gornik eksploatacji podziemnej 711[02] z3 06 u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Jacek Zagłówek

Montowanie urządzeń wentylacyjnych i zabezpieczających
711[02].Z3.06

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr inż. Sylwester Rajwa
mgr inż. Aleksander Wrana

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Danuta Pawełczyk

Konsultacja:
mgr inż. Gabriela Poloczek

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 711[02].Z3.06
Montowanie urządzeń wentylacyjnych i zabezpieczających, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu górnik eksploatacji podziemnej.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Powietrze kopalniane

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Urządzenia wentylacyjne i zabezpieczające w wyrobiskach z wentylacją

opływową

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Przewietrzanie wyrobisk przez dyfuzję, z wykorzystaniem pomocniczych

urządzeń wentylacyjnych oraz lutniociągami z wentylatorami
lutniowymi

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o systemach przewietrzania kopalń,

dla zapewnienia bezpiecznych warunków pracy. Wskaże, jak należy w aspekcie
obowiązujących

przepisów

dobierać

zabudowywać

urządzenia

wentylacyjne

i zabezpieczające. Pokaże, jakie są metody wykonywania pomiarów parametrów powietrza
kopalnianego. Pozwoli na właściwą ocenę warunków klimatycznych na stanowisku pracy.
Omówione zostaną zasady budowania tam wentylacyjnych i izolacyjnych.

Poradnik ten zawiera:

−

wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej,

−

cele kształcenia tej jednostki modułowej,

−

materiał nauczania, który umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania
ć

wiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną

literaturę oraz inne źródła informacji. Obejmuje on również:

−

pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,

−

wiczenia wraz z poleceniem i sposobem wykonania,

−

wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczenia,

−

sprawdzian postępów, który umożliwi Ci sprawdzenie poziomu umiejętności po
wykonaniu ćwiczeń. Wykonując sprawdzian postępów powinieneś odpowiadać na
pytanie tak lub nie, co oznacza, że opanowałeś materiał albo nie.

−

sprawdzian osiągnięć sprawdzający Twoje opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu
całej jednostki modułowej.

−

wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki w celu pogłębienia wiedzy
z zakresu programu jednostki modułowej.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela

o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz określoną czynność.

Po opanowaniu umiejętności spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki

modułowej.

Jednostka modułowa: „Montowanie urządzeń wentylacyjnych i zabezpieczających”, jest

jedną z jednostek w module „Eksploatacja złóż”.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni, obiektach kopalnianych na powierzchni, sztolni

i w wyrobiskach dołowych (pole szkoleniowe) musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac, zachować szczególną dyscyplinę, utrzymywać porządek w miejscu
wykonywania ćwiczeń. Przepisy te poznałeś już podczas realizacji wcześniejszych jednostek
modułowych. Podczas realizacji ćwiczeń będą przypominane przepisy bezpieczeństwa
i higieny pracy, do których musisz się stosować.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

711[02].Z3

Eksploatacja złóż

711[02].Z3.01

Rozpoznawanie

i udostępnianie złóż

711[02].Z3.03

Dobieranie środków strzałowych

711[02].Z3.02

Rozpoznawanie i likwidacja

zagrożeń w górnictwie

711[02].Z3.04

Drążenie

wyrobisk

podziemnych

711[02].Z3.05

Wykonywanie

obudowy wyrobisk

711[02].Z3.06

Montowanie

urządzeń

wentylacyjnych

i zabezpieczających

711[02].Z3.07

Eksploatowanie złóż

kopalin użytecznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

definiować, stosować i przeliczać jednostki układu SI,

−

rozpoznawać zagrożenia naturalne i technologiczne występujące w kopalniach
węglowych,

−

obsługiwać podstawowe przyrządy do pomiarów gazów kopalnianych,

−

stosować przepisy prawa geologiczno-górniczego i rozporządzeń dotyczących górnictwa,

−

czytać mapy górnicze,

−

określać warunki zalegania pokładów węgla w górotworze,

−

wykonywać właściwie, zgodnie z obowiązującymi przepisami górniczymi obudowę
wyrobisk górniczych,

−

wykonywać wzmacniania obudowy wyrobisk górniczych,

−

dobierać właściwie kształt i wymiary wyrobisk górniczych dla zapewnienia bezpiecznego
prowadzenia robót,

−

charakteryzować parametry i zasady eksploatacji maszyn i urządzeń górniczych,

−

wyjaśniać zagrożenia związane z wystąpieniem pożaru podziemnego,

−

wyjaśniać zasady zachowania się załogi w czasie pożaru,

−

posługiwać się podstawowymi środkami gaśniczymi i sprzętem gaśniczym do gaszenia
pożaru podziemnego,

−

stosować przepisy w przypadku wystąpienia pożaru w zakładzie górniczym,

−

przedstawiać zagrożenia powstałe w przypadku przekroczenia dopuszczalnych stężeń
gazów,

−

posługiwać się sprzętem do wykrywania gazów,

−

stosować profilaktykę zagrożeń metanowych,

−

wskazywać miejsca możliwego zapoczątkowania wybuchu pyłu węglowego,

−

stosować profilaktykę dotyczącą wybuchów pyłu węglowego,

−

charakteryzować wymagania dla maszyn i urządzeń pracujących w warunkach
określonych zagrożeń,

−

charakteryzować zagrożenia techniczne w zakładach górniczych,

−

stosować aparat ucieczkowy,

−

projektować zabezpieczenie przeciwpożarowe,

−

projektować zabezpieczenie przeciwwybuchowe,

−

projektować zabezpieczenie metanometryczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

zdefiniować pojęcie powietrza atmosferycznego i kopalnianego,

−

scharakteryzować skład i własności gazów kopalnianych,

−

określić skład powietrza kopalnianego,

−

określić granice dopuszczalnej zawartości gazów szkodliwych,

−

scharakteryzować sposoby kontroli powietrza kopalnianego,

−

dokonać pomiaru składu powietrza kopalnianego,

−

scharakteryzować czynniki określające klimat w kopalni,

−

scharakteryzować urządzenia wentylacyjne,

−

wykonać tamę wentylacyjną w wyrobisku podziemnym,

−

wykonać zapory pyłowe,

−

określić parametry techniczne wentylatorów podziemnych,

−

zainstalować lutniociąg w wyrobisku,

−

zabudować wentylator lutniowy w wyrobisku podziemnym,

−

scharakteryzować zasady rozprowadzania powietrza w oddziale kopalni górnictwa
podziemnego,

−

pobrać próbki powietrza,

−

zmierzyć temperaturę powietrza i ocenić komfort pracy w wyrobisku,

−

zmierzyć prędkość powietrza,

−

określić ilość przepływającego powietrza w wyrobisku,

−

wyjaśnić konieczność stosowania się do stanowiskowej instrukcji bezpieczeństwa
i higieny pracy,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej
podczas wystąpienia zagrożenia w kopalni podziemnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Powietrze kopalniane

4.1.1. Materiał nauczania

Charakterystyka gazów kopalnianych

Tlen o symbolu chemicznym O

jest gazem bezbarwnym, bez smaku i zapachu,

niepalnym i niewybuchowym, lżejszym od powietrza, niezbędnym do życia każdego żywego
organizmu. Tlen łączy się prawie ze wszystkimi pierwiastkami. Reakcjom tym towarzyszy
zawsze wydzielanie się ciepła. W zależności od szybkości łączenia się tlenu z innymi
substancjami rozróżnia się następujące reakcje chemiczne:

−

utlenianie, czyli powolne łączenie się z tlenu z ciałami,

−

palenie, czyli szybkie łączenie się tlenu z ciałem,

−

wybuch, czyli gwałtowne łączenie się tlenu z ciałem.
Zbyt niska zawartość tlenu w powietrzu kopalnianym powoduje zaburzenia w procesie

oddychania, utratę przytomności a w skrajnym przypadku nawet śmierć.

Spadek zawartości tlenu w powietrzu kopalnianym spowodowany jest między innymi

przez:

−

oddychanie ludzi przebywających pod ziemią,

−

procesy utleniania,

−

wydzielanie się gazów z calizny i ze zrobów,

−

wyrzut gazów i skał.
Azot jest gazem bezbarwnym bez smaku i zapachu, nieco lżejszym od powietrza. Jest to

gaz obojętny dla procesów palenia i oddychania. Zawartość azotu w powietrzu kopalnianym
wynosi od 77% do 81% objętości.

Dwutlenek węgla jest gazem bezbarwnym, bez zapachu i smaku. Jest to gaz niepalny

i nie wybuchowy, duszący. Dwutlenek węgla trudno miesza się z powietrzem a ponieważ jest
znacznie cięższy od powietrza, dlatego przy braku ruchu powietrza w wyrobisku zbiera się
w jego najniższych częściach. Głównymi źródłami powstawania dwutlenku węgla
w kopalniach są procesy utleniania wydzielania z węgla i skał. Ponadto dwutlenek węgla
powstaje w czasie wykonywania robót strzałowych, podczas pożarów podziemnych,
wybuchów metanu lub pyłu węglowego, oddychania ludzi.

Tlenek węgla jest gazem bezbarwnym, bez zapachu i smaku. Jest gazem nieco lżejszym

od powietrza. Tlenek węgla jest gazem palnym a więc i wybuchowym (w przedziale 4% do
72%). Jest to gaz bardzo silnie trujący. Właściwości trujące tlenku węgla polegają na tym, że
ma on zdolność łatwego i szybkiego łączenia się z hemoglobiną krwi. Przez połączenie tlenku
węgla z hemoglobiną, które następuje około 300 razy łatwiej i szybciej niż łączenie się
hemoglobiny z tlenem krew zostaje zamieniona karboksyhemoglobinę niezdolną już do
wchłonięcia tlenu. Powoduje to początkowo obniżenie sprawności organizmu, a w miarę
wzrostu może spowodować śmierć człowieka. Głównymi źródłami powstawania tlenku węgla
w kopalni są: roboty strzałowe, pożary podziemne, wybuchy metanu lub pyłu węglowego
oraz praca silników spalinowych.

Tlenki azotu są gazami trującymi o gryzącym zapachu i barwie od żółtej do brunatnej.

Tlenek azotu łatwo utlenia się do dwutlenku azotu, który jest gazem znacznie cięższym od
powietrza. Szkodliwe oddziaływanie tlenków azotu na organizm ludzki objawia się zwykle od
kaszlu, następnie występują zawroty głowy, utrata przytomności i śmierć. Objawy zatrucia
występują często dopiero po kilkugodzinnym ich wdychaniu, ale w sposób nagły. Tlenki

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

azotu powstają w kopalni przy używaniu materiałów wybuchowych zawierających głównie
glicerynę, zwłaszcza w warunkach nieprawidłowego strzelania, kiedy ładunek zamiast
eksplodować tylko się wypala.

Dwutlenek siarki jest gazem bezbarwnym o bardzo ostrym i drażniącym zapachu. Jest to

gaz znacznie cięższy od powietrza, niepalny i niewybuchowy. Jest gazem bardzo trującym
atakującym górne drogi oddechowe, wywołującym kaszel i nie dopuszcza tlenu do krwi.
Tworzy się on podczas pożarów kopalnianych, podczas strzelania materiałami wybuchowymi
zawierającymi siarkę oraz podczas strzelania w skałach zawierających siarczki. Może
wydzielać się także z skał wraz z metanem.

Siarkowodór jest gazem bezbarwnym o przykrym zapachu zepsutych jaj. Jest gazem

silnie trującym, cięższym od powietrza. Jest gazem palnym a więc i wybuchowym
(w przedziale od 4,5% do 45%). Szkodliwe oddziaływanie na organizm ludzki polega na
drażniącym działaniu na błony śluzowe, zatruwaniu krwi podobnie jak tlenek węgla.
Głównymi źródłami wydzielania się siarkowodoru do powietrza kopalnianego są: skały
(szczególnie pokłady soli kamiennej), rozkład substancji organicznych, pożary, rozkład
materiałów wybuchowych.

Wodór jest gazem bezbarwnym bezwonnym, bez smaku, znacznie lżejszym od

powietrza. Ze względu na oddziaływanie na organizm ludzki jest gazem obojętnym. Jest to
gaz palny a więc i wybuchowy. W kopalni źródłem wydzielania się wodoru są: skały, pokłady
soli potasowych, węgiel o średnim stopniu zmetamorfizowania oraz ładowanie baterii
akumulatorów.

Metan jest gazem bezbarwnym, bez zapachu i smaku. Jest gazem znacznie lżejszym od

powietrza. Przy bezruchu powietrza w wyrobisku gromadzi się w jego górnych częściach.
Metan jest gazem obojętnym dla procesów oddychania Jest gazem palnym a więc
i wybuchowym.

Temperatura wybuchu metanu wynosi w wolnej przestrzeni 2146,15 K (1875

C),

dochodząc w przestrzeni zamkniętej do 2921,15 K (2650

C). Przy koncentracji do 5% metanu

wypala się on spokojnie w zetknięciu ze źródłem termicznym, a po usunięciu czynnika
termicznego spalanie zostanie przerwane. W przedziale od 5% do 15% występuje zjawisko
wybuchu, a powyżej 15% mieszanina jest palna. Najłatwiej zapala się mieszanina metanu
o koncentracji od 7% do 8%. Najsilniejszy wybuch ma miejsce przy 9,5% metanu i 19%
tlenu. Taką koncentrację nazywamy stechiometryczną, wypala się przy niej cały tlen zawarty
w powietrzu kopalnianym.

Przy koncentracjach metanu powyżej wybuchowych metan pali się płomieniem, przy

czym proces ten nie przerywa się także po usunięciu inicjału zapłonu. Minimalna energia
iskry zapalającej metan wynosi 0,28 mJ.

Można mówić o:

−

łagodnym spalaniu metanu, gdy prędkość rozprzestrzeniania się płomienia nie przekracza
0,5 m/s,

−

wybuchu metanu, czyli gwałtownemu wypaleniu się metanu, któremu towarzyszą wzrost
ciśnienia gazów i fala wybuchowa,

−

eksplozji metanu, przebiegającej bardzo szybko przy prędkości rozprzestrzeniania się
płomienia kilku km/s. Dochodzi do niej w długich wyrobiskach chodnikowych objętych
wybuchem,

−

wypalaniu się metanu – ma ono miejsce przy zapłonie mieszanin ponad wybuchowych,
prędkość płomienia nie przekracza 10 m/s.
Pomiędzy momentem ogrzania środowiska metanowego i samym zapłonem istnieje tzw.

opóźnienie zapłonu metanu. Opóźnienie to jest odwrotnie proporcjonalne do temperatury
zapłonu i przedstawia się dla koncentracji 11% metanu następująco: dla 700

C – 14 s,

750

C – 3 s, 775

C – 1, 6 s, 825

C – 0,67 s, 1170

C – 0,002 s.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Temperatura zapłonu metanu wynosi powyżej 600

C, czasami podawana jest jako 632

Węglowodory występujące w kopalniach w czasie pożarów to: acetylen, etylen,

propylen, butylen, benzen – są to gazy o charakterystycznym zapachu nafty oraz etan – bez
zapachu. Są to gazy palne i wybuchowe (2–15%).

Granice wybuchowości gazów kopalnianych jak również ich działanie na organizm

ludzki podano w tabeli 1.

Tabela 1. Własności gazów występujących w podziemnych zakładach górniczych

Nazwa gazu

Symbol

Granice

wybuchowości

[%]

Barwa

Zapach

Działanie na

organizm

ludzki

Tlen

–

bezbarwny

bez zapachu

niezbędny

ycia

Azot

–

bezbarwny

bez zapachu

obojętny

Dwutlenek węgla

–

bezbarwny

bez zapachu

duszący

Tlenek węgla

12–72

bezbarwny

bez zapachu

trujący

Siarkowodór

4,5–45

bezbarwny

zgniłych jaj

trujący

Dwutlenek azotu

–

ółtej

brązowej

ostry

trujący

Dwutlenek siarki

–

bezbarwny

ostry

trujący

Metan

5–15

bezbarwny

bez zapachu

obojętny

Wodór

4–72

bezbarwny

bez zapachu

obojętny

węglowodory

2–15

–

Nafty

(za

wyj.

etanu)

Definicje wilgotności powietrza

Powietrze atmosferyczne jest mieszaniną (roztworem) powietrza suchego oraz wody

w stanie gazowym, lub ciekłym. Parametry powietrza wilgotnego odnosi się do powietrza
suchego, którego masa podczas wielu przemian rozważanych w przewietrzaniu i klimatyzacji
pozostaje stała. Zawartość pary wodnej przypadającej na jednostkę masy (objętości) nie może
przekraczać pewnej wielkości maksymalnej, która zależy od temperatury.

Powietrze zawierające maksymalną w danej temperaturze ilość pary wodnej nazywa się

powietrzem nasyconym. Dalsze doprowadzanie pary wodnej powoduje powstanie mgły
w stanie ciekłym lub stałym.

Stan powietrza wilgotnego podaje wilgotność właściwa, zwana też zawartością

wilgotności:

[kg/kg]

gdzie:
m

– masa pary wodnej, [kg],

– masa powietrza suchego, [kg].

