Ćw słuchu fonematycznego oraz analizy i syntezy sylabowej i głoskowej(1)

Ćwiczenia słuchu fonematycznego oraz analizy i syntezy

sylabowej i głoskowej

Mowę rozumiemy dzięki sprawnemu funkcjonowaniu s łuchu fonematycznego. Wykształca si ę on w dzieciństwie pod wpływem odbieranych bodźców
słuchowych. W przypadku opóźnionego rozwoju słuchu mownego lub gdy jest on zaburzony należy niezwłocznie rozpocząć odpowiednią stymulację.

Należy pami ętać, że dziecko z zaburzonym s łuchem fonematycznym dobrze s łyszy s łowa (ma przecie ż sprawny s łuch fizyczny), lecz nie potrafi
różnicować pojedynczych dźwięków lub złożyć ich w całość. Dziecko musi nauczyć się z potoku s łyszanej mowy wyodrębnić wyrazy, w nich sylaby,
w sylabach ‐ głoski. Aby zrozumie ć sens tekstu musi uchwycić kolejność głosek w wyrazie i umieć je zróżnicować. Dziecko musi wielokrotnie usłyszeć
dźwięk, którego nie umie zidentyfikować. Dla dzieci 6 ‐ 7 letnich, oprócz ćwiczeń kształcących wrażliwość słuchową, ćwiczeń rytmicznych oraz prostych
ćwiczeń w różnicowaniu d źwięków mowy, konieczne s ą ć wiczenia s łuchu fonematycznego oraz analizy i syntezy sylabowej i głoskowej. Maj ą one
podstawowe znaczenie w przygotowaniu dziecka do nauki czytania i pisania. Ćwiczenia te najlepiej jest prowadzić na materiale konkretno‐werbalnym
(obrazek lub przedmiot + nazwa/wyraz).

Bardzo ważne jest by podczas ćwiczeń zachować zasadę stopniowania trudności. Ćwiczenia analizy słuchowej rozpoczynamy więc od najłatwiejszych do
rozróżnienia fonemów (najlepiej kontrastowych) jak a ‐ p., u ‐ m. Dzieci naj łatwiej potrafią wyodrębnić: pierwszą samogłoskę w wyrazie, ostatnią
spółgłoskę wyrazu, pierwsz ą spółgłoskę w sylabie nag łosowej, a tak że okre ślić brakującą głoskę w wyrazie, ostatni ą samogłoskę w wyrazie,
samogłoskę w śródgłosie, spó łgłoskę w grupie. A z uwagi na charakter głoski: dziecku łatwiej jest wydzielić głoskę, którą można przedłużyć, a więc
samogłoskę, spółgłoskę sonorną i szczelinową niż zwarto‐wybuchową.

Ćwiczenia s łuchowe w odróżnianiu dwóch g łosek nale ży powtarza ć aż do momentu, gdy dziecko nie b ędzie mia ło żadnych trudności w ich
rozpoznawaniu. Wtedy wprowadzamy sylaby, a potem wyraz. Po upewnieniu się, że potrafi już rozróżnić oba dźwięki w sylabach i wyrazach powtarzamy
je. Ćwiczenia te mogą odbywać się poprzez różnicowanie dźwięków mowy przez powtarzanie głosek, określanie ich położenia w wyrazie, wymyślanie
wyrazów na określoną głoskę, szukanie do nich rymu.

Ćwiczenia słuchu fonematycznego

Małe dzieci uczymy rozróżniać dźwięki wydawane przez pojazdy, zwierzęta, stukot butów, skrzypnięcie drzwi, posługujemy się obrazkami. Następnie
dzieci próbują naśladować słyszane głosy oraz rozpoznawać i różnicować dźwięki z otoczenia np. głosy ludzi, natury, zwierząt, instrumentów. Wiele
ciekawych zabaw słuchowych można przeprowadzić podczas spaceru, można najpierw różnicować różne dźwięki spotykane np. w parku (szelest suchych
liści, szum wiatru, zim ą skrzypiący śnieg, itd.), a potem je naśladować. Do uważnego s łuchania skłania zabawa w zgadywanie, który ze znanych
dziecku przedmiotów wydaje taki dźwięk (dzwoni, syczy, tyka, gwi żdże, szumi, itd.)? Do ćwiczeń rozwijających słuch fonematyczny należą również
ćwiczenia rytmizuj ące polegaj ą one na odtwarzaniu us łyszanego rytmu. Mo żna go wyklaskać, wytupać, ale można również odtworzyć za pomocą
rysowania znaków graficznych. Do takich ćwiczeń można wykorzystać klocki, foremki, zabawki, guziki, materiały sypkie umieszczone w szklanym
lub plastikowym pojemniku (ryż, makaron, groch, kapsle), itp.

