniki ryzyka zachowań samobójczych
ne. Wbrew pozorom problem zdrowia i choroby nie jest
Figure 4. Risk factors for suicidal behaviors
najważniejszą przyczyną podejmowania ostatecznej de-
cyzji. Jednak biorąc pod uwagę stan zaburzeń psychicz-
nych i problemy somatyczne, ponad połowa samobój-
ców w wieku podeszłym należy do tej grupy (ryc. 3) [33]. o charakterze zamkniętym, jak na przykład domy po-
Izolacja ekonomiczna jest spowodowana tak zwaną gi- mocy społecznej lub tak zwane domy starców. Nowe śro-
lotyną ekonomiczną, nagłym przejściem na emeryturę dowisko, w którym znajduje się człowiek, jest dla niego
bez wcześniejszego przygotowania psychicznego i eko- obce, często  groz
ne i niebezpieczne. W przypadku ist-
nomicznego. Sytuacja ta dotyczy szczególnie dotychczas niejących chorób psychicznych nasilają się stany mania-
aktywnych ludzi w dobrej kondycji psychofizycznej. Tak kalne i depresyjne. W pierwszej fazie występują apatia
zwany czynnik zdrowotny i rodzinny spełnia tutaj pod- i pasywność, bierne poddanie się nowej sytuacji. W tym
stawową rolę (ryc. 4) [34]. okresie najczęściej ujawniają się depresje. Potęgowane
Odrębnym problemem jest sytuacja izolacji przymuso- przez czas mogą się przerodzić w lęki i chęć pozbawie-
wej, jaką stanowi pobyt lub mieszkanie w instytucji nia się życia (ryc. 5).
85
SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1
Piśmiennictwo
1. Jarosz M. Samoniszczenie, samobójstwo, alkoholizm. PWN,
Warszawa 1980.
2. Opis za Pliniuszem. W: Hołyst B. Samobójstwo  przypadek
czy konieczność. PWN, Warszawa 1983.
3. Tetaz N. Warto żyć. Samobójstwo  jego istota i zwalczanie.
PZWL, Warszawa 1976.
4. Jarosz M. Samobójstwa. Ucieczka przegranych. PWN, Warsza-
wa 2004.
5. Hołyst B. Suicydologia. Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis.
Warszawa 2002.
6. Schmidt B. Der Selbsmord der Greise von Keos. Neue Jahrbu-
cher fur das Klassische Altertum. Gesichte und Literatur 1903; 6:
617 628.
7. Binczycka-Anholcer M. Samobójstwa osób w wieku podeszłym
 aspekty społeczne i medyczne. W: Hołyst B., Staniaszek M.,
Binczycka-Anholcer M. (red.). Samobójstwo. Wyd. PTHP, War-
szawa 2002; 235 258.
8. Binczycka-Anholcer M. Higiena wieku podeszłego i wybrane za-
gadnienia z zakresu geriatrii. W: Marcinkowski J. (red.). Podsta-
wy higieny. Wrocław 1997; 355.
9. Binczycka-Anholcer M. Samobójstwo w aspekcie kulturowym
i religijnym. W: Hołyst B., Staniaszek M. (red.). Samobójstwo. Wy-
dawnictwo Foliał, Warszawa 1998.
10. Binczycka-Anholcer M. Wiktymologiczna i medyczna problema-
tyka osób niepełnosprawnych. W: Międzynarodowa Konferencja
Naukowa  Epidemiologia chorób niezakaz
nych w Polsce  ich
Rycina 5. Izolacja przymusowa jako czynnik ryzyka
następstwa zdrowotne i społeczne. Problemy definiowania nie-
zachowań samobójczych
pełnosprawności . Puławy, 27 28 V 2004, Lublin 2004; 43.
Figure 5. Compulsory separation as the risk factor for
11. Dorpat T.L., Boswelly J.W. A Evolution Suicidal intent in Suicide.
suicidal behaviors Am. J. Epidem. 1965; 8: 58.
12. Mac Mahon B., Pugh T. Suicide in the Widowed. Am. J. Epidem.
1963, nr 8.
13. Hendin H. Suicide in America. Norton Company, New York Lon-
don 1982.
Eutanazja  problem społeczny i etyczny
14. Ross S. Zaburzenia związane z używaniem alkoholu występu-
jące u osób w podeszłym wieku. Psychiatria po Dyplomie 2005;
We współczesnym świecie coraz częściej poddaje się 2: 70.
15. Liberto J.G., Oslin D.W., Ruskin P.E. Alcoholism in older persons:
pod dyskusjÄ™ problem eutanazji (z gr. eu thanatos
a review of the literature. Hospital and Community Psychiatry 1992;
 dobra, spokojna śmierć), określanej mianem do-
43: 975 984.
16. Blow F.C. Special issues in treatment: older adults. W: Graham
browolnej, spokojnej, godnej, cywilizowanej śmierci.