Masę pary wodnej, wyrażoną w jednostkach masy (kg), przypadającej na 1 m

powietrza,

nazywa się wilgotnością bezwzględną i oznaczamy (ρ

Wilgotnością względną powietrza nazywa się stosunek wilgotności bezwzględnej do

wilgotności w stanie nasycenia w danej temperaturze i przy danym ciśnieniu.

Z definicji powyższych wynika, że wilgotność względna φ jest równa:

= ρ

w /

gdzie:
ρ

– wilgotność bezwzględna, kg/m

– wilgotność w stanie nasycenia w danej temperaturze i przy danym ciśnieniu, kg/m

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wilgotność względna powietrza to stosunek masy pary wodnej znajdującej się w danej

objętości powietrza do masy pary wodnej potrzebnej do nasycenia takiej samej objętości
powietrza w nie zmienionej temperaturze.

Pomiar wilgotności powietrza metodą psychrometryczną

Wilgotność względną powietrza można wyznaczyć bezpośrednio przy użyciu

higrometrów, które są na wyposażeniu kopalń (np. termohigrometr cyfrowy CTH–02).
W praktyce kopalnianej zastosowanie znajduje w dalszym ciągu pośredni pomiar wilgotności
powietrza za pomocą psychrometru Assmana.

W metodzie tej mierzy się temperaturę dwoma identycznymi termometrami. Jeden

z termometrów, zwany suchym, mierzy temperaturę powietrza, drugi zwany mokrym,
wskazuje

temperaturę

zależną

wilgotności

powietrza.

Naczynie

płynem

termometrycznym termometru mokrego jest owinięte koszulką wykonaną z tkaniny
i nasycony wodą destylowaną.

Rys. 1. Psychrometr Assmana: 1 – termometr suchy, 2 – termometr mokry, 3 – ekran, 4-wentylator,

5 – obudowa silnika [9, s. 65]

W psychrometrze Assmana (psychroaspiratorze) termometry umieszczone są

w obudowie (rys. 1). Naczynia termometrów znajdujące się w dolnej części obudowy mają
kształt walca o średnicy od 4 mm do 4,5 mm i długości 8 mm do 12 mm. Kanalikami
obudowy następuje ruch powietrza wymuszony przez wentylator napędzany silnikiem
elektrycznym

lub

mechanizmem

sprężynowym.

celu

zmniejszenia

wpływu

promieniowania naczynia termometrów są ekranowane. W wyniku pomiaru na stanowisku
pomiarowym stwierdzamy, jaką mamy wartość temperatury suchej i temperatury wilgotnej.
Różnicę wskazań pomiędzy temperaturą suchą T

a temperaturą wilgotną T

określa się jako

różnicę psychrometryczną. Na podstawie zmierzonej temperatury suchej i temperatury
wilgotnej wyznaczamy różnicę psychrometryczną.

Wilgotność względną jako funkcję temperatury powietrza i różnicy psychrometrycznej

określamy korzystając z tabeli 2 lub wykresu psychrometrycznego rysunek 2.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 3. Wilgotność względna jako funkcja temperatury powietrza i różnicy psychrometrycznej [5, s. 192]

Rys. 2. Wykres psychrometryczny [9, s. 63]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pomiary katatermometryczne

Do pomiarów natężenia chłodzenia ciała, wywołanego wspólnym działaniem

temperatury, wilgotności i prędkości powietrza posługujemy się katatermometrem.
Katatermometr jest zwykłym termometrem alkoholowym o rozszerzonej u góry rurce
kapilarnej, z oznaczonymi temperaturami 35

C i 38

C. Przed wykonaniem pomiaru należy

katatermometr podgrzać najlepiej w termosie (temperatura wody około 50°C do 60

C), tak

aby górne rozszerzenie przyrządu wypełniło się alkoholem do 1/3 objętości. Następnie wiesza
się katatermometr w miejscu, w którym chcemy określić panujące warunki klimatyczne
i obserwuje się jego ochładzanie przez pomiar czasu τ opadania słupa alkoholu pomiędzy
podziałkami 38

C i 35

C. Średnia więc temperatura katatermometru w granicach pomiaru

wynosi więc 36,5

C, co odpowiada normalnej temperaturze ciała ludzkiego.

Rys. 3. Katatermometr [4, s. 24]

Ilość ciepła, którą oddaje katatermometr otoczeniu podczas opadania słupa alkoholu

w granicach skali, jest dla danego przyrządu wielkością stałą. Ilość tę, odniesioną do 1 cm

powierzchni banieczki z alkoholem wyznacza się, przy cechowaniu przyrządu jako stałą
katatermometru i oznacza zwykle literą F. Wartość stałej katatermometru wyrażona
w mcal/cm

podana jest zawsze na rurce każdego przyrządu.

Natężenie chłodzenia oznaczone przez K jest więc odwrotnie proporcjonalne do czasu τ,

a wprost proporcjonalne do stałej katatermometru, czyli:

K = F/τ , [mcal/cm

Natężenia chłodzenia K, wyraża stratę ciepła z 1 cm

powierzchni w ciągu 1 sekundy

przy temperaturze 36,5

C. Jednostką natężenia chłodzenia jest 1 katastopień [mcal / cm

s].

Po wyjęciu katatermometru z termosu i dokładnym wytarciu go z wody dokonuje się

pomiaru natężenia chłodzenia w katastopniach suchych. Ponieważ w warunkach dołowych
ilości ciepła oddawane przez parowanie są znaczne, dolną banieczkę przyrządu owija się
muślinem uprzednio zwilżonym w wodzie i dokładnie wyciśniętym. Dzięki temu niweluje się
częściowo znaczny mankament obserwacji wykonywanych suchymi katatermometrami,
polegający na nieuwzględnianiu ilości ciepła oddawanej przez parowanie. Woda używana do
zwilżenia powinna mieć temperaturę zbliżoną, a najlepiej równą temperaturze powietrza
w miejscu pomiaru, co w warunkach dołowych sprawia dużo kłopotu. Warunek ten nie jest
często przestrzegany, a tym samym dokładność pomiarów zostaje wydatnie obniżona.
Określanie warunków klimatycznych na podstawie pomiarów katatermometrem znalazło

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jednak szerokie zastosowanie w górnictwie, ze względu na łatwość wykonania obserwacji, jak
i prostotę samego przyrządu.

Sam pomiar powinno się wykonać pięciokrotnie w jednym miejscu, a jako jego wynik,

przyjmować wartość średniej arytmetycznej. W czasie wykonywania pomiarów, należy
pamiętać, że przyrząd jest bardzo czuły i w związku z tym powinien być umieszczony z dala
od obserwatora oraz by w czasie podgrzewania nie dopuścić do wypełnienia się alkoholem
całej banieczki górnej, gdyż grozi to pęknięciem przyrządu.

Kopalnie posiadają na stanie katatermometry, jednak istnieją kłopoty z ich legalizacją.

Tak, więc dla określenia warunków klimatycznych na stanowisku pomiarowym wykonujemy
pomiary temperatury suchej i wilgotnej psychrometrem Assmana oraz prędkości powietrza.
Katastopnie suche i wilgotne obliczamy na podstawie wzorów podanych przez Hilla.

L. Hill, który w 1920 r wprowadził katatermometr do użytku, podał również wzory

empiryczne, w których ustalił zależność natężenia chłodzenia od prędkości i temperatury
powietrza w katastopniach suchych K

−

dla v<1 K

= F/τ = (0,2+0,4

)

(36,5–t

−

dla v>1 K

= F/τ = (0,13+0,47

)

(36,5–t

lub katastopniach wilgotnych K

−

dla v<1 K

= F/τ = (0,35 + 0,85

v )

(36,5 – t

−

dla v>1 K

= F/τ = (0,1 + 1,1

v )

(36,5 – t

gdzie:
v – prędkość powietrza w miejscu pomiaru, [m/s],
t

– temperatura na termometrze suchym, w [

C],

– temperatura na termometrze wilgotnym, w [

C],

F – stała katatermometru, [mcal/cm

– czas opadania słupka alkoholu w katatermometrze pomiędzy temperaturą 38

C a 35

Warunki klimatyczne w kopalniach

Zgodnie z obowiązującymi przepisami miarą zagrożenia klimatycznego jest

w odniesieniu do istniejących miejsc pracy jest wartość temperatury mierzona termometrem
suchym oraz intensywność chłodzenia powietrza mierzona katatermometrem wilgotnym.

Temperatura powietrza w miejscu pracy nie powinna przekraczać 28

C przy

wykonywania pomiarów termometrem suchym, a intensywność chłodzenia nie powinna być
mniejsza od 11 katastopni wilgotnych (K

Jeśli temperatura jest wyższa od 28

C a nie przekracza 33

C, lub intensywność jest

mniejsza od 11 katastopni wilgotnych, stosuje się odpowiednie rozwiązania techniczne dla
obniżenia temperatury powietrza lub ogranicza czas pracy do 6 godzin, liczony ze zjazdem
i wyjazdem, dla pracowników przebywających całą zmianę roboczą w miejscu pracy, gdzie
parametry pracy są przekroczone.

W przypadku, gdy temperatura powietrza mierzona termometrem suchym przekracza

33°C, można ludzi zatrudniać ludzi tylko w akcji ratowniczej.

Prędkości powietrza w wyrobiskach górniczych

Prędkość powietrza w wyrobiskach w polach metanowych, z wyjątkiem komór, nie może

być mniejsza 0,3 m/s. W wyrobiskach z trakcją elektryczną przewodową w polach
metanowych nie mniejsza niż 1 m/s.

Przy stosowaniu śluz wentylacyjnych w wyrobiskach w polach metanowych dopuszcza

się mniejsze prędkości prądu powietrza niż określone powyżej, pod warunkiem zapewnienia
wymaganego składu powietrza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Prędkości prądu powietrza nie mogą przekraczać:

1) 5 m/s – w wyrobiskach wybierkowych,
2) 8 m/s – w wyrobiskach korytarzowych,
3) 12 m/s – w szybach i szybikach podczas jazdy ludzi.

Prędkość prądu powietrza w wyrobiskach korytarzowych, w których nie odbywa się

regularny ruch ludzi, można zwiększyć do 10 m/s.

Pomiary prędkości powietrza wykonuje się w wolnych przekrojach wyrobiska.

Kontrola przewietrzania i klimatyzacji wyrobisk górniczych

W zakładach górniczych służby wentylacyjne kontrolują stan przewietrzania wyrobisk

górniczych. Wyniki przewietrzania wpisywane są do „Głównej książki przewietrzania”.

W tym celu na wlocie i wylocie z poszczególnych rejonów wentylacyjnych zakłada się

stacje pomiarowe. Stacje pomiarowe wyznacza się również na stanowiskach pracy np.:
w przodkach, w rejonie ścian. Stacja pomiarowa jest to miejsce w wyznaczone w wyrobisku
górniczym, w którym wykonuje się pomiary parametrów powietrza kopalnianego i pobiera
pipety do analizy chemicznej. Na stacji pomiarowej jest zabudowana tablica kontrolna, na
której metaniarze (wyznaczeni i przeszkolenie pracownicy służby wentylacyjnej kopalni)
wpisują datę wykonania pomiaru oraz wyniki przeprowadzonych pomiarów. Stacje
pomiarowe zaznaczone są na mapach i schematach wentylacyjnych kopalni i są
ponumerowane.

W głównej książce przewietrzania każda stacja prowadzona jest na oddzielnej stronie ma

swój numer. Do książki tej wpisujemy:

−

nazwę stacji, lokalizację,

−

numer pomiaru i datę,

−

temperaturę powietrza wilgotnego (T

) i temperaturę powietrza suchego (T

−

wilgotność względną [%], na stacji, wyznaczona z wykorzystaniem tabeli 1,

−

przekrój na stacji lub w miejscu pomiaru [m

−

prędkość powietrza na stacji [m/s],

−

ilość powietrza na stacji [m

/s],

–

intensywność chłodzenia K

–

wyniki analizy chemicznej powietrza: O

, CO, CH

Przyrządy i metody pobierania próbek powietrza do analizy chemicznej

Na stacjach pomiarowych poza pomiarami ręcznymi wykonanymi przez metaniarzy,

w celu precyzyjnego określenia składu powietrza kopalnianego pobiera się również próbki
gazów do analizy laboratoryjnej lub chromatograficznej. W czasie akcji ratowniczej instaluje
się chromatograf na dole a próbki gazu pobierane są specjalnymi liniami wężowymi lub
dostarczane w pipetach przez ratowników lub metaniarzy.

Próbki badanego gazu pobiera się do specjalnych pojemników odpowiednio wcześniej

przygotowanych. (rys. 4) takich jak dętki, worki foliowe, pipety szklane lub pipety metalowe
ciśnieniowe.

Pipety szklane są to szklane pojemniki w kształcie cylindra (rys. 5) o pojemności

0,5 dcm

, na którego końcach znajdują się kurki stanowiące jej zamknięcie. Szczelność pipety

zapewniona będzie przy dobrze nasmarowanych gliceryną zaworkach. Do pipety szklanej
można pobierać próbki powietrza w sposób suchy lub na mokro. Pipeta przygotowana do
pobrania próbki gazu powinna mieć zabezpieczone zaworki przed przypadkowym ich
otwarciem, powinna posiadać numer identyfikacyjny. Jeżeli ma być pobrana pipeta mokra, to
powinna być napełniona wodą destylowaną. W przypadku pobierania pipety suchej powinna
być jeszcze pompka umożliwiająca napełnienie pipety gazem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 4. Pojemniki do pobierania próbek powietrza: a) dętka gumowa, b) pipety ciśnieniowe, c) pipety szklane

[5, s. 178]

Metoda pobierania pipetę na sucho polega na tym, że starannie przygotowaną (czystą,

wysuszoną i szczelną) pipetę otwiera się w miejscu pobierania próbki z obydwóch końców
i kilkakrotnie przedmuchuje się ją powietrzem znajdującym się w kontrolowanym wyrobisku,
za pomocą specjalnej pompki ssąco tłoczącej. Po kilkukrotnym przedmuchaniu pipety
zamyka się obydwa zawory.

W przypadku, pipet próżniowych powietrze samoistnie wypełnia pipetę po otwarciu

zaworka.

Rys. 5. Pipety szklane – schemat [5, s. 178]

Metoda pobierania pipetą na mokro, polega na tym, że z pipety wcześniej

(w laboratorium) wypełnionej wodą (lekko zakwaszoną) w miejscu pobierania próbki gazu
spuszczamy wodę w wyniku, czego, pipeta wypełnia się powietrzem kopalnianym. Po
całkowitym opróżnieniu pipety z wody, zamyka się obydwa jej zaworki.

Przyrząd APG – 1 (rys. 6), to zestaw przyrządów umożliwiający pobieranie próbek

powietrza do pipet ciśnieniowych (metalowych), w skład którego wchodzą:

−

pompka ssąco-tłocząca,

−

manometr z zaworem upustowym,

−

sonda teleskopowa,

−

pipety ciśnieniowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 6. Przyrząd APG-1: a) sonda teleskopowa, b) pompka ssąco-tłocząca, c) pipety ciśnieniowe, d) manometr

z zaworem upustowym [5, s. 180]

Pipeta metalowa ciśnieniowa wchodząca w skład zestawu pomiarowego typu APG-1, to

pojemnik w kształcie cylindra o pojemności 40 cm

lub 56 cm

, zakończony jedno lub

dwustronnie zaworkami zwrotnymi. Pipeta ciśnieniowa umożliwia pobranie próby powietrza
do analizy o wymaganej objętości, czyli minimum 0,5 dcm

poprzez sprężenie zasysanego

powietrza do ciśnienia rzędu 2,0 do 2,5 MPa.

Przyrząd APG-1 działa na zasadzie zasysania i sprężania powietrza. Powietrze zasysa się

z wyznaczonego miejsca do pompki i wtłacza do pipet ciśnieniowych podłączonych do tej
pompki. Pobranie próbki powietrza wymaga najpierw jej przepłukania w miejscu pobierania
do analizy, oczyszczenia wnętrza pipety z poprzedniej próbki gazu. W tym celu po
podłączeniu pipety do pompki wykonać należy kilka ruchów pompką wtłaczając powietrze do
pipety, po czym opróżnić pipetę poprzez naciśnięcie na iglicę zaworu zwrotnego w celu jej
przedmuchania. Przedmuchaną (oczyszczoną) pipetę napełnia się badanym powietrzem do
ciśnienia około 2 MPa wykonując w tym celu odpowiednią liczbę ruchów pompką. Wartość
ciśnienia w pipecie mierzona jest za pomocą manometru podłączonego do pipety w czasie jej
napełniania. Zawór upustowy służy do regulacji wypływu powietrza z pipety.

Sposoby pobierania próbek powietrza

W zależności od miejsca, w którym znajduje się osoba pobierająca próbkę powietrza

w stosunku do miejsca pobierania próbki rozróżnia się pobieranie lokalne oraz zdalne.

Lokalnie można pobierać próbki:

−

punktowe to jest jeżeli próbkę powietrza pobiera się z określonego miejsca (punktu)
w wyrobisku, np.: z wyrwy w stropie, przy spągu, na określonej wysokości wyrobiska,

−

przeciętne, gdy próbki powietrza reprezentują średni skład powietrza w całym przekroju
wyrobiska. Próbkę taką pobiera się przez poruszanie otwartą pipetą w trakcie
wykonywania pomiaru, po całym przekroju wyrobiska, w sposób przedstawiony na
rysunku 7.