Ze starszymi dziećmi można przeprowadzać już ćwiczenia, które przygotują je do nauki czytania i pisania. Będą to już ćwiczenia polegające na analizie
i syntezie wyrazów, np.:

wyróżnianie wyrazów w zdaniu;

wyróżnianie sylab w wyrazie, najlepiej za pomocą klaskania (jedna sylaba ‐ jedno klaśnięcie), oprócz tego można bawić się w uzupełnianie
wyrazów sylabą, podajemy pierwszą sylabę, np. „ko”, a dziecko dodaje ‐ „ło” (koło);

wyróżnianie głosek w wyrazach ‐ najpierw na początku wyrazu, potem na końcu i w środku. Można użyć do tego obrazków, spośród, których
dziecko wyszuka obrazki zaczynające się lub kończące na daną głoskę;

wymyślanie rymujących się wyrazów (czytanie, pisanie, szukanie obrazków itd.);

układanie kilku wyrazów w kolejności od najkrótszego do najdłuższego (a, po, las, okno, lalka, balonik);

rysowanie przedmiotów zaczynających się, kończących, lub mających w środku daną głoskę;

słuchanie wierszy, w których występuje jak najwięcej dźwięków do naśladowania. Można wykorzystać takie utwory jak: Lokomotywa, Ptasie
radio, Kotek;

dobieranie w pary wyrazów, które różnią się tylko jedną głoską (koza ‐ kosa, mama ‐ dama, tata ‐ data, pije ‐ bije, Ala ‐ Ola);

podkreślanie czerwoną kredką wyrazów, które „syczą”, a niebieską, tych, które „szumią” (np.: sok, puszka, szachy, postój, proszek, ser).

Przykładowo, dzieci wymyślają wyrazy na literę „k”. Inną formą tej zabawy jest wyszukiwanie wyrazu, który zaczyna się na ostatnią literę poprzedniego
wyrazu (mąka ‐ Adam ‐ most ‐ tygrys ‐ samochód ‐ dom).

różnicowanie dźwięków mowy przez powtarzanie głosek, określanie ich położenia w wyrazie;

wymyślanie wyrazów na określoną głoskę ‐ szukanie do nich rymu;

zabawy i gry rytmiczne, wykonywanie umownego ruchu na hasło dźwiękowe (muzyczne lub werbalne);

różnicowanie słów o podobnym brzmieniu ‐ dziecko wskazuje obrazki po usłyszeniu nazw;

różnicowanie takich samych sylab w szeregu różnych lub o podobnym brzmieniu np. pa, ga, da ‐ dziecko sygnalizuje klaśnięciem moment
usłyszenia żądanej sylaby pa, ga, pa, da, ga, pa;

powtarzanie par słów opozycyjnych typu: bary ‐ pary, bąk ‐ pąk, dam ‐ tam, gapa ‐ kapa;

rozpoznawanie określonego wyrazu w szeregu wyrazów o podobnym brzmieniu. Gdy dziecko usłyszy dany wyraz (np. sos) ma klasnąć lub tupnąć:
nos, los, kos, nos, sos, w łos, odgłos, nos, sos, kos, itd.;

układanie zdań i rozdzielanie ich na wyrazy. Dziecko układa zdanie do obrazka. Liczy ile jest w nim wyrazów, jaki wyraz jest pierwszy, jaki jest
ostatni. Układ wyrazów w zdaniu może być przedstawiony np. na klockach lub kartonikach. Dziecko może również ciąć pasek papieru na tyle
części ile jest wyrazów w zdaniu;

rozwijanie zdań i porównywanie liczby wyrazów w zdaniach. Wypowiadamy krótkie zdanie np. Chłopiec biegnie. Prosimy, aby dziecko zdanie
rozwinęło. Za każdym razem układamy szeregi klocków w różnych kolorach jeden po drugim i porównujemy ich ilość;

dzielenie wyrazów na sylaby, liczenie ilości sylab z równoczesnym wystukiwaniem rytmu wymawianych sylab.

