73 lata od pierwszych strzałów w Dolinie Śmierci

Dolina Śmierci to największa zbiorowa mogiła w Bydgoszczy. Na przełomie października i
listopada 1939 roku Niemcy rozstrzelali tutaj nawet trzy tysiące mieszkańców Bydgoszczy i
okolicznych miejscowości. W rocznicę tamtych tragicznych wydarzeń przybliżamy historię
hitlerowskiej zbrodni.

Włodzimierz Jastrz

ę

bski: "Terror i zbrodnia"

Niemiecka zbrodnia na mieszka

ń

cach Bydgoszczy i Fordonu z jesieni 1939 roku jest słabo

udokumentowana. Historycy nie s

ą

zgodni co do daty rozpocz

ę

cia masowych egzekucji (

ź

ródła

mówi

ą

o 10, 12 lub 13 pa

ź

dziernika) oraz zako

ń

czenia egzekucji (11 listopada, a nawet do 26

listopada 1939).

Nieznana jest tak

ż

e dokładna liczba ofiar. Według ró

ż

nych szacunków historycy mówi

ą

o 1200

lub nawet 3000 zamordowanych. Najcz

ęś

ciej w publikacjach historycznych przewijaj

ą

si

ę

jednak

liczby oscyluj

ą

ce w granicach 1500-1600 osób.

Na zdj

ę

ciu: Grupa polskich nauczycieli z Bydgoszczy sfotografowana na chwil

ę

przed egzekucj

ą

,

przeprowadzon

ą

przez niemiecki Selbstschutz.

Zaciszne miejsce kaźni

Miejsce do przeprowadzenia masowych egzekucji wypatrzyli miejscowi Niemcy. O wyborze
doliny w Fordonie zdecydowały m.in. łatwo

ść

dojazdu, niewielka odległo

ść

od miasta oraz

ukształtowanie terenu.

- Ostateczn

ą

decyzj

ę

podj

ą

ł Walter Gassmann (dowódca paramilitarnej bojówki Selbstschutz w

Fordonie - przyp. red.), ogrodnik z Suczyna, wioski poło

ż

onej na terenie dzisiejszego Osiedla

Tatrza

ń

skiego.

Ś

wieciło tu wtedy pustkami. Z pozoru miejsce to sprawiało wra

ż

enie zacisznego i

przyjaznego. Pi

ę

kne pagórki miały by

ć

jednak kotar

ą

przed reszt

ą

ś

wiata, a krzewy tłumi

ć

echo

rozpaczliwego krzyku - opowiadał ,,Gazecie'' Krzysztof Drapiewski, autor ksi

ąż

ki ,,M

ę

czennicy z

Doliny

Ś

mierci" (na zdj

ę

ciu).

Przygotowania do mordu

fot. Kroniki parafialne

ś

w. Mikołaja (dost

ę

pne na blogu Historyczna Kopalnia Fordon)

Na pocz

ą

tku pa

ź

dziernika 1939, jeszcze przed przybyciem pierwszych transportów skaza

ń

ców,

na terenie doliny pojawił si

ę

oddział niemieckiego Arbeitsdienstu, który wykopał tam kilka długich

rowów o szeroko

ś

ci 3 m i gł

ę

boko

ś

ci 2,5 m. Roboty trwały kilka dni.

Tymczasem w Fordonie rozszalała si

ę

ju

ż

fala nazistowskiego terroru. Z polecenia Gassmanna 2

pa

ź

dziernika 1939 zamordowani zostali burmistrz miasteczka Wacław Wawrzyniak oraz ksi

ą

dz

prałat Henryk Antoni Szuman, których wraz z pi

ę

cioma innymi mieszka

ń

cami miasta rozstrzelano

w publicznej egzekucji pod murem ko

ś

cioła

ś

w. Mikołaja na fordo

ń

skim rynku.

Na zdj

ę

ciu: Parafia

ś

w. Mikołaja w Forodnie tu

ż

przed wojn

ą

. To tu 2 listopada dokonano

egzekucji.

Strzelali w tył głowy

Janusz Gumkowski, Rajmund Kuczma "Zbrodnie hitlerowskie - Bydgoszcz 1939"

M

ę

czenników na miejsce strace

ń

przywo

ż

ono ci

ęż

arówkami. Wi

ęź

niowie musieli przej

ść

z r

ę

kami

zało

ż

onymi na karku przez szpaler obstawy i plutonu egzekucyjnego. Pozbawiano ich odzie

ż

y,

kosztowno

ś

ci i innych przedmiotów osobistych, przez co w przyszło

ś

ci rodziny miały problemy z

identyfikacj

ą

ciał. Ofiary prowadzono nad wykopane uprzednio groby i mordowano strzałami w tył

głowy. Rannych dobijano strzałami z pistoletów, kolbami karabinów, a czasem po prostu
zasypywano

ż

ywcem. Po zako

ń

czeniu egzekucji kaci cz

ę

sto udawali si

ę

na libacj

ę

.