−

próbki specjalne, to jest próbki pobierane w wyznaczonych punktach np.: zza tamy
izolacyjnej lub pożarowej, z otworu badawczego.

Rys. 7. Sposoby pobierania przeciętnych próbek powietrza [5, s. 180]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przyrządy do pomiarów składu powietrza kopalnianego

Przyrządy ze względu na przeznaczenie można podzielić na następujące grupy:

−

tlenomierze,

−

metanomierze,

−

analizatory CO

−

analizatory CO,

−

analizatory innych gazów toksycznych,

−

analizatory wielofunkcyjne,

−

eksplozymetry.
Ze względu na lokalizację przyrządów w czasie pomiaru i analizy gazów, przyrządy

można podzielić na:

−

przenośne o pomiarze ciągłym (Signal – 2), lub pomiarach jednorazowych (VM–1p),

−

stacjonarne, np. metanomierz alarmujący MM–1.

Tlenomierze

Tlen mierzymy za pomocą tlenomierzy indywidualnych jak i za pomocą tlenomierzy

stacjonarnych podłączonych do central dyspozytorni metanowych. Tlenomierze indywidualne
wykonują pomiar zawartości tlenu w powietrzu w sposób ciągły, a spadek tlenu poniżej
ustawionych progów alarmowych sygnalizowany jest sygnałem dźwiękowym lub optycznym
(migającą diodą). W czujniki do pomiaru zawartości tlenu w powietrzu wyposażone są
również detektory wielogazowe, które są na wyposażeniu kopalń.

Metanomierze

Metanomierze stosowane w górnictwie działają na zasadzie:

a) wykorzystania zjawiska interferencji fal świetlnych przenikających przez badany gaz

i powietrze czyste, stosowane obecnie najczęściej głównie do pomiarów wysokich stężeń
metanu (rurociągi odmetanowania),

b) katalitycznego spalania:

−

metanomierze ręczne (osobiste) typu: VM-1p, VM-1z, VM-1m i inne z tej serii,

−

stacjonarne alarmujące np.: Signal – 2, MTS -1.

Metanomierzy katalitycznych serii VM, nie należy używać do pomiarów metanu, zza tam

izolacyjnych, zza tam pożarowych, ładowniach akumulatorów, gdyż na ich wskazania mają
wpływ:

–

dwutlenek węgla CO

– przy stężeniu powyżej 10% zaniża wskazania na skutek

tłumiącego oddziaływania na spalanie metanu,

–

tlenek węgla CO oraz wodór H

– „zaniżają” wskazania (pomimo, że są to gazy palne)

w wyniku spalania na spiralce kompensacyjnej umieszczonej w innej gałęzi mostka
pomiarowego aniżeli spiralka spalania katalitycznego, na której spala się metan do około
15% objętości,

–

obniżona koncentracja tlenu do około 10% powoduje zaniżenie wskazania na skutek
utrudnionych warunków spalania metanu.
W kopalniach występuje duża grupa metanomierzy przenośnych do ciągłego pomiaru

metanu, w których ustawione są progi sygnalizacyjne i alarmowe, których przekroczenie
sygnalizowane jest sygnałami akustycznymi i świetlnymi. W przyrządy te obowiązkowo
wyposażani są między innymi kombajniści w ścianach, spawacze (Signal–2, MTS–1).

Czujniki do pomiaru metanu są również w detektorach wielogazowych będących

aktualnie na wyposażeniu kopalń.

Metanomierze stacjonarne do pomiarów metanu w opływowym prądzie powietrza jak

i w rurociągach odmetanowania podłączone do systemu metanometrii automatycznej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W systemach metanometrii automatycznej i zabezpieczeń metanometrycznych urządzeń

elektrycznych stosuje się metanomierze:

−

wyłączające spod napięcia urządzenia elektryczne,

−

rejestrujące wyniki pomiarów,

−

wyłączająco-rejestrujące.

Przyrządy do pomiarów tlenku węgla, dwutlenku węgla oraz innych gazów

W górnictwie węglowym stosowanych jest wiele rodzajów i typów przyrządów do

wykrywania i pomiaru stężenia tlenku węgla, dwutlenku węgla, dwutlenku azotu lub innych
gazów występujących pod ziemią w kopalniach. Mogą to być przyrządy do wykrywania
i pomiaru stężeń tylko jednego gazu lub mogą to być przyrządy uniwerslne do wykrywania
kilku gazów.

Przyrządy do pomiarów pojedynczych gazów stosowane w górnictwie:

−

tlenku węgla CO – micro CO, Comopac, TOX-PEM CO, Pac II CO, TOX CO,
COMOWARN, sygnalizator TOXITECTOR CO, Gas Badge (osobiste alarmy gazowe)

−

dwutlenku węgla – Analizator ACO

(Auer), TOX-CO

, micro Pac,

−

tlenu O

– OXYWARN-100, OXG-O

, sygnalizator klips-O

, micro OX, Pac II O

OXYCOM-25D, OX-PEM, Gas Badge, mikro Pac,

−

siarkowodoru H

S – Pac II, TOX-PEM H

S, Gas Badge, micro Pac,

−

dwutlenku siarki SO

lub dwutlenku azotu NO

– TOX-SO

, TOX-NO

, Pac II, mini Pac,

−

gazów wybuchowych (eksplozymetry) – EXWARN B, Pac-E

, EXPLOR, EXYLARM,

Rys. 8. MICROPAC firmy Draeger Safety Prosty w obsłudze przyrząd do pomiaru O

, H

S lub CO. W wersji

PLUS możliwy pomiar innych gazów. Po dwóch latach eksploatacji konieczna wymiana baterii litowej
oraz sprawdzenie (lub wymiana) sensora w serwisie

Rys. 9. PAC 3000 firmy Draeger Safety Jednogazowy przyrząd do pomiaru O

, H

S lub CO. Eksploatacja

ograniczona do dwóch lat. W wersji PAC 5000 możliwy jest zapis danych do pamięci wewnętrznej
i późniejszy ich odczyt przy użyciu oprogramowania. W wersji PAC 7000 możliwy pomiar innych
gazów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przyrządy do pomiarów kilku gazów kopalnianych: TMX-412, POLYTECTOR,

MULTIWARN, ATX-612, MX21, MULTIWARN II, X-am 7000.

Rys. 10. MULTIWARN II firmy Draeger Safety Wielogazowy przyrząd o bardzo dużych możliwościach

pomiarowych. Do wyboru sensory elektrochemiczne, katalityczne i IR. Dostępna wewnętrzna pompa
elektryczna

Rys. 11. X-am 7000 firmy Draeger Safety. Wielogazowy przyrząd o bardzo dużych możliwościach

pomiarowych. Konstrukcja przygotowana do eksploatacji w najtrudniejszych warunkach. Do wyboru
sensory elektrochemiczne, katalityczne i IR. Dostępna wewnętrzna pompa elektryczna, zasilanie
akumulatorowe lub bateryjne

Są to już przyrządy nowej generacji z zastosowaniem techniki cyfrowej. Konstrukcja

tych przyrządów przystosowana jest do eksploatacji w najtrudniejszych warunkach
górniczych. Stosowane są sensory elektrochemiczne, katalityczne i IR. W nowszych
przyrządach występuje wewnętrzna pompa elektryczna. Wszystkie wartości pomiaru
wyświetlane są na monitorze. Przyrządy mają ustawiane dwa progi alarmowe (sygnalizacja
ostrzegawcza i alarmowa). Komunikaty informują o usterkach przyrządu, niewłaściwym
napięciu zasilania, przekroczeniu zakresu pomiarowego, często posiadają pamięć pozwalającą
na odtworzenie wskazań po pewnym czasie, przewidywane są do pracy ciągłej lub dorywczej,
posiadają możliwość współpracy z komputerem.

Eksplozymetry

Eksplozymetry są przyrządami służącymi do szybkiego, ciągłego oznaczania stopnia

wybuchowości mieszanin powietrza z gazami lub parami wodnymi. Przy użyciu
eksplozymetru nie jest potrzebna znajomość składu chemicznego mieszaniny. Przyrządy
wyskalowane są na metan przy DGW (dolnej granicy wybuchowości) wynoszącej 5% metanu
w powietrzu. Zakres przyrządu 50% DGW odpowiada 2,5% obj. metanu w powietrzu,
a 100% DGW odpowiada zawartości 5% obj. metanu w powietrzu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 12. PAC Ex firmy Draeger Safety – Eksplozymetr z możliwością pomiaru metanu w zakresie 0–100%

DGW i 0–100% objętościowych

Przyrządy stosowane do pomiaru temperatury w wyrobiskach górniczych

Do pomiaru temperatur w górnictwie stosowane są:

−

termometry rtęciowe, np. termometr górniczy, termometry stosowane do psychrometrów,

−

termometry elektryczne wykorzystujące zmiany wartości elektrycznych na skutek zmiany
temperatury środowiska, w którym znajdują się czujniki tych przyrządów (GOTC–01,
TC–150),

−

pirometry.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest powietrze atmosferyczne?
2. Jakie gazy toksyczne występują w powietrzu kopalnianym?
3. Jakie gazy wybuchowe występują w kopalniach węglowych?
4. Co to jest wilgotność względna?
5. Jakie parametry powietrza określamy psychrometrem?
6. Do czego służy katatermometr?
7. Jakie pomiary parametrów powietrza są brane pod uwagę w przy ocenie warunków

klimatycznych?

8. Jakie mogą być maksymalne dopuszczalne prędkości w wyrobiskach kopalnianych?
9. Co to są stacje pomiarowe i gdzie się je wyznacza?
10. Jakie pomiary wykonujemy na stacji pomiarowej?
11. Jak wyznaczamy intensywność chłodzenia K

12. Jaki wpływ na organizm ludzki mają poszczególne gazy kopalniane?
13. Do czego służy zestaw APG-1?
14. Na czym polega różnica w sposobie pobierania próbki gazu przeciętnej a punktowej?
15. Jakie znasz przyrządy do pomiarów gazów kopalnianych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj za pomocą katatermometru, pomiary dla określenia katastopni wilgotnych

i katastopni suchych w wyznaczonych punktach wyrobiska.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się materiałem teoretycznym o przyrządach potrzebnych do pomiaru

katatermometrem,

2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) rozpoznać przyrządy do pomiaru temperatury,
4) określić sposób wykonywania pomiaru,
5) określić zasadę działania katatermometru,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

katatermometr, stoper, termos z gorącą wodą,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

–

kartki papieru,

–

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Określ, na podstawie wykonanych pomiarów, za pomocą psychrometru i anemometru,

jaki czas pracy powinien obwiązywać na wskazanych stanowiskach pracy w wyrobiskach
górniczych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) powtórzyć jaka zależność jest pomiędzy warunkami klimatycznymi na stanowisku pracy,

a obowiązującym czasem pracy w górnictwie,

2) wybrać przyrządy potrzebne do wykonania tych pomiarów,
3) zorganizować stanowisko do wykonywania pomiarów,
4) określić zasadę działania przyrządów pomiarowych,
5) określić sposób wykonania pomiarów,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

psychrometr, anemometr, calówka,

−

wykres psychrometryczny, tablice psychrometryczne,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

−

kartki papieru, przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Wykonaj pomiary wymagane przepisami górniczymi dla oceny prawidłowego sposobu

przewietrzania na 5-ciu wskazanych przez nauczyciela stacjach pomiarowych. Pobierz na
tych stacjach pipiety powietrza kopalnianego do analizy labolatoryjnej.

Wyniki pomiarów jak i wyniki pobranych prób powietrza do analizy chemicznej zapisz

zgodnie z główną książką przewietrzania.

Na podstawie tych wyników podaj:

−

jaki czas pracy obowiązuje w miejscu wykonywania pomiarów?

−

ile dm

(litrów) tlenku węgla mamy na stacjach pomiarowych?

−

ile m

metanu mamy na stacjach pomiarowych?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się materiałem teoretycznym dotyczącym wykonywania pomiarów dla oceny

skuteczności przewietrzania wyrobisk górniczych,

2) określić jakie pomiary należy wykonać,
3) wybrać sprzęt potrzebny do wykonania zadanych pomiarów,
4) wykonać zaplanowane pomiary i pobrać próbki gazu do analizy chemicznej,
5) określić wilgotność, katastopnie wilgotne i katastopnie suche, wydatek powietrza,
6) zapoznać się z wynikami analizy chemicznej (stężenia O

, CO, CO

, CH

7) określić ilości tlenku węgla i metanu na podstawie wyników wydatku powietrza jak

i wyników analiz chemicznych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

psychrometr Assmana, anemometr, calówka, tablice psychrometryczne, pipety i pompka
do ich napełniania,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

–

przybory do pisania i rysowania.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić pojęcie powietrza kopalnianego?

2) scharakteryzować czynniki mające wpływ na komfort pracy w kopalni?

3) przedstawić charakterystykę gazów występujących w kopalni?

4) wykonać na stanowisku pracy pomiary katatermometrem dla określenia

katastopni wilgotnych?

5) określić różnicę pomiaru temperatury suchej i wilgotnej?

6) zdefiniować wilgotność względną?

7) określić minimalne i maksymalne prędkości powietrza w wyrobiskach

górniczych?

8) określić warunki klimatyczne w miejscu pracy górników?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Urządzenia wentylacyjne i zabezpieczające w wyrobiskach

z wentylacją opływową

4.2.1. Materiał nauczania

Wyrobiska kopalniane przewietrza się prądami powietrza wytwarzanymi przez

wentylatory główne zabudowane na powierzchni. W zakładach górniczych wydobywających
kopaliny palne stosuje się przewietrzanie ssące.

Przy każdym szybie wydechowym, oprócz wentylatora głównego lub zespołu

wentylatorów głównych, instaluje się główny wentylator rezerwowy, którego uruchomienie
będzie możliwe w ciągu 10 minut.

W zakładach górniczych mających jeden szyb wydechowy stację wentylatorów głównych

wyposaża się w urządzenie do zmiany kierunku powietrza. W sieci wentylacyjnej, gdy jest
więcej szybów wydechowych, powinno być możliwe wykonanie rewersji (zmiany kierunku
przepływu) powietrza w poszczególnych podsieciach. Urządzenia do rewersji powietrza
utrzymuje się w stanie umożliwiającym jej wykonanie w czasie nie dłuższym niż 20 minut.

Urządzenia wentylacyjne

Urządzeniami wentylacyjnymi nazywamy środki pomocnicze do rozprowadzania

powietrza w kopalni.

Ze względu na przeznaczenie dzieli się je na urządzenia:

a) uniemożliwiające lub utrudniające przepływ powietrza w wyrobiskach: tamy

wentylacyjne,

zamknięcia

zrębów

szybów

wentylacyjnych,

włazy

kanałów

wentylacyjnych,

b) ułatwiające i regulujące przepływ powietrza w wyrobiskach w wyrobiskach: kanały

wentylacyjne, urządzenia do rewersji wentylacji kopalni, mosty wentylacyjne,
wentylatory pomocnicze.

Zasady rozprowadzania powietrza w kopalni

Powietrze doprowadza się możliwie najkrótszą drogą do każdego poziomu

wydobywczego, skąd prądami wznoszącymi odprowadza się w kierunku szybu
wydechowego.

Projektując wyrobiska górnicze należy tworzyć jak najmniej złożoną sieć wentylacyjną.

W każdej sieci wentylacyjnej wydziela się rejony przewietrzane niezależnymi prądami
powietrza. Jednym prądem powietrza może być przewietrzana grupa przodków pod
warunkiem, że zawartość metanu w powietrzu doprowadzonym do każdego przodka nie
przeskoczy 0,5%, a przy stosowaniu metanometrii automatycznej 1%.

ciany przewietrza się niezależnymi prądami powietrza, z tym że długość ściany lub

łączna długość ścian przewietrzanych jednym niezależnym prądem powietrza nie powinna
być większa niż 400 m. W pokładach niemetanowych i I kategorii zagrożenia metanowego
kierownik ruchu zakładu górniczego może zezwolić na okresowe przewietrzanie jednym
niezależnym prądem powietrza ścian o łącznej długości powyżej 400 m, pod warunkiem
utrzymania między tymi ścianami dróg wyjścia w odstępach nie większych niż 250 m.

Składy materiałów wybuchowych, komory pomp głównego odwadniania, a w zakładach

górniczych wydobywających kopaliny palne także komory kruszarni przewietrza się prądami
niezależnymi.

W polach metanowych wszystkie komory, z wyjątkiem komór stanowiących oddziałowe

składy narzędzi, sprzętu przeciwpożarowego i sanitarnego przewietrza się prądami powietrza
wytwarzanymi przez wentylator główny. Powietrze z komór przewietrzanych prądami

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

powietrza wytwarzanymi przez wentylator odprowadza się z najwyższego punktu komory
i prowadzi poziomo lub po wzniosie. W komorach tych nie można umieszczać w odległości
bliższej niż 20 cm od najwyższego punktu w świetle obudowy żadnych urządzeń
i elementów, które mogłyby utrudniać przepływ powietrza pod stropem komór.