tworzenie wyrazów zaczynających się na określoną sylabę: wo ‐ woda, bu ‐ buty, itd.;

wyodrębnianie sylab na początku, na końcu oraz w środku słowa;

dopowiadanie sylab ‐ uzupełnienie wyrazów. Podajemy pierwszą sylabę, np. „ko” i eksponujemy obrazki (kotek, koszyk, koszula, konik),
dziecko wybiera dowolny obrazek i dopowiada brakującą część wyrazu;

dokonywanie syntezy sylabowej ze słuchu, np. o‐wo‐ce;

rozpoznawanie i wyodrębnianie głosek (samogłosek i spółgłosek) w różnych miejscach wyrazu;

wyodrębnianie samogłosek na początku wyrazu, np.: jaką głoskę słyszysz na początku wyrazu: aparat (a), osa (o), ucho (u), ekran (e), igła (i);

wyodrębnianie samogłosek na końcu wyrazu, np.: jaką głoskę słyszysz na końcu wyrazu: woda (a), okno (o), ule (e);

rozpoznawanie i wyodrębnianie samogłosek w środku wyrazu, np.: gdzie słyszysz głoskę a, o, e, u (las, nos, lek, lupa, kula);

rozpoznawanie i wyodrębnianie spółgłosek na początku wyrazu (bez grup spółgłoskowych) np. buty, lody, dom, kot;

rozpoznawanie i wyodrębnianie spółgłosek na końcu wyrazu np. nos, lok, but;

rozpoznawanie i wyodrębnianie spółgłosek w środku wyrazu np. gdzie słyszysz głoskę k, np. makaron, makowiec;

rozpoznawanie określonej głoski na początku wyrazów (nazw obrazków). Pokaż obrazek, w którego nazwie słyszysz na początku głoskę np. „l”;

rozpoznawanie obrazków na podstawie pierwszych głosek ich nazw. Pokaż obrazek, którego nazwa zaczyna się np. na „b”;

dobieranie par obrazków, których nazwy rozpoczynają się taką samą głoską. Dziecko podaje pierwszą głoskę nazwy obrazka i wyszukuje
obrazek, którego nazwa rozpoczyna się taką samą głoską, np. pas ‐ parasol; dach ‐ dom; kogut ‐ kot; piłka ‐ płot; waza ‐ wazon;

tworzenie wyrazów rozpoczynających się od danej głoski i kończących się na określoną głoskę, np.: „K” i „A” ‐ kapusta, kanapa, kalarepa,
koszula;

dokonywanie analizy głoskowej wyrazów, budowanie modelu wyrazu z kolorowych nakrywek (czerwone to samog łoski, niebieskie ‐ spółgłoski).
Liczenie głosek w wyrazach.

Wymień, jakie kolejno głoski słyszysz w wyrazie osa (o‐s‐a). Dziecko buduje z nakrywek model wyrazu;

dokonywanie syntezy wyrazów ze słuchu. Jaki wyraz usłyszałeś u‐l‐e, m‐o‐t‐y‐l, d‐o‐m‐e‐k;

układanie domina obrazkowo‐głoskowego, wyszukiwanie ciągu obrazków tak, by ostatnia głoska wyrazu była początkową głoską następnego,
np. nos ‐ sok ‐ kot ‐ tor ‐ rak, itd;

tworzenie nowego wyrazu z pierwszych lub ostatnich głosek przedmiotów przedstawionych na obrazkach (rebusy fonetyczne), np.:
kosz ‐ okno ‐ teczka (kot),
dom ‐ ucho ‐ nos ‐ kot (most)

segregowanie obrazków różniących się jedną głoską np. laska ‐ maska, rak ‐ mak;

różnicowanie głosek poprzez segregowanie obrazków według par głosek: s‐sz, c‐cz, z‐ż, t‐d, p‐b, k‐g, w‐f (według początkowej głoski), np.:
sanki ‐ szafa, cukierek ‐ czapka, zabawki ‐ żaba, tor ‐ dom, płot ‐ but, kura ‐ góra, waga ‐ flaga;

Gdy dziecko ma przygotowany słuch fonematyczny i radzi sobie z dokonywaniem analizy i syntezy sylabowej i g łoskowej wyrazów, może przejść do
ćwiczeń na materiale literowym i rozpocząć czytanie. Jednakże warto kontynuować ćwiczenia analizy i syntezy słuchowej, a w szczególności usprawniać
różnicowanie samog łosek i spó łgłosek, łącząc ich rozpoznawanie z utrwalaniem poznawanych kolejno liter. W tym celu wykorzystujemy kartoniki
z literami oraz etykiety z sylabami i wyrazami. Oto propozycje ćwiczeń.

1. Analiza i synteza sylab kończących się na samogłoskę

o stałej samogłosce i zmieniającej się spółgłosce, np. ma, da, ta, ka, itp.;

o stałej spółgłosce i zmieniającej się samogłosce, np. ta, to, te, tu, itp.