Na zdj

ę

ciu: Identyfikacj

ę

ciał przeprowadzon

ą

w 1947 r. utrudniał fakt,

ż

e Niemcy przed

egzekucj

ą

ograbiali swoje ofiary z rzeczy osobistych.

Elity w masowych mogiłach

Włodzimierz Jastrz

ę

bski: "Terror i zbrodnia"

Wi

ę

kszo

ść

ofiar Doliny

Ś

mierci stanowili przedstawiciele polskiej i

ż

ydowskiej inteligencji oraz

duchowie

ń

stwa katolickiego. Zgin

ę

ła blisko połowa nauczycieli bydgoskich szkół

ś

rednich, około

1/3 duchownych, około 15 proc. nauczycieli szkół powszechnych oraz blisko 14 proc.lekarzy oraz
prawników - podaje serwis dolinasmierci.pl.

11 listopada 1939 r. w Dolinie

Ś

mierci zgin

ą

ł przedwojenny prezydent Bydgoszczy, Leon

Barciszewski.

Na zdj

ę

ciu: hitlerowiec prowadzi na egzekucj

ę

polskiego ksi

ę

dza.

ś

ydzi poszli na pierwszy ogie

ń

Włodzimierz Jastrz

ę

bski:

Pierwszymi ofiarami w Dolinie

Ś

mierci byli fordo

ń

scy

ś

ydzi, których egzekucje odbyły si

ę

do 19

pa

ź

dziernika. Przypuszczalnie zgin

ę

ło w nich ł

ą

cznie 26 osób. Po tych wydarzeniach na murze

fordo

ń

skiej synagogi pojawił si

ę

napis po niemiecku: ,,To miasto jest wolne od

ś

ydów".

W nast

ę

pnej kolejno

ś

ci rozstrzeliwani zostali nauczyciele. Antoni Olejnik i Medard M

ą

czykowski

w drodze na miejsce egzekucji na zdj

ę

ciu.

Wymordowali setki nauczycieli

Włodzimierz Jastrz

ę

bski: "Terror i zbrodnia"

To jedno z najbardziej znanych zdj

ęć

wykonanych przez hitlerowców podczas zagłady w Dolinie

Ś

mierci, wykonane 1 listopada. Na pierwszym planie widzimy nauczyciela Władysława

Bieli

ń

skiego, mieszka

ń

ca Bydgoszczy.

- Na wystawie z okazji 600-lecia Bydgoszczy pokazano zdj

ę

cia nieznanego autora

przedstawiaj

ą

ce egzekucj

ę

Polaków. Na jednej z fotografii zobaczyli

ś

my ojca id

ą

cego z r

ę

kami

na karku na rozstrzelanie - wspominał syn Władysława, Jerzy Bieli

ń

ski w rozmowie z ,,Gazet

ą

".

W taki sposób dowiedział si

ę

o

ś

mierci ojca. Rok pó

ź

niej, w 1947 r. zidentyfikował ciało ojca po

resztkach odzie

ż

y i drobnych przedmiotach, które miał w kieszeni.

"To była sól i elita Bydgoszczy"

- Nauczyciele byli wyj

ą

tkow

ą

grup

ą

, która dała ogromn

ą

ofiar

ę

krwi. To była elita i sól naszego

miasta. Musimy o nich pami

ę

ta

ć

. - komentował dla "Gazety" prof. Janusz Kutta, historyk, były

dyrektor bydgoskiego Archiwum Pa

ń

stwowego.

Stefan Balcer (na zdj

ę

ciu z lewej, po prawej Marek Jurek) brał udział w powstaniu wielkopolskim

oraz w wojnie polsko-bolszewickiej w latach 1920-21. Za zasługi został odznaczony Krzy

ż

em

Virtuti Militari. Po wojnie pracował jako nauczyciel w szkole powszechnej przy ul. Fordo

ń

skiej,

której potem został kierownikiem. Po 1929 r. uczył w kilku polskich szkołach na terenie Niemiec i
Wolnego Miasta Gda

ń

ska gdzie krzewił polski j

ę

zyk, kultur

ę

i tradycj

ę

. Balcer od 9 wrze

ś

nia 1939

był wi

ę

ziony przez hitlerowców - podobnie jak inni nauczyciele - w koszarach przy ul.

Artyleryjskiej, a 1 listopada rozstrzelany przez Niemców w Dolinie

Ś

mierci. Jest patronem

Zespołu Szkół Specjalnych nr 31 przy ul. Fordo

ń

skiej.