Sprowadzanie powietrza wyrobiskiem na upad dopuszcza się wyłącznie w przypadkach,

\gdy:

−

redni upad w bocznicy nie przekracza 5

−

redni upad wyrobiska lub bocznicy wentylacyjnej wynosi od 5

do 10

, a prędkość

przepływu powietrza jest większa niż 0,5 m/s,

−

powietrze jest odprowadzane z pól zagrożonych wyrzutami dwutlenku węgla lub
siarkowodoru.

Tamy wentylacyjne

Regulację przewietrzania prowadzi się za pomocą tam wentylacyjnych zabudowanych

w wyrobiskach korytarzowych, umieszczonych na początku prądów rejonowych.

W wyjątkowych wypadkach, za zgodą kierownika ruchu zakładu górniczego, można

zabudować tamy w wyrobiskach w wylotowych prądach powietrza, ale na warunkach przez
niego ustalonych.

Rys. 13. Tama wentylacyjna murowa z drzwiami drewnianymi [1, s. 333]

W wyrobiskach korytarzowych, stanowiących połączenia między prądem powietrza

prowadzonym od szybu wdechowego, a odprowadzanym do szybu wydechowego,
zabudowuje się śluzy wentylacyjne. Drzwi tam w śluzie wentylacyjnej wykonuje się
z materiałów niepalnych i zabezpiecza przed samoczynnym otwarciem. Odstęp między
tamami wentylacyjnymi w śluzie powinien umożliwić, aby w czasie przejścia załogi przez
jedną z tam (w której drzwi muszą być otwarte), drzwi w pozostałych tamach tej śluzy były
zamknięte.

W wyrobisku, w bocznicy, w której dokonujemy regulacji powietrza za pomocą tam

wentylacyjnych, należy zabudować minimum 2 tamy, dla zapewnienia stabilności prądów
powietrza. Z reguły, jednak pewniej jest budować ich więcej, gdyż poprawia to
bezpieczeństwo i stabilność przewietrzania.

Tamy śluz wentylacyjnych uruchamianych mechanicznie oraz tamy wewnątrz rejonów

wentylacyjnych wyposaża się w drzwi otwierane w jedną stronę. Każda tama przy moście
wentylacyjnym powinna posiadać dwoje drzwi otwieranych w przeciwne strony. Drzwi
w tamach powinny zamykać się samoczynnie albo mechanicznie. W przypadku, gdy mamy
duże spiętrzenia na tamach, należy drzwi przejściowe wyposażyć w urządzenia ułatwiające
ich otwarcie.

Tamy wentylacyjne wykonuje się z materiałów niepalnych za wyjątkiem

zlokalizowanych wewnątrz rejonów wentylacyjnych i tymczasowych niezbędnych na czas
budowy tam ostatecznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Drzwi w tamach wentylacyjnych zabudowanych na drogach przewozu lokomotywowego

lub przewozu z napędem własnym oraz głównego transportu maszynami samojezdnymi
powinny być otwierane i zamykane mechanicznie lub automatycznie. W przypadku, gdy
różnica ciśnień powietrza uniemożliwia ręczne otwarcie drzwi tamy wentylacyjnej, tamę
wyposaża się w urządzenia zapewniające otwarcie drzwi i bezpieczne przejście przez tamę.

Tamy otwierane mechanicznie lub automatycznie należy wyposażyć w urządzenia

wietlne i akustyczne sygnalizujące moment otwierania tamy, aby przechodzący wyrobiskiem

ludzie nie znaleźli się w zasięgu otwieranych drzwi tamy.

W wyrobiskach, w których konieczne jest zabudowanie tam wentylacyjnych, nie można

budować urządzeń transportu linowego, chyba, że zapewnione jest mechaniczne lub
samoczynne zamknięcie i otwarcie tam, bez potrzeby wejścia załogi na trasę transportu
linowego.

Wymagania, jakie muszą spełniać tamy wentylacyjne określa polska norma PN-73/G-

60101.

W tamach regulacyjnych projektuje się:

−

cianę murową lub drewnianą z otworem komunikacyjnym zabezpieczonym nadprożem

i otworami dla rurociągów i kabli,

–

odrzwia i drzwi stalowe lub drewniane obite blachą,

–

ewentualny otwór dla przenośnika,

–

okno regulacyjne,

–

przepust do odprowadzania wody.
Tamy wentylacyjne, mające istotny wpływ na przewietrzanie wyrobisk jak i rejonów

o dużym zagrożeniu metanowym lub pożarowym należy zabezpieczyć czujnikami
kontrolującymi stan ich zamknięcia, z sygnalizacją u dyspozytora metanowego. Sposób
zabezpieczenia ustala kierownik działu wentylacji lub inna osoba wyznaczona przez
kierownika ruchu zakładu górniczego. W wyrobisku, w którym zabudowana jest śluza
wentylacyjna oprócz oczujnikowania wszystkich tam wentylacyjnych wchodzący w jej skład
można również zabudować czujnik przepływu powietrza.

Wykonywanie tam wentylacyjnych

Tamę należy stawiać w górotworze zwięzłym i niespękanym. Nie powinno stawiać się

tam wentylacyjnych przy zrobach (tj. jeżeli w ociosie po jednej stronie wyrobiska mamy
zroby), jak również, należy unikać, w miarę możliwości stawiania tam wentylacyjnych
w wyrobiskach węglowych, gdyż może to być przyczyną pożarów endogenicznych.
W przypadku wystąpienia szczelin w górotworze, w sąsiedztwie tamy, należy je uszczelnić
przez wtłoczenie do nich pod ciśnieniem zaprawy cementowej lub gipsowo-wapiennej. Mur
tamy należy szczelnie powiązać z górotworem. Stawiając tamę w wyrobisku należy wykonać
wrąb nie mniejszy niż 20 cm. Zależnie od sposobu zamykania drzwi, mur tamy należy
wykonać pionowo lub z odchyleniem w stosunku do pionu, aby ułatwić samoczynne
zamykanie drzwi i ich przyleganie do obmurza tamy. Ścianę tamy wykonanej z cegieł lub
kostki betonowej należy wyprawić zaprawą cementową, a następnie pobielić mlekiem
wapiennym.

Nadproże należy wykonać nad otworem komunikacyjnym tamy i ewentualnie nad

otworem dla przenośnika. W tamach murowych nadproże należy wykonać ze stali profilowej
lub betonu zbrojonego, a w tamach drewnianych z belek drewnianych o przekroju
kwadratowym. Nadproża należy wykonywać jednocześnie z wykonaniem muru lub ściany
tamy.

Dla przewodów przeprowadzanych przez tamę, tj. rurociągów, kabli i lutni należy

w ścianie tamy pozostawić otwory o przekroju dostosowanym do przekroju przewodu.
Otwory naokoło przewodów należy uszczelniać gliną lub inną lekką i szczelną zaprawą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przepust do odprowadzenia wody zza tamy, powinien być tak zlokalizowany i wykonany,

aby nie dopuszczał do spiętrzenia wody za tamą i do przepływu powietrza przez tamę.

Tamy wentylacyjne to z reguły tamy regulacyjne, w związku z czym powinny być

wyposażone w okienka do regulacji spadku naporu na tamach. Okienka te w pokładach
metanowych powinny być wykonane pod stropem wyrobiska. Jeżeli mamy śluzę składającą
się z kilku tam to wskazane jest, aby spadki naporu na poszczególnych tamach były
wyrównane. Regulacje otwarcia tych okienek powinny przeprowadzać służby wentylacyjne.
W czasie ich regulacji jak i kontroli powinny być pomierzone spadki naporu (pomiar
U – rurką) na poszczególnych tamach danej śluzy jak i wydatek powietrza w tej bocznicy.

Tamy otwierane mechanicznie lub automatycznie należy wyposażyć w urządzenia

wietlne i akustyczne sygnalizujące moment otwierania tamy, aby przechodzący wyrobiskiem

ludzie nie znaleźli się w zasięgu otwieranych drzwi tamy.

Tamy izolacyjne

Wyrobiska nie przewietrzane, należy izolować tamami izolacyjnymi, tak aby na trwale

odgrodzić je od czynnych wyrobisk. Wykonuje się je jako tamy pełne. Sposób ich wykonania
określa polska norma PN-73/G-60101, co pokazuje rysunek 14. Tamy izolacyjne w polach
metanowych powinny być wykonywane jako tamy przeciwwybuchowe.

Tamy izolacyjne powinny być szczelne jak i ociosy wyrobiska wokół tamy nie mogą być

spękane. Tamy powinny być budowane jak najbliżej skrzyżowania z wyrobiskiem
z opływowym prądem powietrza. W polach metanowych dojść do tam izolacyjnych nie wolno
przewietrzać przez dyfuzję.

Rys. 14. Tamy izolacyjne pełne: a) deskowe, b) klocowe, d) murowe [11, s. 5]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tamy izolacyjne powinny być wyposażone w:

−

rury pomiarowe z zaworami umożliwiającymi prowadzenie pomiarów gazów za tamą,

−

rury umożliwiające prowadzenie podsadzania lub odmetanowania,

−

rurociągi umożliwiające odprowadzenie wody zza tamy, zabezpieczone zaworami lub
syfonami wodnymi,

−

na tamie powinna być zabudowany manometr cieczowy do pomiaru różnicy ciśnień
(przed i za tamą).
Przeciwwybuchowe tamy izolacyjne przeznaczone są do zabezpieczenia czynnych

wyrobisk przed przeniesieniem się do nich wybuchu, od strony zrobów, zbędnych wyrobisk
oraz pól pożarowych, w których mogą wystąpić wybuchowe mieszaniny gazów palnych
i może dojść do wybuchu tych gazów.

Tamy te mogą być wykonane jako:

−

korki podsadzkowe,

−

korki wodne,

−

korki podsadzkowe na bazie tamy organowej z dwustronnymi rozporami,

−

tamy z worków wypełnionych materiałami niepalnymi,

−

tamy za spoiw szybkowiążących z wrębem lub bez wrębu.
Szczegółowy sposób wykonania tych tam oraz wymogi, jakim muszą one odpowiadać

podane są w wytycznych Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego [16].

Aktualnie najczęściej stosowane są tamy przeciwwybuchowe wykonane w postaci korka

przeciwwybuchowego (rys. 15) wypełnionego materiałem szybkowiążącym o dużej
wytrzymałości.

Budowę takiej tamy należy rozpocząć od wykonania wrębu na obwodzie izolowanego

wyrobiska chodnikowego, w miejscu jej usytuowania na długości 2,0 m dla przekroju
poprzecznego wyrobiska w świetle jego obudowy do 12 m

i 3,0 m dla przekroju powyżej

12 m

. W miejscu wykonania wrębu nie należy rabować elementów stalowych obudowy

wyrobiska. Głębokość wrębu powinna być mniejsza od 0,4 m. Na krawędziach tego wrębu
należy zabudować zawarcia tamowe w postaci tam ryglowych drewnianych obitych od
wewnątrz korka płótnem podsadzkowym. Przed odeskowaniem zawarć należy zabudować
w nich 1 lub 2 lutnie blaszane, kołnierzowe o średnicy 800 mm wraz z obudową
przeciwwybuchową przepustu tamowego.

W trakcie budowy zawarć należy zainstalować dodatkowe urządzenie wymagane

zasadami budowy tam, takie jak:

−

rurociąg umożliwiający pobieranie prób powietrza zza tamy, dla określenia temperatury
gazów za tamą oraz stałej kontroli różnicy ciśnień atmosfery pomiędzy polem
izolowanym a wyrobiskiem czynnym,

−

rurociąg odwadniający wraz z syfonem,

−

rury tłoczne do korka i odpowietrzające.
Po wykonaniu zawarć tamowych i zainstalowaniu niezbędnych urządzeń zatłaczamy

korek spoiwem szybkowiążącym dopuszczonym do stosowania. Po zatłoczeniu korka
i odczekaniu czasu wymaganego na związanie spoiwa, przystępujemy na zasadach akcji
ratowniczej do zamknięcia tamy (korka) z wykorzystaniem przepustu tamowego.
W przypadku prowadzenia akcji ratowniczej związanej z zamykaniem kilku tam
wentylacyjnych, o kolejności zamykania tam decyduje kierownik akcji ratowniczej. Z reguły
tamy powinny być zamykane jednocześnie, a po ich zamknięciu powinien być ustalony czas
wyczekiwania, gdyż może dojść do wybuchu gazów w otamowanej przestrzeni.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 15. Przeciwwybuchowa tama ze spoiwa szybkowiążącego z wrębem na obwodzie wyrobiska [16]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Manometr cieczowy, tzw. U – rurka

U – rurka to przyrząd umożliwiający pomiar różnicy ciśnień powietrza. Wykonany

z rurki szklanej w kształcie litery „U”, wypełnionej cieczą, które jedno ramię połączone jest
(w czasie pomiaru) z obszarem (obiektem) mierzonego ciśnienia, a drugie ramię połączone
jest z atmosferą.

Wartość różnicy ciśnień określa się z różnicy poziomów cieczy w dwóch ramionach

manometru, mierzonej w milimetrach. Pomiar różnicy ciśnień pomiędzy otamowaną
przestrzenią a otoczeniem pokazano na rysunku 9.

Rys. 16. Pomiar różnicy ciśnień na tamie za pomocą U – rurki, [5. s. 43]

Jeżeli za tamą istnieje ciśnienie większe niż przed tamą to poziom cieczy w U – rurce

będzie wyższy w ramieniu połączonym z atmosferą zewnętrzną. Mamy wówczas do
czynienia z kompresją, czyli nadciśnieniem za tamą. Jeżeli za tamą izolacyjną będzie
ciśnienie niższe niż przed tamą to poziom cieczy w U – rurce będzie wyższy w ramieniu
połączonym z polem otamowanym. Ma się wówczas depresję, czyli podciśnienie za tamą.
Sytuacja taka powoduje zasysanie powietrza z zewnątrz. Najkorzystniejsza sytuacja jest
wtedy, gdy poziom cieczy w obu ramionach jest wyrównany. W przypadku pożaru, korzystne
jest, aby na tamie pożarowej różnica ciśnień była bliska zeru lub aby na tamie był minimalny
plus.

Sposób wyrównywania ciśnień na tamach izolacyjnych za pomocą tam kompensacyjnych

przedstawiono na (rys. 17). Rysunek pokazuje układ, gdy tama zaciąga powietrze (jest na
minusie). W takim przypadku, w wyrobisku, przed tamą izolacyjną (korkiem), która zaciąga,
budujemy w niewielkiej odległości tamę kompensacyjną (np.: deskową obitą płótnem
podsadzkowym lub wentylacyjnym) z okienkiem regulacyjnym. Przez tamę tą prowadzimy
lutnie metalowe na końcu, których budujemy wentylator na ssanie. Ciągłą kontrolę ciśnienia
przed i za tamą izolacyjną wykonujemy za pomocą manometru cieczowego, którego
końcówki węży pomiarowych wyprowadzone są: jedna za tamę izolacyjną a druga przed tamę
izolacyjną (pomiędzy tamą izolacyjną a kompensacyjną.

Po uruchomieniu wentylatora różnicę ciśnienia przed i za tamą regulujemy za pomocą

okienka regulacyjnego w tamie kompensacyjnej. W trakcie doszczelniania okienka
regulacyjnego w tamie kompensacyjnej poziom wody w ramieniu U-rurki z wyprowadzoną
końcówką pomiarową za tama izolacyjną (1) będzie się obniżał. Korzystnie jest ustawić
poziom wody w U – rurce w ramieniu 1, którego koniec na rysunku wyprowadzony jest za
korek minimalnie poniżej poziomu w drugim ramieniu, którego końcówka pomiarowa (2)
znajduje się pomiędzy tamami. Tama wówczas będzie ustawiona na minimalnym plusie,
którego wielkość ustala kierownik działu wentylacji lub w przypadku akcji ratowniczej,
kierownik akcji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W przypadku tam izolacyjnych, gdzie występuje nadciśnienie za tamą izolacyjną (tama

wyciska), budujemy również tamy kompensacyjne, jednak z wentylatorem w układzie
tłoczącym.

Rys. 17. Wyrównywanie różnicy ciśnień na tamach izolacyjnych za pomocą tam kompensacyjnych. Sposób

pomiaru różnicy ciśnień na tamie za pomocą U – rurki. Strzałki czerwone oznaczają kierunki przepływu
powietrza.

Tamy bezpieczeństwa

Tama bezpieczeństwa to tama wykonana z materiału ogniotrwałego z otwartymi

drzwiami stalowymi, które w każdej chwili można zamknąć.

Są również tamy bezpieczeństwa, w których zamiast drzwi stalowych jest zgromadzony

materiał budowlany do szybkiego ich zamknięcia.

W kopalniach metanowych często buduje się podwójne tamy bezpieczeństwa

w wzajemnej niewielkiej (od 2 m do 5 m, zależnie od przekroju wyrobiska i rodzaju materiału
używanego do budowy korka) odległości, umożliwiającej na ich bazie wykonanie tamy
przeciwwybuchowej.

Tamy bezpieczeństwa służą do:

−

ułatwienia stabilizacji prądów bocznych, tj. do zabezpieczenia kopalni przed
zadymieniem lub dla uniknięcia zadymienia,

−

izolacji prądów w przypadku pożaru w prądzie powietrza świeżego przed tamami.
Rozróżnia się następujące rodzaje tam bezpieczeństwa:

−

klapy, drzwi, tamy na wlotach szybów, sztolni i upadowych wdechowych,

−

tamy przyszybowe,

−

tamy na wlotach i wylotach w prądach niezależnych, przewietrzających wszelkie
komory,

−

tamy grupowe, rejonowe, polowe.
Zamykanie tam bezpieczeństwa może odbywać się ręcznie lub automatycznie, zawsze

jednak na polecenie kierownika akcji ratowniczej.