2. Analiza i synteza wyrazów, w których sylaby kończą się samogłoską, np.

dwusylabowych: ma‐ma, ta‐to, wo ‐ da (woda), ko ‐ ło (koło), mo ‐ wa (mowa);

wielosylabowych: sa ‐ ła ‐ ta (sałata), ka ‐ ru ‐ ze ‐ la (karuzela);

3. Analiza i synteza wyrazów trzygłoskowych typu: kot, dom, sok, mak, lis
4. Analiza i synteza wyrazów dwusylabowych o różnej strukturze sylab (kończących się samogłoską lub spółgłoską), np.

ko ‐ tek, ba ‐ lon, ry ‐ bak,

las ‐ ka, pas ‐ ki, dom ‐ ki,

mos ‐ tek, kos ‐ myk

5. Analiza i synteza wyrazów wielosylabowych o różnym układzie sylab, bez grup spółgłoskowych, np. sa ‐ mo ‐ lot, po ‐ go ‐ da, pa ‐ ra ‐ sol, ma ‐

ka ‐ ron, mo ‐ ty ‐ lek.

6. Analiza i synteza wyrazów z grupą spółgłoskową np.

dwa, gra, bzy, blok, tort

sto ‐ py, dro ‐ gi, sto ‐ ły

mas ‐ kot ‐ ka, po ‐ dło ‐ ga, kras ‐ no ‐ lu ‐ dek.

Opracowanie: Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda

Literatura:

1. Bogdanowicz M. ‐ O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu ‐ odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli. Wyd. LINEA,

Lublin 1994;

2. Brejnak W., Zabłocki J. ‐ Dysleksja w teorii i praktyce. OW PTD, Warszawa 1980;
3. Chmielewska E. ‐ Ćwiczenia służące doskonaleniu percepcji słuchowej ‐ zeszyt 3. Kielecka Oficyna Wydawnicza, MAC, Kielce 1995;
4. Czajkowska I., Herda K.‐ Zajęcia korekcyjno‐kompensacyjne w szkole; WSiP, Warszawa 1989;
5. Dmochowska M.‐ Zanim dziecko zacznie pisać. WSiP, Warszawa 1970;
6. Grabałowska J., Jastrząb J., Mickiewicz J., Wojak M. ‐ Ćwiczenia w czytaniu i pisaniu, TN „Dom Organizatora”, Toruń 1994;
7. Grzelachowska H.‐ Głoska a litera ‐ ćwiczenia dla dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu. Wydawnictwo „Seven Sea”, Warszawa 1996;
8. Kamyk T. ‐ Jak pomóc dziecku w nauce czytania i pisania ‐ wskazówki dla rodziców. Wydawnictwo „Synteza”, Kraków 1993;
9. Malendowicz J. ‐ O trudnej sztuce czytania i pisania. Nasza Księgarnia, Warszawa 1978;

10. Mantyk T., Modrzewska E. ‐ Popatrz, odpowiedz, ułóż ‐ układanki dla dzieci od 5 roku życia, Wydawnictwo „Kartex”, Bydgoszcz 1999;
11. Mauer A. ‐ Zabawy z rymami ‐ program kształcenia świadomości fonologicznej dla dzieci przedszkolnych i szkolnych, Wydawnictwo „Impuls”,

Kraków 1997;

12. Metera H. ‐ Poznaję głoski ‐ ćwiczenia dla klas przedszkolnych i zespołów reedukujących. WSiP, Warszawa 1984.
13. Rodak H., Nawrocka D. ‐ Od obrazka do słowa. Poradnik dla pedagogów, logopedów i rodziców dzieci z trudno ściami w porozumiewaniu się.

WSiP, Warszawa 1993;

14. Waszkiewicz E. ‐ I Zestaw ćwiczeń do zajęć korekcyjno‐kompensacyjnych dla dzieci przedszkolnych; Jastrząb J.: II Usprawnianie funkcji

i percepcyno‐motorycznych dzieci dyslektycznych; Jastrząb J.: III Gry i zabawy w terapii pedagogicznej. Centrum Metodyczne Pomocy
Psychologiczno‐Pedagogicznej MEN, Warszawa 1994;

15. Waszkiewicz E. ‐ Stymulacja psychomotorycznego rozwoju dzieci 6‐8 letnich. WSiP, Warszawa 1991;
16. Wójtowiczowa J. ‐ Gramy w słowa ‐ loteryjka obrazkowa
17. Wójtowiczowa J. ‐ Mówimy wyraźnie ‐ zabawy językowe dla dzieci od 5 roku życia
18. Wójtowiczowa J. ‐ Rebusy fonetyczne
19. Wójtowiczowa J. ‐ Zabawa w słowa ‐ gry językowe

Strona główna

Wychowanie słuchowe