Losy katów

Janusz Gumkowski, Rajmund Kuczma "Zbrodnie hitlerowskie - Bydgoszcz 1939"

- Ostatnia egzekucja odbyła si

ę

w 1947 r. Tym razem nie zgin

ą

ł ju

ż

ż

aden Polak, lecz sam

komendant Doliny

Ś

mierci, wcze

ś

niejszy oprawca (Walter Gassmann - przyp. red.). Kiedy

Niemcy uciekali z Bydgoszczy, schwytał go Jan Gutowski i zamkn

ą

ł w piwnicy. Przesiedział tam

chyba dwa dni. Pó

ź

niej go rozstrzelano - opowiadał w rozmowie z ,,Gazet

ą

" Krzysztof

Drapiewski.

Wi

ę

kszo

ść

sprawców zbrodni w Dolinie

Ś

mierci unikn

ę

ła jednak po wojnie odpowiedzialno

ś

ci

karnej. Dowódca pomorskiego Selbstschutzu, Ludolf von Alvensleben, który nadzorował przebieg
akcji eksterminacyjnej, po wojnie uciekł do Argentyny. Z koliej dwóch SS-Sturmbannführerów,
którzy dowodzili plutonami egzekucyjnymi: Erich Spaarmann (szef bydgoskiego Selbstschutzu) i
Josef Meier (zwany ,,krwawym Meierem") nie zostało os

ą

dzonych przez rz

ą

d RFN i ich sprawy

umorzono w maju 1963 r.

Na zdj

ę

ciu: Inspekcja jednostki paramilitarnej Selbstschutz, której dokonuj

ą

(od lewej): Josef

Meier ("Krwawy Meier"), Werner Kampe - nadburmistrz Bydgoszczy, oraz Ludolf-Hermann von
Alvensleben.

Powojenne ekshumacje

Janusz Gumkowski, Rajmund Kuczma "Zbrodnie hitlerowskie - Bydgoszcz 1939"

Ekshumacj

ę

przeprowadzono od 28 kwietnia do 2 maja 1947 r., w obecno

ś

ci krewnych i innych

osób zdolnych rozpozna

ć

ofiary. Prace w Dolinie

Ś

mierci prowadzone były pospiesznie i zostały

niespodziewanie przerwane przez Urz

ą

d Bezpiecze

ń

stwa Wydobyto szcz

ą

tki 306 zwłok,

rozpoznano zaledwie 39 ciał. Szcz

ą

tki pomordowanych uroczy

ś

cie pochowano na Cmentarzu

Bohaterów Bydgoszczy na Wzgórzu Wolno

ś

ci.

Na zdj

ę

ciu: Rok 1947. Ekshumacja zwłok ofiar masowych egzekucji przeprowadzanych w tym

miejscu przez Niemców jesieni

ą

1939 r.

Upami

ę

tnienie ofiar

Fot. Arkadiusz Wojtasiewicz / Agencja gazeta

Po wojnie proboszcz parafii

ś

w. Mikołaja ks. A. Sylka ustawił na miejscu zbrodnii kamienny

obelisk, upami

ę

tniaj

ą

cy ludobójstwo. Umocowano na nim tablic

ę

w kształcie li

ś

cia klonu z

napisem: "Miejsce masowych strace

ń

Polaków pomordowanych przez faszystów hitlerowskich w

1939 roku. Cze

ść

ich pami

ę

ci!"

Do dzi

ś

najwy

ż

szym pomnikiem w regionie jest odsłoni

ę

ty 31 sierpnia 1975 r. na wzgórzu nad

Dolin

ą

Ś

mierci pomnik autorstwa Józefa Makowskiego. Jego kompozycja stylizuje złamane kłosy

zbo

ż

a na wysokich kolumnach jak wyci

ą

gni

ę

te ku niebu r

ę

ce m

ę

czenników. Pomnik jest otoczony

tablicami z nazwiskami osób, które zostały rozstrzelane.

Najnowszym elementem upami

ę

tniaj

ą

cym zbrodni

ę

jest "Droga Krzy

ż

owa - Golgota XX wieku".

Pomysł budowy powstał po wizycie papie

ż

a Jana Pawła II w Bydgoszczy w 1999 roku i jego

apelu o "upami

ę

tnienie m

ę

czenników naszych czasów". Pierwsz

ą

stacj

ę

po

ś

wi

ę

cono w 2004 r.,

ostatnia została uko

ń

czona w 2009 r. Najbardziej efektowna jest stacja XII, która ma form

ę

24-

metrowej

ś

ciany, z umieszczonym na niej wizerunkiem Chrystusa Zwyci

ę

skiego w a

ż

urowym

krzy

ż

u otoczonym przez mniejsze, symbolizuj

ą

ce m

ę

czenników z Doliny

Ś

mierci (na zdj

ę

ciu).