Tama zaciąga, jest na dużym
minusie

U – rurka, końcówki
pomiarowe wyprowadzone są
1 – za tamę izolacyjną,
2 – pomiędzy tamami.

Wentylator ssący i lutnie
ssące

Tama kompensacyjna
z okienkiem regulacyjnym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przeciwpożarowe tamy bezpieczeństwa z drzwiami buduje się na wszystkich poziomach

przy szybach w dechowych, w prądach grupowych wlotowych, wlotowych i wylotowych
prądach rejonowych oraz prądach niezależnych, przewietrzających komory.

Przeciwpożarowe tamy bez drzwi na wszystkich poziomach szybów wydechowych oraz

w miejscach ustalonych przez kierownika działu wentylacji, wewnątrz rejonów
wentylacyjnych.

Tamy podsadzkowe

Tama podsadzkowa ma za zadanie odgrodzenie podziemnej pustki poeksploatacyjnej,

którą przeznaczono do podsadzania od czynnych wyrobisk. Ma za zadanie zabezpieczyć
czynne wyrobiska przed wdarciem się do nich materiału podsadzkowego, jak również
zapewnić kontrolowany odbiór wody z przestrzeni podsadzanej.

Wszystkie tamy składają się z dwóch podstawowych elementów, a mianowicie:

−

konstrukcji nośnej,

−

pokrycia.
Konstrukcja nośna może być wykonana oddzielnie lub do jej budowy może być

wykorzystana w znacznym stopniu obudowa górnicza, co występuje szczególnie przy
stosowaniu obudowy drewnianej.

Pokrycie tamy stanowi specjalne płótno podsadzkowe, którego przeznaczeniem jest jak

najszybsze

odprowadzenie

(odsączenie

się)

wody

mieszaniny

podsadzkowej

z jednoczesnym zatrzymaniem w podsadzanej przestrzeni materiału podsadzkowego, łącznie
z najdrobniejszymi jego frakcjami.

Tamy podsadzkowe w przeważającej większości służą do jednorazowego użytku. Muszą

one w sposób pewny i bezpieczny zabezpieczyć odgrodzoną przestrzeń roboczą przed
przedostaniem się mieszaniny podsadzkowej do przestrzeni roboczej w czasie podsadzania.
W związku z tym konstrukcja nośna tamy musi być odpowiednio wytrzymała i dostatecznie
zabezpieczona przed przesunięciem się całej tamy. Zabezpieczenie to, w zależności od
rodzaju tamy, uzyskuje się przez dostatecznie duże rozparcie konstrukcji lub jej elementów
między spągiem i stropem lub przez stosowanie dodatkowych rozpór w formie zastrzałów
rozpieranych o spąg, strop lub ocios węglowy.

Drugim elementem zabezpieczającym odgrodzoną przestrzeń roboczą przed wdarciem się

mieszaniny podsadzkowej, jest pokrycie tamy. Stanowi ono specjalnie w tym celu
produkowane tzw. płótno podsadzkowe, które jest rozwieszane na konstrukcji tamy. Spełnia
ono rolę jak gdyby płótna filtracyjnego, przez które odprowadzana jest woda przy
jednoczesnym zatrzymaniu możliwie najdrobniejszych ziaren materiału podsadzkowego.
Ponadto musi mieć ono dostatecznie dużą wytrzymałość na rozciąganie, aby nie ulegało
przerwaniu lub wybrzuszeniu wskutek wywieranego na nie naporu przez mieszaninę
podsadzkową. Napór na tamę podsadzkową jest bardzo duży, zmienny w czasie, gdyż
mieszanina podsadzkowa w otamowanej przestrzeni rozpływa się w sposób niekontrolowany.
Osadzanie materiału podsadzkowego przebiega również w sposób dowolny. Uwzględniając to,
należy się liczyć w skrajnie niekorzystnych warunkach, które mogą wystąpić, że maksymalna
wielkość naporu na tamę chwilowo, w niektórych punktach tamy, będzie równa wielkości
naporu hydrostatycznego (należy uwzględnić ciężar właściwy mieszaniny podsadzkowej).

W zależności od przeznaczenia, warunków górniczo-technicznych, przyjętych

i stosowanych rozwiązań do budowy tam podsadzkowych stosuje się:

−

płótno podsadzkowe,

−

drewno okrągłe,

−

deski i okorki,

−

liny, druty i inne cięgna,

−

gwoździe, itp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W systemach eksploatacji ścian prowadzonych na podsadzkę rozróżniamy tamy

cianowe: czołowe i boczne.

Czołowe tamy podsadzkowe są prawie wszystkie wykonywane z drewna i pokrywane

płótnem podsadzkowym mocowanym do konstrukcji obudowy górniczej gwoździami.
Przykład tamy czołowej opartej na konstrukcji drewnianej przedstawia rysunek 18.

Do budowy, tej tamy w ścianie wykorzystuje się rząd obudowy drewnianej (10), do

którego mocuje się podłużne dwa rzędy rygli (3). Tama stabilizowana jest za pomocą
podwójnych zastrzałów rozpartych do spągu (9) i stropu (8). Dla wzmocnienia konstrukcji
tamy dostawia się często pośrednie stojaki (11) między stojaki obudowy (10).

Rys. 18. Tama podsadzkowa czołowa w ścianie o konstrukcji drewnianej [7, s. 183]

Otamowanie pustki poeksploatacyjnej przewidzianej do podsadzania w systemach

cianowych wymaga poza tamą czołową wykonania tam bocznych. Tamy te, na ogół

stanowią później ocios wyrobisk korytarzowych utrzymywanych przy zrobach. Czas ich
utrzymania może być stosunkowo długi (kilka miesięcy a nawet a czasami i lat), tak więc
muszą być odpowiednio wytrzymałe i być wykonane z odpowiednich materiałów. Przykład
typowej bocznej tamy podsadzkowej przedstawia rysunek 13. Tamy tego typu stosowane są
zarówno w przypadku typowej ściany eksploatowanej na podsadzkę jak również przy
przemulaniu, doszczelnianiu zrobów w ramach profilaktyki pożarowej.

Buduje się ją w ten sposób, że po ponownym zabudowaniu obudowy ŁP (5 i 6) od strony

podsadzkowej wykonuje się szkielet ażurowy z okorków (2), desek lub siatek MM. Tak
wykonany szkielet tamy bocznej pokrywa się tkaniną podsadzkową (1). Zwrócić szczególną
uwagę należy na właściwe, staranne uszczelnienie tej tamy na styku płótna ze spągiem jak
i na połączeniach poszczególnych jego pasów oraz uszczelnienia górnego pasa.

Rys. 19. Tama podsadzkowa boczna [7, s. 202]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tamy podsadzkowe buduje się również w wyrobiskach korytarzowych przeznaczonych

do likwidacji przez ich podsadzanie lub w celu wykonania korka podsadzkowego.
W przypadku korka podsadzkowego budujemy 2 tamy podsadzkowe a przestrzeń pomiędzy
niemi wypełniamy materiałem podsadzkowym.

Wykonanie tamy rozpoczynamy od wykonania wrębu w stropie, ociosach i spągu

wyrobiska. Następnie zabudowujemy zgodnie z dokumentacją, projektem wykonywanej tamy
rygle i stojaki i obijamy ją deskami. Przed przystąpieniem do obijania tamy należy
przeprowadzić przez nią rurociągi umożliwiające jej wykonanie jak również rurociągi lub
lutnie, które mają przechodzić przez tamę. Tak więc dla wykonania np. korka podsadzkowego
należy przeprowadzić przez tamę odpowiednie rury stanowiące wyloty mieszaniny
podsadzkowej, rury umożliwiające odprowadzenie wody z zza tamy (rury perforowane
ustawione pionowo lub kominki połączone z rurami odprowadzającymi wodę, rury kontrolne
na różnych wysokościach za tamą). Po czym obijamy tamę płótnem podsadzkowym,
zwracając uwagę na właściwe uszczelnienie na styku z ociosami, stropem i spągiem
wyrobiska. Zaznaczyć należy, że w większości przypadków sama tkanina podsadzkowa nie
jest w stanie odprowadzić całości wody znajdującej się w mieszaninie podsadzkowej za tamą.
Dlatego w tamie podsadzkowej bocznej lub czołowej jak również przy tamach
wykonywanych w chodnikach o ile zachodzi taka potrzeba buduje się okna do odprowadzania
wody gromadzącej się już nad zsedymentowanym materiałem podsadzkowym. Przykład
wykonania takiego okna przedstawia rysunek 20.

Rys. 20. Okno w tamie podsadzkowej do odprowadzania wody [6, s. 209]

Wykonuje się je na ogół w ten sposób, że jedno pole między sąsiednimi stojakami

obudowy jest nie otamowane (przerwa w tamie). Do stojaków tych, które uprzednio zostały
zaopatrzone w odpowiednie pionowe listwy (1), w miarę podnoszenia się poziomu
mieszaniny podsadzkowej dokłada się przycięte o odpowiedniej długości deseczki (2),
tworząc próg przelewowy.

Po podsadzeniu można dodatkowo wzmocnić konstrukcję okna deskami (3) przybitymi

po zewnętrznej stronie okna.

Przy bardzo dużych ilościach materiału podsadzkowego, małej przestrzeni przeznaczonej

do wypełnienia podsadzką, jak również przy trudno sedymentującym materiale
podsadzkowym, przerywa się często procesy podsadzania aby umożliwić lepsze odsączenie
się wody z mieszaniny podsadzkowej. Procesy mulenia prowadzi się kilkakrotnie aż do
całkowitego podsadzenia przestrzeni za tamą.

Budowa zapory przeciwwybuchowej

Zasady budowy i rozmieszczenia zapór przeciwwybuchowych podane zostały rozdziale

4.3. jednostki modułowej 711[02].Z3.02 dotyczącej rozpoznawania i likwidacji zagrożeń
w górnictwie. W tym rozdziale omówione zostaną zasady i wymogi konstrukcyjne dotyczące
wykonania zapory przeciwwybuchowej pyłowej i wodnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zapory przeciwwybuchowe pyłowe dzielą się w zależności od konstrukcji na zapory:

1) zwykłe – gdy długość półki jest większa od 65% maksymalnej szerokości wyrobiska

w miejscu jej zabudowania (rys. 22),

2) boczne – gdy długość półki jest zawarta w granicach od 50% do 65% maksymalnej

szerokości wyrobiska w miejscu jej zabudowania,

3) o skróconej długości półek – gdy długość półki jest zawarta w granicach od 40% do 50%

maksymalnej szerokości wyrobiska w miejscu jej zabudowania,

4) rozstawne – gdy odległość półek jest tak dobrana, aby ilość pyłu kamiennego wynosiła

1 kg/m

wyrobiska.

Zapora pyłowa zwykła

W wyrobiskach korytarzowych do przeciwległych elementów obudowy przymocowuje

się podpórki (konsole). Konstrukcja podpórki może być dowolna, ale sztywna, i powinna
zapewniać łatwy zrzut półek. Na każdą podpórkę kładzie się kantówkę, a na przeciwległe
kantówki kładzie się pomost. Pomost (drabinka) powinien być wykonany z dwóch desek,
postawionych pionowo i sztywno połączonych ze sobą w kilku miejscach żebrami.
Zewnętrzny odstęp desek pomostu powinien wynosić około 0,2 m, a wysokość deski powinna
wynosić co najmniej 0,15 m. Na pomost kładzie się deseczki jedna przy drugiej, tworząc
półkę, na którą wysypuje się pył kamienny. Poszczególne deseczki półki ułożone są luźno
obok siebie. Stosuje się półki o długości deseczek 0,35 m lub 0,50 m. Odległość obu końców
pomostu od obudowy nie może być mniejsza od 0,05 m. Odległość półki od stropu powinna
wynosić nie więcej niż 0,3 wysokości wyrobiska, nie mniej jednak niż 0,25 m. Konstrukcję
półki przedstawiono na rysunku 21.

Rys. 21. Zapora pyłowa, konstrukcja półki [1, s. 347]

Rys. 22. Zapora pyłowa zwykła: a) wyrobisko w obudowie drewnianej, b) wyrobisko w obudowie łukowej [1, s. 347]

Odległość pomiędzy poszczególnymi półkami zapory powinna wynosić 2–3 m,

a w wyjątkowych przypadkach można ją zmniejszyć do 1 m.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na półkach o długości deseczek 0,35 m umieszcza się nie mniej niż 25 kg pyłu

kamiennego na 1 m bieżący półki (wysokość stożka nasypowego pyłu kamiennego wynosi
minimum 10 cm), a przy deseczkach 0,5 m – nie mniej niż 45 kg pyłu na 1 m bieżący półki
(wysokość stożka nasypowego pyłu kamiennego wynosi minimum 13 cm).

Pył kamienny, znajdujący się na półkach zapory przeciwwybuchowej, powinien być

lotny.

Budując zapory przeciwwybuchowe w wyrobisku górniczym, dla zapewnienia

prawidłowego jej działania należy przestrzegać następujących zasad:
1. Zapory przeciwwybuchowej nie buduje się w miejscach lokalnego zwiększenia przekroju

wyrobiska, a szczególności w miejscach przybierania stropu.

2. Zapora przeciwwybuchowa nie może być nawet częściowo przesłonięta przez elementy,

mogące osłabić działanie podmuchu na półki lub pojemniki zapory.

3. Zapory przeciwwybuchowe buduje się w odległości większej niż 5 m od tam

wentylacyjnych i 10 m od skrzyżowań chodników.

4. Przez odległość między półkami zapory rozumie się odległość między osiami

poszczególnych pomostów zapory lub zestawów nośnych.

5. W przypadku trudności wykonania zapór, w dużym przekroju wyrobiska można stosować

w środku wzmacniające zawieszenie półki lub zestawu pojemników.
Zapory przeciwwybuchowe wodne dzielą się w zależności od konstrukcji na zapory:

1) zwykłe – gdy długość zestawu pojemników umieszczonych na pomoście lub

zawieszonych na zestawie nośnym jest większa od 65% maksymalnej szerokości
wyrobiska w miejscu jej zabudowania,

2) boczne – gdy długość zestawu pojemników umieszczonych na pomoście lub

zawieszonych na zestawie nośnym jest zawarta w granicach od 50% do 65%
maksymalnej szerokości wyrobiska w miejscu jej zabudowania,

3) schodowo-boczne – gdy nie ma możliwości zabudowania zapór wodnych zwykłych lub

bocznych ze względów ruchowych,

4) szybkiej konstrukcji,
5) rozstawne – gdy odległość zestawu pojemników umieszczonych na pomoście lub

zawieszonych na zestawie nośnym półek jest tak dobrana, aby ilość wody wynosiła
1 dm

wyrobiska.

Zapora przeciwwybuchowa wodna

Zaporę wodną tworzą zestawy pojemników typu otwartego, ustawionych na

odpowiednich pomostach (drewnianych lub metalowych), lub zestawy pojemników typu
zamkniętego, zawieszonych na zestawach nośnych.

Zapora wodna powinna być zawieszona w górnej części wyrobiska. Zestawy pojemników

powinny mieć możliwie największą długość w przekroju poprzecznym wyrobiska. Pojemniki
ustawia się w zestawie tak, aby dłuższy bok pojemnika był prostopadły do osi podłużnej
wyrobiska. Stosując pojemniki typu otwartego, można jeden z pojemników w zestawie
umieścić równolegle do osi wyrobiska. Odległość dolnych krawędzi dna pojemników od
stropu powinna wynosić nie więcej niż 0,3 wysokości wyrobiska, a górnych krawędzi nie
mniej niż 0,25 m. Odległość skrajnych pojemników od obudowy nie może być mniejsza niż
0,05 m.

Ustawienie pojemników typu otwartego powinno zapewniać ich swobodny zrzut.

Stosowanie mocowania pojemników typu otwartego do pomostów, na których są ustawione,
jest niedozwolone. Minimalny odstęp pojemników między pojemnikami a obudową lub inną
przeszkodą powinien wynosić co najmniej 0,05 m. Odstęp między zestawami pojemników
powinien wynosić od 2 m do 3 m, a wyjątkowych przypadkach 1 m. Pojemniki powinny być
stale napełnione wodą, tak aby jej poziom w pojemnikach typu otwartego sięgał maksymalnie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2 cm poniżej krawędzi pojemników, a w pojemnikach typu zamkniętego poziom wody sięgał
nie mniej niż 4 cm poniżej otworu wlewowego dla pojemników o pojemności 40 l, a dla
pojemników o pojemności 80 l nie mniej niż 5 cm poniżej otworu wlewowego.

Zapora wodna schodowo-boczna

Składa się z pojemników typu otwartego napełnionych wodą, ustawionych na

wspornikach przymocowanych do elementów obudowy chodnikowej, lub z pojedynczych
pojemników typu zamkniętego napełnionych wodą, zawieszonych na zestawach nośnych,
które mocuje się do obudowy, tak aby niemożliwe było ich przemieszczanie.