A.W., Schultz P.K., Mayo-Smith M.F., Ries R.K. (red.). Principles
Eutanazja to dobrowolne odebranie sobie życia przy
of Addiction Medicine. Wyd. 3. Chevy Chase MD American So-
udziale osób trzecich. Można ją jednak określić jako ciety of Addiction Medicine Inc. 2003; 581 607.
17. Atkinson R. Alcoholism and the elderly. W: Johnson B.A., Ruiz
zabicie człowieka na jego własne żądanie i pod wpły-
P., Galanter M. (red.). Handbook of Clinical Alcoholism Treat-
wem współczucia dla niego. Człowiek podejmuje de- ment Baltimore. Lippincott, Williams & Wilkins, Philadelphia 2003;
259 272.
cyzję o eutanazji pod wpływem wyobrażeń, lęków stra-
18. Zakłady psychiatryczne oraz neurologicznej opieki zdrowotnej.
chu przed bólem i śmiercią. Zwłaszcza pacjenci w wie-
Rocznik Statystyczny 2003. Instytut Psychiatrii i Neurologii. Za-
kład Organizacji Ochrony Zdrowia. Warszawa 2004.
ku podeszłym chorzy terminalnie łatwo podejmują
19. Roy A. Suicide. W: Kaplan H.I., Sadock B.J. (red.). Synopsis of
takÄ… decyzjÄ™.
psychiatry: behavioral sciences, clinical psychiatry. Wyd. 8. Lip-
Eutanazję czynną traktuje się jako samobójstwo  może
pincott, Williams & Wilkins, Philadelphia 1998; 867 872.
20. De Leo D., Canera A., Marazziti D., Conti L. Platelet imipramin
być ona dokonana z pomocą osób trzecich. Eutanazji
binding in intensive care unit suicidal patients. Eur. Arch. Psy-
biernej dokonuje personel medyczny. W stosunku do
chiatry Clin. Neurosci. 1991; 241: 85 87.
21. Pilecka B. Samobójstwa wieku starszego. W: Piotrowski P. (red.).
osób starszych szczególnego znaczenia nabiera problem
Przemoc i marginalizacja. Patologie społecznego dyskursu. Wy-
kryptanazji, czyli potajemnego odbierania życia chorym
dawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2004.
ludziom bez ich zgody i wiedzy (znane sÄ… przypadki 22. Schmidke A., Weinacher B. Do the official suicides rates among
older persons represent the true magnitude of problem.
uśmiercania pensjonariuszy domów starców i pacjentów
W: Suicidal Behavior. The State of Art. Rederan Verlag, Re-
szpitali psychiatrycznych).
gensburg 1993.
23. Freeman A. Reinecke M. A. cognitive therapy of suicidal beha-
Legalizacja eutanazji w niektórych krajach, na przykład
vior. Springer Publishing Company, New York 1993.
w Holandii, może powodować nadużycia w stosunku do
24. SÅ‚ownik Teologii i Religii, Tybinga, 1961; 143.
życia osób starszych. Mówi się wręcz o  regulacji pro- 25. Die Religion in Geschichte und Gegenwart (Religia w dziejach
przeszłych i teraz
niejszych) Tybinga, 1961.
blemu ludzi starych stanowiących obciążenie dla rodzin
26. Kodeks Prawa Kanonicznego, Watykan 1983.
i państwa. W związku z tym idea eutanazji mającej przy- 27. Katechizm Kościoła Katolickiego. Wydawnictwo Pallotinum,
Poznań 1994.
nieść godną śmierć traci swój sens.
86
Marzena Binczycka-Anholcer, Zachowania suicydalne osób w starszym wieku
28. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Ma- 32. Jarosz M. Samobójstwa. Statystyczno-socjologiczna prezenta-
nual of Mental Disorders. 4th ed. American Psychiatric Associa- cja zjawiska. W: Wybrane zagadnienia patologii społecznej. GUS,
tion, Washington D.C. 1994. Warszawa 1975; 79.
29. Messie M.J., Holland J.C. Depression and the cancer patient. 33. Hołyst B. Samobójstwo jako problem kryminologiczny i krymina-
J. Clin. Psychiatry 1990; 51 (supl.): 12 17. listyczny. Zdrowie Psychiczne 1975; 4: 22.
30. Pużyński S. Depresje i zaburzenia afektywne. PZWL, Warszawa 34. Binczycka-Anholcer M. Samobójstwa osób w wieku podeszłym
1999.  aspekty społeczne i medyczne. W: Binczycka-Anholcer M.,
31. Jacob Glen M., Palmer Robert M. Nieporadnośc w wieku pode- Hołyst B., Staniaszek M. (red.). Samobójstwo. PTHP, Warszawa
szłym. Medycyna po Dyplomie 1999; 8. 2002.
87