Rys. 23. Zapora wodna schodowo-boczna

Zapory te buduje się w wyrobiskach, w których nie ma możliwości zabudowania zapór

przeciwwybuchowych wodnych zwykłych lub bocznych. Pojemniki umieszcza się na obydwu
ociosach w linii falistej, przy czym układ pojemników na jednym ociosie powinien być
odwrotnością układu pojemników na przeciwległym ociosie.

Zestawy pojemników przyociosowych zabudowuje się obydwu ociosów na całej długości

zapory. Pojemniki zapory powinny się mieścić pomiędzy 0,3–0,7 wysokości wyrobiska.

Odstęp pomiędzy pojemnikami zabudowanymi w osi podłużnej wyrobiska powinien

wynosić 0,5–1,1 m w zależności od odstępów obudowy. Sposób wykonania tej zapory
przedstawiony jest na rysunku 23.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Na czym polega rewersja powietrza w szybie?
2. W jakim czasie powinna być możliwość uruchomienie głównego wentylatora

rezerwowego na szybie wydechowym (np. gdy uszkodzony jest pracujący wentylator
główny)?

3. Gdzie należy budować tamy wentylacyjne przy prowadzenia regulacji rozpływu

powietrza w kopalni węglowej?

4. Co to jest śluza wentylacyjna?
5. Jaką rolę spełniają tamy izolacyjne?
6. Jakie powinno być wyposażenie tamy izolacyjnej?
7. Kiedy budujemy tamy izolacyjne o konstrukcji przeciwwybuchowej?
8. Jaka jest zasada pomiaru ciśnienia manometrem U-rurkowym?
9. Co to znaczy, że na tamie izolacyjnej mamy +39 mm H

10. Jak wyrównujemy różnicę potencjałów na tamach izolacyjnych?
11. Gdzie należy budować tamy bezpieczeństwa z drzwiami metalowymi?
12. W jaki sposób w ścianie podsadzkowej budujemy tamy podsadzkowe czołowe i boczne?
13. W jaki sposób budujemy tamy podsadzkowe w dowierzchni w celu wykonania korka

podsadzkowego?

14. Do czego służy okno w tamie podsadzkowej i jak je wykonujemy?
15. Jaka jest różnica między zaporą pyłową zwykłą a zaporą pyłową boczną?
16. Kiedy i jak budujemy zaporę przeciwwybuchową wodną schodowo-boczną?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zabuduj tamę wentylacyjną deskową z okienkiem regulacyjnym o wymiarach 0,5 m na

1,2 m, z drzwiami dla przejścia załogi o wymiarach 0,9 m na 1,8 m.

Po wybudowaniu tamy, ustaw tak okienko regulacyjne, aby spadek naporu na tamie

wynosił 15 mm H

Pomierz ilość powietrza płynącą wyrobiskiem przed zabudową tamy jak również po jej

wykonaniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z normami dotyczącymi budowy tam wentylacyjnych,
2) przypomnieć zasady wykonywania pomiarów dla określenia ilości powietrza

w wyrobisku górniczym, oraz jak wykonujemy pomiaru spadków naporu na tamach za
pomocą U –

rurki,

3) wykonać pomiar ilości powietrza w wyrobisku,
4) wykonać wrąb do tamy, zabudować szkielet tamy, obić tamę deskami i płótnem

wentylacyjnym,

5) zabudować drzwi w tamie,
6) zabudować manometr cieczowy i wykonać regulację spadku naporu na tamie,
7) wykonać ponownie pomiary dla określenia ilości powietrza w wyrobisku,
8) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
9) dokonać oceny ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

stojaki drewniane, deski, płótno wentylacyjne, gwoździe,

–

kilof, siekiera górnicza, łopata,

–

U – rurka, węże pomiarowe, calówka, anemometr,

–

przybory do pisania,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Zabuduj półkę zapory przeciwwybuchowej pyłowej w wyrobisku górniczym (pole

szkoleniowe lub sztolnia). Wykonaj pomiary dla określenia czy jest to zapora zwykła czy
boczna. Oblicz ile półek i ile pyłu ma być na zaporze, jeżeli wyrobisko to jest w III kategorii
zagrożenia metanowego?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) sprawdzić stan obudowy wyrobiska w miejscu budowy zapory,
2) przygotować miejsce do zabudowy zapory pyłowej,
3) przygotować materiał potrzebny do budowy zapory (deski, haki, kantówkę, pył

kamienny),

4) zbić drabinki do półek zgodnie z wymogami przepisów, naciąć deseczki 0,5 m,
5) wykonać pomost roboczy (o ile jest potrzebny), zabezpieczyć miejsce budowy zapory,
6) zabudować półkę zgodnie z wymogami przepisów (podwiesić haki do elementów

obudowy wyrobiska, położyć na nich kantówki, postawić na nich pomost półki pyłowej,
ułożyć deseczki 50 cm, nasypać półkę pyłem kamiennym),

7) wykonać pomiary zabudowanej półki jak również pomiary wyrobiska w miejscu zabudowy,
8) wykonać obliczenia zapory pyłowej,
9) zabudować pozostałe półki zapory pyłowej, opisać zaporę na tablicy kontrolnej,
10) przedstawić wyniki pracy,
11) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

deski, haki, kantówka, pył kamienny, gwoździe,

–

kilof, siekiera, młotek, gwoździe, drut, piła do drewna, calówka,

–

przybory do pisania, kartki papieru,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

–

instrukcje stanowiskowe dotyczące budowy zapory przeciwwybuchowej, wykonywania
pomostów roboczych, zabezpieczenia wyrobiska na czas budowy zapór lub prowadzenia
innych robót.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Zaprojektuj sposób wykonania tamy kompensacyjnej dla zmniejszenia różnicy ciśnień

dla tamy izolacyjnej, na której różnica ciśnień wynosi +40mmH

Zabuduj w wyrobisku przy tamie izolacyjnej tamę przednią do tamy kompensacyjnej

z okienkiem regulacyjnym, oraz wentylator i lutnie dla projektowanej tamy.

Zabuduj manometr cieczowy i wyprowadź jego końcówki dla pomiarów różnicy ciśnień

na tamie.

Rysunek do ćwiczenia 3

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić co oznacza +40 mm H

2) wskazać miejsce zabudowy wentylatora pomocniczego,
3) określić czy wentylator ma być ssący czy tłoczący,
4) określić gdzie należy zabudować tamę kompensacyjną z okienkiem regulacyjnym,
5) wskazać miejsce zabudowy manometru cieczowego do kontroli zmian różnicy ciśnień na

tamie,

6) określić miejsca w których należy ustawić końcówki węży pomiarowych założonych na

ramionach U – rurki,

7) przedstawić wykonany projekt,
8) dobrać odpowiednie urządzenia i materiały potrzebne do realizacji projektu,
9) zabudować we wskazanych wyrobiskach zaprojektowany układ urządzeń,
10) zaprezentować efekty swojej pracy,
11) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

wentylator WLE-404 B/1, lutnie elastyczne ssące o średnicy 400 mm, drewno, deski,
płótno wentylacyjne, U-rurka, węże pomiarowe,

–

kilof, piła, łopata, siekiera górnicza, młotek, gwoździe,

–

kartki papieru A4,

–

przybory do pisania i rysowania.

3 m

+40 mm H

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Zabuduj w wyrobisku tamę podsadzkową z okienkiem do spuszczania nadmiaru wody.

Wykonaj rozparcie tej tamy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z dokumentacją, instrukcją budowy korka, tamy podsadzkowej,
2) skontrolować stan wyrobiska w miejscu budowy korka,
3) przygotować miejsce budowy tamy, usunąć zbędne materiały i urządzenia,
4) postawić tamę podsadzkową zgodnie z jej dokumentacją tj. wykonać wrąb do tamy

podsadzkowej, zabudować rygle, stojaki, przeprowadzić potrzebne rurociągi przez tamę,
obić tamę deskami pozostawiając okienko do spuszczania wody, obić tamę płótnem
podsadzkowym, uszczelnić tamę na całym obwodzie wyrobiska jak i na połączeniu
płócien, dokonać rozparcia tamy,

5) zaprezentować efekty swojej pracy,
6) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja budowy tamy podsadzkowej, instrukcja, technologia,

–

przyrządy do pomiarów gazów kopalnianych (metanomierz, wykrywacz),

–

stojaki drewniane, deski, płótno podsadzkowe, rury podsadzkowe, rury do
odprowadzania wody, rury pomiarowe,

–

kilof, nożyce do blachy, łom do obrywki, piła do drewna, siekiera górnicza, młotek,

–

przybory do pisania i rysowania,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wskazać jaki warunek musi być spełniony, aby można było sprowadzać

powietrze w dół wyrobiskiem o nachyleniu 7

2) wskazać kto może zezwolić na zabudowę tam regulacyjnych na wylocie

z rejonu?

3) określić jakie ciśnienie panuje za tamą, jeżeli przechodząc wyrobiskiem

z opływowym prądem powietrza stwierdzisz, że przed skrzyżowaniem
z tamą miałeś stężenie 0,6% CH

a po minięciu tamy stężenie CH

wynosi

0,8%?

4) wskazać z jakich materiałów mogą być wykonane tamy izolacyjne

o konstrukcji przeciwwybuchowej?

5) wyjaśnić po co w tamach przeciwwybuchowych montuje się przepusty

tamowe wraz z obudową przeciwwybuchową?

6) wskazać jak zabudowujemy wentylator przy tamie kompensacyjnej, jeżeli

tama normalnie jest na minusie?

7) wskazać, w których wyrobiskach utrzymujemy tamy bezpieczeństwa bez

drzwi, a tylko mamy zgromadzony materiał do ich szybkiego zamknięcia?

8) określić jak zabudować w wyrobisku zaporę przeciwwybuchową pyłową,

wodną zwykłą lub wodną schodowo-boczną?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Przewietrzanie wyrobisk przez dyfuzję z wykorzystaniem

pomocniczych urządzeń wentylacyjnych oraz lutniociągami
z wentylatorami lutniowymi

4.3.1. Materiał nauczania

Przewietrzanie przez dyfuzję

Przewietrzanie przez dyfuzję polega na powolnym a czasami burzliwym samorzutnym

przenikaniu (mieszaniu się) cząstek powietrza z opływowego prądu powietrza do wyrobiska
ś

lepego i odwrotnie. Zgodnie z obowiązującymi przepisami wyrobiska można przewietrzać

przez dyfuzję, jeżeli długość tych wyrobisk nie jest większa niż:
1) w polach niemetalowych i I kategorii zagrożenia metanowego:

a) 10 m – przy nachyleniu do 10

(we wzniosie i upadzie),

b) 6 m – przy nachyleniu powyżej 10

(we wznosie i upadzie),

2) 2 m – w polach metanowych II, III lub IV kategorii zagrożenia metanowego.

W polach metanowych przewietrzanie przez dyfuzję wnęk odmetanowania oraz dojść do

tam izolacyjnych i pożarowych jest niedopuszczalne.

Przewietrzanie za pomocą pomocniczych urządzeń wentylacyjnych

Wyrobiska można przewietrzać pomocniczymi urządzeniami wentylacyjnymi, jeżeli

długość ich nie jest większa niż:
1) w polach niemetalowych i polach zaliczonych do I kategorii zagrożenia metanowego:

a) 15 m – przy nachyleniu do 10

(we wzniosie i upadzie),

b) 10 m – przy nachyleniu powyżej 10

(we wznosie i upadzie),

2) w polach metanowych II, III lub IV kategorii zagrożenia metanowego:

a) 6 m – przy nachyleniu do 10

(we wzniosie i upadzie),

b) 4 m – przy nachyleniu powyżej 10

(we wznosie i upadzie).

Wentylacja lutniowa

Wyrobiska, które nie są przewietrzane prądami powietrza wytwarzanymi przez

wentylator główny, przewietrza się za pomocą lutniociągów. Lutniociągi powinny być
wykonane z lutni metalowych lub trudno palnych antyelektrostatycznych lutni z tworzyw
sztucznych.

Stosowane systemy przewietrzania wyrobisk przy pomocy wentylacji lutniowej:

−

wentylacja tłocząca,

−

wentylacja ssąca,

−

wentylacja kombinowana.
Wentylacja tłocząca polega na tym, że wentylator lutniowy zabudowany jest

w wyrobisku z przepływowym prądem powietrza, przed skrzyżowaniem z przewietrzanym
wyrobiskiem (patrząc od strony dopływu powietrza). Wentylator pobiera powietrze
z opływowego prądu powietrza i tłoczy je do lutniociągu, którego wylot znajduje się
w przodku. Z przodka powietrze płynie wyrobiskiem do opływowego powietrza, gdzie łączy
się a przepływającym w nim powietrzem.

Wentylacja ssąca polega na tym, że wentylator lutniowy zabudowany jest w wyrobisku

z przepływowym prądem powietrza za skrzyżowaniem (idąc z prądem powietrza)
z przewietrzanym wyrobiskiem. Wentylator wymusza, że część powietrza ze skrzyżowania
z opływowym powietrzem płynie wyrobiskiem do przodka i wraca lutniociągiem ssącym do
wentylatora, z którego wyrzucane jest do przepływowego prądu powietrza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wentylacja kombinowana polega na tym, że oprócz wentylacji zasadniczej ssącej lub

tłoczącej w przewietrzanym wyrobisku mamy zabudowane pomocnicze urządzenia
wentylacyjne, wentylator z odcinkiem lutni. Lutniociąg pomocniczy może być związany ze
stosowaniem urządzeń odpylających, urządzeń chłodniczych lub do zwalczania lokalnych
zagrożeń.

Wyrobiska korytarzowe drążone kombajnami prowadzi się z zastosowaniem urządzeń

odpylających.

W przypadku wentylacji ssącej, zabudowa odpylacza może być na wylocie z lutniociągu

w opływowym prądzie powietrza. Przy wentylacji zasadniczej tłoczącej, urządzenie
odpylające zabudowane musi być w przodku, w powiązaniu z kombajnem.

Wentylatory lutniowe

Wentylatory lutniowe służą do pomocniczego przewietrzania wyrobisk górniczych,

przystosowane są do pracy tłoczącej jak również ssącej.

Wentylatory

posiadają

wykonanie

przeciwwybuchowe

pozwalające

pracę

w kopalniach nie metanowych (kopalnie miedzi, soli, gipsu), jak również w kopalniach,
w których występuje zagrożenie metanowe (kopalnie węgla kamiennego).

Ze względu na budowę wentylatory lutniowe możemy podzielić na:

−

jednostopniowe – pracujące w układzie wirnik-kierownica,

−

dwustopniowe – posiadające dwa wirniki obracające się w przeciwnych kierunkach.
Wentylatory lutniowe przystosowane są do współpracy z lutniociągami od

350 mm do

1200 mm. Na uwagę zasługuje fakt, iż wentylatory lutniowe znajdują zastosowanie

w instalacjach schładzających powietrze oraz instalacjach odpylających.

Wentylatory mogą być:

−

elektryczne – napędzane silnikami elektrycznymi,

−

elektryczno-pneumatyczne – których podstawowy napęd stanowi silnik, natomiast
w momencie przekroczenia dopuszczalnego stężenia metanu następuje przełączenie
napędu na pneumatyczny,

−

pneumatyczne – napędzane strumieniem sprężonego powietrza poprzez turbinę
pneumatyczną,

−

wolnostrumieniowe – napędzane silnikami elektrycznymi pracujące jako wentylatory
wolnostrumieniowe bądź lutniowe.

Wentylatory lutniowe elektryczne

Wentylatory lutniowe elektryczne WLE napędzane są silnikami elektrycznymi

z przedziału mocy od 1,5 kW do 75 kW oraz mogą pracować przy różnym napięciu zasilania
w zależności od potrzeb sieci elektrycznej użytkownika, a mianowicie 220, 380, 500, 1000 V.
Silniki elektryczne stosowane do wentylatorów lutniowych pracujących w podziemnych
wyrobiskach górniczych muszą posiadać certyfikaty ATEX dopuszczający je do pracy
w warunkach kopalnianych. Wentylatory przystosowane są do współpracy z lutniociągami od

350 mm do

1200 mm.

Wentylatory lutniowe elektryczne (WLE – A) klasy A mogą być stosowane do wentylacji

tłoczącej w polach metanowych I, II, III i IV kategorii zagrożenia metanowego oraz ssącej
tylko w polach niemetanowych jak i polach I kategorii zagrożenia metanowego.

Wentylatory lutniowe elektryczne (WLE – B) klasy B mogą być stosowane do wentylacji

ssącej i tłoczącej w polach niemetanowych oraz polach I, II, III i IV kategorii zagrożenia
metanowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wentylator lutniowy WLE – 303 A/1/II

Wentylator przeznaczony jest do wentylacji tłoczącej w podziemnych zakładach

górniczych, w których występuje zagrożenie metanowe oraz zagrożenie wybuchu pyłu
węglowego. Jest to wentylator osiowy jednostopniowy z napędem elektrycznym. Wentylator
przeznaczony jest do współpracy z instalacją schładzającą powietrze.

Parametry techniczne:

−

wydajność nominalna [V, m

/s] 0,93,

−

spiętrzenie całkowite [∆Pc, Pa] 590,

−

rednica lutniociągu [D, mm] 350 lub 400,

−

napięcie zasilania [U, V] 2 x 220 lub 500,

−

moc silnika elektrycznego[Ns, kW] 1,5,

−

prędkość obrotowa[n, obr/s] 47,

−

masa wentylatora [m, kg] 82,5 lub 89,1.

Wentylator lutniowy WLE – 404B/1

Wentylator przeznaczony do wentylacji pomocniczej tłoczącej lub ssącej w podziemnych

zakładach górniczych, w których występuje zagrożenie wybuchu pyłu węglowego. Parametry
techniczne:

−

wydajność nominalna [V, m

/s] 1,8,

−

spiętrzenie całkowite [∆Pc, Pa] 780,

−

rednica lutniociągu [D, mm] 400,

−

napięcie zasilania [U, V] 500,

−

moc silnika elektrycznego[Ns, kW] 4,0,

−

prędkość obrotowa[n, obr/s] 49,

−

masa wentylatora [m, kg] 159.

Wentylator lutniowy WLE – 605B/SK

Wentylator przeznaczony do wentylacji pomocniczej tłoczącej lub ssącej w podziemnych

zakładach górniczych, w których występuje zagrożenie wybuchu pyłu węglowego. Jest to
wentylator osiowy dwustopniowy z napędem elektrycznym. Posiada wykonanie
przeciwwybuchowe. Jest to wentylator wysokodepresyjny o układzie przeciwbieżnym, tzn.
posiada dwa wirniki, które mają względem siebie przeciwne kierunki obrotów.

Parametry techniczne:

−

wydajność nominalna [V, m

/s] 4,6,

−

spiętrzenie całkowite [∆Pc, Pa] 3600,

−

rednica lutniociągu [D, mm] 600,

−

napięcie zasilania [U, V] 500 lub 1000,

−

moc silnika elektrycznego[Ns, kW] 2 x 18,5,

−

prędkość obrotowa[n, obr/s] 49,

−

sprawność zespołu[µa] 0,60,

−

masa wentylatora [m, kg] 608.

Wentylator lutniowy WLE – 804 AM/CZ

Wentylator przeznaczony jest do wentylacji tłoczącej w podziemnych zakładach

górniczych, w których występuje zagrożenie metanowe oraz zagrożenie wybuchu pyłu
węglowego.

Wentylator WLE-804AM/1/CZ to wentylator osiowy dwustopniowy z napędem

elektrycznym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Parametry techniczne:

−

wydajność nominalna [V, m3/s] 6,8,

−

spiętrzenie całkowite [∆Pc, Pa] 4120,

−

rednica lutniociągu [D, mm] 600 lub 800,

−

napięcie zasilania [U, V] 500,

−

moc silnika elektrycznego[Ns, kW] 2 x 22,

−

prędkość obrotowa[n, obr/s] 49,

−

sprawność zespołu[µa] 0,68,

−

masa wentylatora [m, kg] 722.

Wentylator lutniowy WLE – 1005 B/CZ

Wentylator przeznaczony do wentylacji pomocniczej tłoczącej lub ssącej w podziemnych

zakładach górniczych, w których występuje zagrożenie wybuchu pyłu węglowego.

Parametry techniczne:

−

wydajność nominalna [V, m

/s] 10,0,

−

spiętrzenie całkowite [∆Pc, Pa] 3800,

−

rednica lutniociągu [D, mm] 800,

−

napięcie zasilania [U, V] 500 lub 1000,

−

moc silnika elektrycznego[Ns, kW] 2 x 37,

−

prędkość obrotowa[n, obr/s] 49,

−

sprawność zespołu[µa] 0,655,

−

masa wentylatora [m, kg] 1070.

Rys. 24. Wentylator lutniowy WLE – 1005 B/CZ – widok ogólny

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 25 Schemat wentylatora lutniowego WLE – 1005 B/CZ – przedstawiający kierunek przepływu powietrza

przez wentylator jak i kierunki obrotu wirników (przeciwbieżne) z łopatkami na poszczególnych jego
stopniach

Wentylator lutniowy WLE – 1006 A/1/SK

Wentylator lutniowy WLE – 1006 A/1/SK Wentylator przeznaczony jest do wentylacji

tłoczącej pomocniczej w zakładach górniczych, w których występuje zagrożenie metanowe
oraz zagrożenie wybuchu pyłu węglowego. Jest to wentylator osiowy jednostopniowy
z napędem elektrycznym. Wentylator przeznaczony jest do współpracy z instalacją
schładzającą powietrze. Przetłaczanym czynnikiem jest powietrze czyste z wentylacji
głównej. Wentylatory można łączyć szeregowo: 2 wentylatory V = 16,5 m

/s i ∆Pc = 4000 Pa.

Parametry techniczne:

−

wydajność nominalna [V, m

/s] 16,5,

−

spiętrzenie całkowite [∆Pc, Pa] 2000,

−

rednica lutniociągu [D, mm] 1000 lub 1200,

−

napięcie zasilania [U, V] 500 lub 1000,

−

moc silnika elektrycznego[Ns, kW] 55,

−

prędkość obrotowa[n, obr/s] 24,7,

−

sprawność zespołu[µa] 0,6,

−

masa wentylatora [m, kg] 1180.

Wentylatory lutniowe elektryczno pneumatyczne

Wentylator WLEP – 605 jest przeznaczony do uzupełniającego przewietrzania wyrobisk

górniczych, przede wszystkim w polach metanowych kopalń I, II, III, i IV kategorii i może
być stosowany do pracy ssącej i tłoczącej. Wentylator WLEP – 605 współpracuje
z lutniociągiem o średnicy 600 mm. Zasadniczym napędem wentylatora jest silnik
elektryczny. Kiedy stężenie metanu w przetłaczanym powietrzu wzrasta powyżej
dopuszczalnego, następuje wyłączenie zasilania elektrycznego z rozdzielni i zawór

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

elektropneumatyczny przełącza napęd wentylatora na pneumatyczny. W przypadku
pojawienia się ciśnienia w przewodzie pneumatycznym, łączącym turbinę powietrzną
z elektrozaworem, czujnik ciśnienia powoduje wyłączenie zasilania uzwojeń silnika
wentylatora. Dodatkowo podawany jest sygnał do kopalnianego wyłącznika stycznikowego
powodujący przerwę w jego obwodzie sterowania. Ma to miejsce w przypadku odłączenia
zasilania elektrycznego wentylatora z rozdzielni lub uszkodzenia elektrozaworu.

Wentylator WLEP – 605 jest wentylatorem osiowym, jednostopniowym pracującym

w układzie wirnik – kierownica. Wirnik konstrukcji spawanej posiada w wieńcu zewnętrznym
wytłoczony rowek kształtowy, w którym są zamocowane łopatki turbiny pneumatycznej
i osadzony jest w końcówce wału silnika elektrycznego. Wentylator powinien być połączony
z tłumikiem hałasu.

Rys. 26. Wentylator WLEP – 605

Tabela 4. Tabela parametrów wentylatora WLEP – 605

Parametry techniczne

Jednostka

Napęd elektryczny

Napęd pneumatyczny

Wydajność nominalna

[V, m³/s]

5,5

5,7

Spiętrzenie całkowite

[∆Pc, Pa]

1471

rednica lutnio-ciągu

[D, mm]

600

Napięcie zasilania

[U, V]

500

Nadciśnienie spręż. pow. 0,39 MPa

Moc silnika elektrycznego

[Ns, kW]

18,5

–

Prędkość obrotowa

[n, obr/s]

–

Sprawność zespołu

[µ

0,52

0,24

Masa wentylatora

[m, kg]

932

404

Wentylatory lutniowe pneumatyczne

Wentylator WLP 402/SK jest wentylatorem osiowym, jednostopniowym i pracującym

w układzie wirnik – kierownica. Wentylator stosowany jest do pracy w podziemnych
zakładach górniczych, w których występuje zagrożenie metanowe oraz zagrożenie wybuchem
pyłu węglowego. Wentylator przeznaczony jest do wentylacji tłoczącej lub ssącej. Wentylator
napędzany jest turbiną pneumatyczną.

Rys. 27. Widok wentylatora powietrznego WLP 402 SK

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tłumiki do wentylatorów lutniowych

Wentylatory lutniowe są wentylatorami osiowymi, które z racji swej konstrukcji podczas

pracy emitują duży poziom hałasu. W związku z tym na stanowisku pracy wentylatory
powinny być wyposażone w tłumiki hałasu, jeden na wlocie a drugi na wylocie tworząc
wspólnie agregat. Powodują obniżenie poziomu hałasu wentylatorów do wartości
dopuszczalnej, to jest 85 dBA.

Rys. 28. Tłumik wentylatora elektrycznego: a) przekrój tłumika b) widok wnętrza tłumika,

c) widok tłumika

połączonego z wentylatorem.

Tłumik hałasu do danego typu wentylatora lutniowego ma kształt rurowy. Posiada taką

samą średnicę jak zewnętrzny kanał przepływowy wentylatora. Tłumik posiada konstrukcje
spawaną, zbudowany jest z elementów takich jak:

−

płaszcz zewnętrzny (1),

−

warstwa tłumiąca (2),

−

kołnierze przyłączeniowe (3),

−

wewnętrzny wkład tłumiący (4),

−

kanał przepływowy, wykonany z blachy perforowanej (5).
Na blasze perforowanej ułożona jest siatka nylonowa zapobiegająca wydmuchiwaniu

materiału tłumiącego. Materiałem tłumiącym jest wełna mineralna firmy ROCKWOOL
o współczynniku pochłaniania dźwięku 0,8. Jest to materiał nienasiąkliwy i niepalny. Posiada
dopuszczenie do pracy w górnictwie. Całość malowana jest farbą podkładową
i nawierzchniową.

Lutnie wentylacyjne

Wyrobiska, które nie są przewietrzane prądami powietrza wytwarzanymi przez

wentylator główny, przewietrza się za pomocą lutniociągu.

Lutniociągi powinny być wykonywane z lutni metalowych lub trudnopalnych

antyelektrostatycznych lutni z tworzyw sztucznych.

W przypadku wentylacji ssącej możemy stosować lutnie metalowe jak również lutnie

elastyczne ssące.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Lutnie kołnierzowe łączy się śrubami a zakładając na połączeniach odpowiednie

uszczelki, dodatkowo na połączeniach stosuje się również opaski uszczelniające wykonane ze
specjalnych taśm uszczelniających. Lutnie blaszane wsuwane łączy się wsuwając jedną lutnie
w drugą a na połączeniach można uszczelniać dodatkowo taśmami uszczelniającymi.

Rys. 29. Lutnie stosowane do wentylacji ssącej jak wentylacji tłoczącej: a) lutnie metalowe kołnierzowe,

b) lutnie metalowe wsuwane,

c) lutnie elastyczne ssące.

W przypadku wentylacji tłoczącej stosuje się najczęściej lutnie elastyczne, ale można

również stosować lutnie metalowe jak również lutnie elastyczne ssące.

Rys. 30. Lutnie elastyczne do wentylacji tłoczącej widok ogólny

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 31. Lutnie elastyczne do wentylacji, przykładowy schemat łączenia lutni MIflex 2 przy pomocy pierścieni

samozaciskowych

Wymogi przepisów dotyczące wentylacji lutniowej

Prędkość powietrza w wyrobisku korytarzowym wentylacją lutniową, drążonym

kombajnem lub z zastosowaniem jednego z urządzeń:

−

lutniociągu pomocniczego,

−

lutniociągu pomocniczego wyposażonego w urządzenia odpylające lub chłodzące
powietrze,

−

stacjonarnego urządzenia odpylającego,
nie powinna być mniejsza niż 0,3 m/s, z wyjątkiem części wyrobiska, w której

zabudowany jest równolegle wentylator pomocniczy.

Odległość lutniociągu od czoła przodka nie może być większa niż w polach:

1) niemetalowych i niezagrożonych wyrzutami gazów i skał – 10 m,
2) metanowych lub zagrożonych wyrzutami gazów i skał przy wentylacji:

a) ssącej – 6 m,
b) tłoczącej lub kombinowanej – 8 m.

W wyrobiskach drążonych kombajnami:

1) odległość lutniociągu ssącego od czoła przodka przy wentylacji ssącej nie powinna być

większa niż 3 m,

2) odległość lutniociągu tłoczącego od czoła przodka przy wentylacji tłoczącej nie powinna

być większa niż:
a) w polach niemetalowych – 10 m,
b) w polach metanowych – 6 m,

3) przy wentylacji kombinowanej odległość lutniociągu ssącego od czoła przodka nie

powinna być większa niż 6m, a odległość lutniociągu tłoczącego nie większa niż 12 m.
Lutniociągi wyprowadza się do przepływającego prądu powietrza na odległość co

najmniej 8 m w takim kierunku aby nie występowała recyrkulacja powietrza i łączy się je
z wentylatorem lutniowym. Wentylator wymusza przepływ powietrza w lutniociągu
i w wyrobisku.

W wyrobisku, z którego pobierane jest powietrze do przewietrzenia wyrobiska z użyciem

lutniociągu, powinna płynąć ilość powietrza uniemożliwiająca występowanie recyrkulacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na odcinku lutniociągu w prądzie przepływającym, gdzie zabudowany jest wentylator,

powinna być utrzymywana wymagana prędkość powietrza (w pokładach metanowych
0,3 m/s).

Przy

wentylacji

kombinowanej

ilość

powietrza

doprowadzona

lutniociągiem

zasadniczym powinna być większa od ilości pobieranej przez lutniociąg pomocniczy.

W wentylacji z pomocniczym lutniociągiem ssącym, wyposażonym w urządzenia

odpylające lub pomocniczym lutniociągiem tłoczącym, wyposażonym w chłodnicę powietrza,
końcowy odcinek lutniociągu tłoczącego w przodku wyrobiska wyposaża się w:
1) klapę zamykającą wylot lutniociągu,
2) odcinek o długości 10 m zabudowany z lutni wirowych,
3) lutnię zasobnikową.

W wentylacji kombinowanej, w polach metanowych, wentylator z napędem

elektrycznym zabudowanym na lutniociągu pomocniczym powinien być automatycznie
wyłączany za pomocą systemu zabezpieczenia metanometrycznego.

Długość odcinka równoległej zabudowy (zazębienia) lutniociągów, doprowadzającego

powietrze do przodka i długość lutniociągu pomocniczego, nie powinna być większa niż
10 m. Do długości równoległej zabudowy nie wlicza się długości lutniociągu tłoczącego
wykonanego z lutni wirowych (perforowanych).

W lutniociągu tłoczącym można zabudować dodatkowy wentylator tylko dla pokonania

dodatkowych oporów spowodowanych zabudową chłodnicy powietrza i pod warunkiem, że:
1) z lutniociągu tłoczącego wyprowadzony zostanie bocznik, w którym zabudowana została

chłodnica powietrza,

2) w lutniociągu przed dodatkowym wentylatorem zabudowany zostanie manometr,
3) na całej długości lutniociągu występuje nadciśnienie,
4) przerwy w ruch obu wentylatorów lub obniżenie prędkości powietrza w lutniociągu,

poniżej wartości ustalonej przez kierownika działu wentylacji, są sygnalizowane
w dyspozytorni,

5) długość odcinka lutniociągu, od miejsca zabudowy dodatkowego wentylatora do przodka,

nie przekroczy 200 m,

6) w polach metanowych dodatkowy wentylator z napędem elektrycznym jest

automatycznie wyłączany za pomocą systemu zabezpieczeń metanometrycznych.

Zasady obowiązujące przy budowie lutniociągów:

1) lutnie nie stykały się z przewodami i urządzeniami elektrycznymi,
2) lutnie były łączone w sposób nie zawężający przekroju lutniociągu,
3) do zmiany kierunku zabudowy lutniociągu stosowane były lutnie sztywne lub

usztywnione, a w razie stosowania lutni z tworzyw sztucznych, kształtki lutniowe nie
zawężały przekroju lutniociągu,

4) lutniociągi zabezpieczone były przed uszkodzeniami mechanicznymi.

Zabezpieczenie metanometrią automatyczną wyrobisk przewietrzanych wentylacją
lutniową

W wyrobiskach przewietrzanych za pomocą lutniociągów zabudowuje się metanomierze

wyłączająco-rejestrujące, kontrolujące zawartość metanu pod stropem wyrobiska:
1) przy przewietrzaniu przodka lutniociągiem tłoczącym – w odległości nie większej niż

10 m od czoła przodka, w miejscu stwierdzonych największych zawartości metanu,

2) przy przewietrzaniu przodka lutniociągiem ssącym między wlotem do lutni ssącej,

a czołem przodka – w odległości nie większej niż 6 m od czoła przodka,

3) w odległości od 10 m do 15 m od skrzyżowania z wyrobiskiem z opływowym prądem

powietrza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czujniki metanomierzy, o których mowa w punktach 1 i 2 powinny powodować

wyłączenie:

−

kombajnów chodnikowych, przy przekroczeniu zawartości 1% metanu w powietrzu,

−

maszyn i urządzeń z napędem elektrycznym, zainstalowanych w wyrobiskach
przewietrzanych za pomocą lutniociągów, przy przekroczeniu zawartości 2% metanu
w powietrzu.
Czujniki metanomierzy, o których mowa w punkcie 3, powinny powodować wyłączenie

urządzeń elektrycznych:

−

zabudowanych

wyrobisku

przewietrzanym

lutniociągiem

tłoczącym,

przy

przekroczeniu zawartości 2% metanu w powietrzu,

−

zainstalowanych w wyrobisku przewietrzanym lutniociągiem ssącym, przy przekroczeniu
zawartości 1% metanu w powietrzu.
W wyrobiskach korytarzowych przewietrzanych wentylacją lutniową kombinowaną,

z zastosowaniem instalacji odpylającej, dodatkowo zabudowuje się metanomierze wyłączające
urządzenia elektryczne w tym wyrobisku, przy przekroczeniu 1% zawartości metanu
w powietrzu. Czujniki metanomierzy wyłączających urządzenia elektryczne zabudowuje się:

−

w strumieniu powietrza wypływającego z instalacji odpylającej,

−

pod stropem wyrobiska, w strefie między wylotem strumienia powietrza z instalacji
odpylającej i wylotem powietrza z lutniociągu tłoczącego.
Kombajny chodnikowe w polach II, III i IV kategorii zagrożenia wyposaża się

w metanomierze kombajnowe, o ciągłym pomiarze, których czujniki montowane są na
wysięgniku, w pobliżu organu urabiającego. Metanomierze te zabezpieczają nas przed
urabianiem kombajnem w stężeniu metanu przekraczającym 2% CH

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń

1. Na czym polega przewietrzanie wyrobisk przez dyfuzję?
2. Czy w polach metanowych można przewietrzać przez dyfuzję dojścia do tam

izolujących?

3. Kiedy możemy stosować przewietrzanie za pomocą pomocniczych urządzeń

wentylacyjnych?

4. Czy można przewietrzać za pomocą pomocniczych urządzeń wentylacyjnych

w pokładach II kategorii zagrożenia metanowego wnęki o długości 5 m i upadzie 12

5. Na czym polega wentylacja ssąca wyrobisk przewietrzanych wentylacją lutniową?
6. Jaka powinna być minimalna prędkość powietrza w miejscu zabudowy wentylatora

ssącego?

7. Jakie są progi i miejsca zabudowy czujników metanowych w wyrobiskach drążonych

kombajnami w pokładach metanowych przewietrzanych wentylacją ssącą?

8. Jaka jest maksymalna odległość lutniociągów od czoła przodka w pokładach

niemetalowych i nie zagrożonych wyrzutami gazów i skał?

9. Jakie są maksymalne odległości lutniociągów od czoła przodka w polach metanowych

przy wentylacji ssącej a jakie przy wentylacji tłoczącej?

10. Jaka jest maksymalna odległość lutniociągu ssącego od czoła przodka w polach

metanowych drążonych kombajnem?

11. Jakie zasady obowiązują w pokładach metanowych przy budowie końcowego odcinka

lutniociągu zasadniczego tłoczącego jak i wentylacji pomocniczej ssące związanej
z odpylaczem zabudowanym na kombajnie (wentylacja kombinowana)?

12. Kiedy i na jakich warunkach można w lutniociągu tłoczącym zabudować dodatkowy

wentylator?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wyrobisko drążone kombajnem w pokładzie IV kategorii zagrożenia metanowego

o długości 500 m przewietrzane jest wentylacją ssącą. Narysuj to wyrobisko na schemacie
przestrzennym, zaznaczając:

−

miejsce zabudowy wentylatora WLE – 1005B/CZ,

−

sposób prowadzenia lutniociągu,

−

miejsce zabudowy odpylacza,

−

miejsce zabudowy czujników metanometrii automatycznej i progi przy jakich wyłączają
urządzenia elektryczne w przodku,

−

wskaż jakie lutnie należy zastosować,

−

określ średnicę wentylatora i średnicę zastosowanych lutnie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) powtórzyć zasady przewietrzania wyrobisk wentylacją ssącą,
2) przypomnieć zasady budowy lutniociągów dla wentylacji ssącej,
3) zapoznać się z instrukcją przewietrzania wyrobiska,
4) sprawdzić parametry wentylatora,
5) przypomnieć sposób zabezpieczenia metanometrią drążonych kombajnami wyrobisk

z wentylacją lutniową,

6) naszkicować schemat przestrzenny omawianego układu wyrobisk,
7) zaznaczyć na schemacie informacje, które są zawarte w treści ćwiczenia,
8) zaprezentować wykonaną pracę,
9) dokonać oceny pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,

–

zeszyt, przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Tama izolująca dojście do zrobów w pokładzie II kategorii zagrożenia metanowego

zabudowana jest w odległości 2 m od skrzyżowania z opływowym prądem powietrza.

Zabuduj przegrodę wentylacyjną dla przewietrzenia dojścia do tamy. Wykonaj pomiary

gazów kopalnianych przed i za tamą. Podaj depresję na tamie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem teoretycznym dotyczącym obowiązujących zasad

przewietrzania przy pomocy pomocniczych urządzeń wentylacyjnych,

2) zabudować szkielet przegrody stawiając stojaki drewniane obite częściowe deskami,
3) obić przegrodę płótnem wentylacyjnym,
4) wykonać pomiary które podane są w treści ćwiczenia,
5) zaprezentować wykonaną pracę,
6) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

stojaki drewniane, deski, płótno wentylacyjne, gwoździe,

–

kilof górniczy, siekiera górnicza, młotek,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Zabuduj wentylator lutniowy WLE – 404 B/1, którego zadaniem będzie przewietrzenie

wyrobiska za pomocą wentylacji lutniowej tłoczącej. Połącz go za pomocą lutni elastycznej
z zabudowanym na skrzyżowaniu wyrobisk kolankiem łączącym lutniociąg przewietrzający
to wyrobisko.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z materiałem teoretycznym dotyczącym zasad budowy lutniociągów,
3) wykonać pomost roboczy,
4) podnieść wentylator (waży 159 kg) na odpowiednią wysokość, za pomocą ciągarki BKS,
5) podwiesić go w sposób bezpieczny za pomocą łańcuchów technicznych do obudowy

(stropnicy) wyrobiska,

6) zwrócić uwagę na właściwy sposób zabudowy wentylatora z uwzględnieniem wymaganej

minimalnej odległości od skrzyżowania jak i ze względu na kierunek przepływu
powietrza,

7) dobrać średnicę lutni do połączenia wentylatora z lutniociągiem,
8) połączyć starannie wentylator z kolankiem lutniociągu wyprowadzonego do przodka za

pomocą lutni elastycznej,

9) zaprezentować efekty swojej pracy,
10) dokonać oceny ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

wentylator, lutnie elastyczne, łańcuchy techniczne, szybkozłącza, zamki (łupki) łączące
łańcuchy skręcane na śruby, śruby, ciągarka BKS, pomost roboczy,

–

instrukcje dotyczące budowy lutniociągów, literatura związana z tematem ćwiczenia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić jakie wyrobiska można przewietrzać przez dyfuzję?

2) określić długości wyrobisk przewietrzanych za pomocą pomocniczych

urządzeń wentylacyjnych?

3) wskazać kiedy w pokładach metanowych, w wyrobiskach przewietrzanych

wentylacją lutniową prędkość powietrza może być mniejsza niż 0,3 m/s?

4) określić maksymalną odległość końca lutniociągu ssącego od czoła przodka

w pokładzie metanowym w przypadku urabiania węgla kombajnem?

5) wskazać miejsce zabudowy wentylatora lutniowego tłoczącego?

6) wymienić ogólne zasady budowy lutniociągów?

7) wskazać lokalizację czujników metanomierzy kombajnowych?

8) wskazać miejsca zabudowy czujników metanowych w przodku drążonym

kombajnem z wentylacją kombinowaną?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję zanim zaczniesz rozwiązywać zadania.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności, dotyczących montowania urządzeń

wentylacyjnych i zabezpieczających. Zadania zawierają cztery odpowiedzi, z których
tylko jedna jest poprawna.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej

rubryce znak X. Jeśli uznasz, że pomyliłeś się i wybrałeś nieprawidłową odpowiedź, to
zaznacz ją kółkiem, a następnie ponownie zaznacz znakiem X odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz mógł sprawdzić poziom swojej wiedzy.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.

8. Na rozwiązanie testu masz 30 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Dwutlenek węgla C0

jest

a) bezbarwny, bez zapachu, palny, duszący, znacznie cięższy od powietrza.
b) ciemnoszary, bez smaku, palny, duszący, cięższy od powierza.
c) bezbarwny, bez zapachu, bez smaku, niepalny, duszący, cięższy od powietrza, przy

większych stężeniach kwaskowaty.

d) bezbarwny, bez zapachu, trujący, palny, cięższy od powietrza.

2. Tlenek węgla CO jest bezbarwny

a) bez zapachu, bez smaku, silnie trujący, palny, wybuchowy.
b) bez zapachu, w większych stężeniach kwaskowaty, trujący, niepalny.
c) bez zapachu, niepalny, silnie trujący, dopuszczalne stężenie 20 ppm.
d) cięższy od powietrza, silnie trujący, niewybuchowy.

3. Do gazów trujących należą

a) wodór, metan, tlenek węgla, siarkowodór, azot.
b) siarkowodór, tlenek węgla, dwutlenek siarki, dwutlenek azotu.
c) butan, metan, dwutlenek węgla, węglowodory aromatyczne, siarkowodór.
d) dwutlenek węgla, dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, tlenek węgla.

4. Katatermometr jest to termometr

a) rtęciowy do pomiarów temperatury górotworu w zakresie od 25

C do 60

C, ±0,2

b) alkoholowy na którym oznaczono tylko temperaturę 35

C i 38

c) alkoholowy o zakresie pomiarowym od 0

C do 100

C, z dokładnością pomiaru

±0,2

d) rtęciowy o zakresie pomiarowym od 20

C do 100

C, z dokładnością pomiaru ±0,2

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Psychrometrem Assmana wykonujemy pomiary

a) prędkości powietrza i temperatury suchej w wyrobiskach dołowych.
b) temperatury suchej i wilgotnej powietrza kopalnianego.
c) prędkości powietrza i ciśnienia w wyrobiskach dołowych.
d) ciśnienia powietrza w wyrobiskach dołowych.

6. W polach metanowych, w wyrobiskach korytarzowych prędkość powietrza nie powinna

być mniejsza niż
a) 0,2 m/s i nie większa niż 12 m/s.
b) 0,3 m/s i nie większa niż 8 m/s.
c) 0,15 m/s i nie większa niż 5 m/s.
d) 0,15 m/s, pod warunkiem zapewnienia właściwego składu powietrza.

7. W wyrobisku, w którym stwierdzono, że temperatura sucha wynosi 27,8

a intensywność chłodzenia wynosi 10 katastopni wilgotnych obowiązuje
a) normalny czas pracy.
b) skrócony do 6 godzin czas pracy, liczony łącznie ze zjazdem i wyjazdem.
c) można prowadzić tylko prace na zasadach akcji ratowniczych.
d) nie wolno prowadzić żadnych robót w tym wyrobisku.

8. Prędkość powietrza w ścianach nie powinna przekraczać

a) 2 m/s.
b) 5 m/s.
c) 30 m/min.
d) 200 m/min.

9. Urządzenia do rewersji powietrza należy utrzymywać w stanie umożliwiającym jej

wykonanie w czasie nie dłuższym niż
a) 5 minut.
b) 10 minut.
c) 20 minut.
d) 30 minut.

10. Nadproże nad otworem komunikacyjnym w tamach murowych należy wykonywać

a) z desek o minimalnej grubości 20 mm.
b) z bali o grubości 50 mm.
c) z belek drewnianych o przekroju kwadratowym.
d) ze stali profilowej lub betonu zbrojonego.

11. Dojścia do tam izolacyjnych w pokładach metanowych można przewietrzać przez

dyfuzję pod warunkiem, że odległość jej od opływowego prądu powietrza
a) nie może być większa niż 1 m .
b) nie może być większa niż 2 m.
c) nie może być większa niż 3 m .
d) nie wolno przewietrzać przez dyfuzję.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12. Tamy kompensacyjne buduje się

a) na głównych drogach przewozowych.
b) w celu zmniejszenia różnicy ciśnień na tamach izolacyjnych.
c) w wyrobisku łączących szyb wdechowy z szybem wydechowym.
d) w wyrobiskach stanowiących krótkie spięcia w rejonach o dużym zagrożeniu

pożarowym.

13. Tamy bezpieczeństwa bez drzwi z zapasem materiału potrzebnego do ich zamknięcia

budujemy
a) w prądach wlotowych i wylotowych komór przyszybowych.
b) w grupowych prądach powietrza świeżego.
c) na wszystkich poziomach szybów wydechowych.
d) na wszystkich poziomach szybów wdechowych.

14. Zestaw pomiarowy APG-1 służy do

a) pobierania próbek powietrza kopalnianego do analizy laboratoryjnej.
b) pomiarów ciśnienia gazów i stężenia metanu w otworach wiertniczych.
c) pomiarów parametrów atmosfery kopalnianej.
d) pomiarów prędkości przepływu powietrza w wyrobiskach górniczych.

15. W polach niemetanowych, wyrobiska poziome możemy przewietrzać za pomocą

przegrody wentylacyjnej do ich maksymalnej długości wynoszącej
a) 5 m.
b) 15 m.
c) 20 m.
d) 10 m.

16. W polach niemetalowych i niezagrożonych wyrzutami gazów i skał odległość końca

lutniociągu od czoła przodka może maksymalnie dochodzić do
a) 8 m.
b) 10 m.
c) 12 m.
d) 15 m.

17. W polach metanowych przewietrzanych wentylacją ssącą maksymalna odległość końca

lutniociągu od czoła przodka wynosi
a) 2 m.
b) 4 m.
c) 6 m.
d) 8 m.

18. Pomost (drabinki) zapory pyłowej powinien mieć wysokość minimum

a) 10 cm a jego rozstaw zewnętrzny ok. 15 cm.
b) 12 cm a jego rozstaw zewnętrzny ok. 15 cm.
c) 15 cm a jego rozstaw zewnętrzny ok. 20 cm.
d) 25 cm a jego rozstaw zewnętrzny ok. 25 cm.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19. Ilość pyłu kamiennego, zgodnego z wymogami przepisów przypadająca na 1 mb półki

zapory pyłowej o długości deseczek 0,5 m powinna wynosić
a) 45 kg przy wysokości stożka nasypowego 13 cm.
b) 35 kg przy wysokości stożka nasypowego 10 cm.
c) 30 kg przy wysokości stożka nasypowego 8 cm.
d) 60 kg.

20. Odstęp między osiami półek zapory wodnej powinien wynosić

a) minimum 0,5 m.
b) maksymalnie 4 ,m a w wyjątkowych wypadkach 5 m.
c) od 2 m do 4 m, a w wyjątkowych wypadkach 1 m.
d) od 2 m do 3 m, a w wyjątkowych wypadkach 1 m.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ……………………………………………………………………………

Montowanie urządzeń wentylacyjnych i zabezpieczających

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Chudek M., Wilczyński S., śyliński R.: Podstawy górnictwa. Wyd. „Śląsk”, Katowice

1979

2. Firganek B. (red.) Zagrożenia naturalne w kopalniach. Sposoby prognozowania,

zapobiegania i kontroli. Wyd. „Śląsk”, Katowice 1983

3. Frycz A.: Klimatyzacja kopalń. Wyd. „Śląsk” Katowice 1981
4. Frycz A., Kozłowski B.: Przewietrzanie kopalń metanowych. Wyd. „Śląsk”, Katowice

1979

5. Gawliczek J.: Ratownictwo górnicze w kopalniach głębinowych. Wyd. „Śląsk”,

Katowice 2000

6. Knechtel J.: Prace Naukowe GIG, Nr 835. Zagrożenia klimatyczne w polskich

kopalniach. Wyd. GIG, Katowice 1998

7. Krysik M.: Podsadzka hydrauliczna w górnictwie. Wyd. „Śląsk”, Katowice 1982
8. Maciejasz Z., Kruk F.: Pożary podziemne w kopalniach. Wyd. „Śląsk”, Katowice 1977
9. Metody zwalczania zagrożenia temperaturowego w kopalniach Jastrzębskiej Spółki

Węglowej S.A. Biblioteka Szkoły Eksploatacji Podziemnej, seria Wykłady nr 30,
Kraków 2006

10. Polskie Normy: PN– 73/G – 60101
11. Poradnik górnika. Praca zbiorowa. Wyd. „ Śląsk”, Katowice 1982
12. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002 r. w sprawie

bezpieczeństwa

i higieny

pracy,

prowadzenia

ruchu

oraz

specjalistycznego

zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych, (Dz. U. Nr
139, poz. 1169 z późn. zm.)

13. Sposoby wykonywania tam izolacyjnych przeciwwybuchowych. CSRG, Bytom 2002
14. Strumiński A.: Zwalczanie pożarów podziemnych w kopalniach. Wyd. Zakład Narodowy

im. Ossolińskich, Wrocław 1987

15. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 roku. Prawo Geologiczno i górnicze (tj. Dz. U. z 2005r. Nr

228, poz. 1947 z późn. zm)

16. Wacławik J., Cygankiewicz J., Knechtel J.: Warunki klimatyczne w kopalniach

głębokich. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków 1998

17. Załączniki do Rozporządzenia Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczeństwa i higieny

pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego
w podziemnych zakładach górniczych. – ostatnia nowelizacja: ustawa z dnia 9 czerwca
2006 r