1

Neoplatonizm w Akademii Florenckiej Marsilia Ficina (Alicja Kuczyńska, Filozofia i

teoria piękna Marsilia Ficina, Warszawa 1970)

Marsilio Ficino urodził się 19 października 1433 r koło Florencji. Był założycielem i

duchowym przywódcą renesansowego neoplatonizmu florenckiego. Uważał się za „alter

Plato”, czyli za drugą tożsamość Platona. Uważany jest za filozofa miłości, człowieka,

który rozbudował i wręcz podniósł do rangi doktryny teorię miłości. Sam jednak głębsze

uczucia znał tylko z nazwy i lektury. Był samotnikiem szczególnie ceniącym idealną

przyjaźń platońską. Szukając samotności i odpoczynku od nużącego gwaru środowiska

dworskiego i popularności udawał się na przedmieście Florencji do podarowanej mu przez

ojca willa Careggi, która była miejscem wielu spotkań Akademii Florenckiej – świątyni

medytacji i neoplatonizmu. Należy pamiętać, że wówczas w XV-wiecznej Italii Ficino

cieszył się ogromną popularnością, w porównaniu z pozycją jaką zajmuje obecnie. W

młodości Ficino idąc śladami ojca, studiował medycynę na Uniwersytecie w Bolonii. W

wieku 26 lat Marsilio udał się za sprawą swojego ojca do Florencji, aby zająć się

przekładem dzieł Platona, uznając tym samym, że przypadła mu rola wskrzeszenia dzieł

„boskiego” filozofa. Młodzieniec podjął się więc roli przyswojenia platonizmu głównie z

powodu dokonujących się przemian na gruncie sztuki, głównie malarstwa. Ponadto znał

filozofię Arystotelesa, do której odnosił się krytycznie i z niechęcią. Jako młody lekarz

żywił nadzieję, że tworzy filozofię, która nie tylko sprosta wymaganiom czasu, ale również

zaspokoi jego indywidualne potrzeby. Przez następne lata przyswajając sobie grekę

przetłumaczył fragmenty Homera, Hejzoda, Proklosa oraz ukończył komentarz do Uczty

Platona, który zagwarantował mu publiczny odczyt poświęcony „boskiemu” Platonowi.

Od tego czasu Ficino miewał wiele odczytów, które zawsze zaczynał od słów „Najmilsi w

Platonie”, a nie jak to się wówczas przyjęło „Drodzy bracia w Chrystusie”. Ogromna

popularność Ficina była jednocześnie powodzeniem neoplatonizmu, który zaspokajał

powszechną w środowisku humanistycznym potrzebę polemiki z autorytetem

dotychczasowego mistrza, Arystotelesa. Poetycki styl, wdzięk, forma literacka dialogów

Platona również wpływały na upodobania humanistów. Liczba zwolenników środowiska

willi w Careggi powiększyła się. Świadectwem charakterystycznego kultu „boskiego”

Platona i Sokratesa był fragment dodany do litanii śpiewanej w kościołach: „Święty

Sokratesie módl się za nami”.

2

Poglądy filozoficzne Marsilia Ficina wyrażane są głównie w komentarzach pisanych na

marginesie tłumaczonych dzieł Platona, Plotyna. Proklosa, Porfiriusza i innych. Nie

stanowią jednolitego systemu. Filozofia Ficina jest próbą wskrzeszenia platonizmu

starożytnego i chrześcijańskiego. Wyraża on w intersujący sposób modyfikacje

ideologiczne, jakim uległy dawne systemy filozofii XV-wiecznej interpretacji. Szczególnie

intersująca wydaje się dwutorowość przekształceń, którym uległy poglądy Platona i

Plotyna. Filozofia Marsilia koncentruje się na typowych dla platonizmu zagadnieniach

metafizyki, Boga i duszy. Równocześnie nie pozostaje bierna wobec przemian

renesansowych dokonujących się poza środowiskiem neoplatoników. Ficino, w swojej

filozofii dał wyraz prawdzie. Wartość myśli Ficina ujawnia się w sposób w jaki wyłoniła

się myśl neoplatońska z odziedziczonej tradycji filozoficznej i dokonała przemian

społecznych i kulturowych. Powstanie we Włoszech w XV wieku neoplatonizmu jako

kierunku związane jest m.in. z przyjazdem uczonych greckich z Konstantynopola i

przywiezieniem przez nich rękopisów neoplatoników. Źródła platonizmu florenckiego

należy wiązać również z zainteresowaniem, jakim cieszył się problem polityczno-

społeczny dotyczący szczęścia ludzkiego. Rozwiązania tego problemu szukano u Platona.

To chęć połączenia nakazów chrześcijańskich z tradycjami antyku doprowadziła do

wskrzeszenia doktryn Platona i podważenia najwyższego autorytetu – Arystotelesa.

Dodatkowo neoplatonizm kierował koncepcję starożytności ku niebu, podczas gdy

recepcja np. Lukrecjusza sprowadzała ją na ziemię. To metaforyczne przeciwstawienie obu

kierunków filozoficznych umacnia związki neoplatonizmu z religią. Fakty te, określają

jednak odrodzenie platonizmu jako negatywną odpowiedź na rosnące fale

racjonalistycznych świeckich wartości. Niektórzy filozofowie określają wręcz

neoplatonizm jako filozoficzny wyraz idei renesansu. Równocześnie można spotkać się z

opinią, że neoplatonizm był ideologią całkowicie obcą wartościom powszechnie

uznawanym za renesansowe.

Mimo faktu, że Ficino i jego zwolennicy troskliwie podkreślają ciągłość tradycji

platońskiej, platonizm włoski XV wieku nie da się utożsamić z żadnym z wyróżnionych

prądów platonizmu średniowiecznego. Obie formy były próbami pogodzenia doktryny

Platona z ideami chrześcijaństwa. W średniowieczu wskutek nieznajomości testów czy

scholastycznej metody interpretacji dzieła Platona były sztywno podporządkowane

autorytetowi Kościoła. Neoplatonizm w owym okresie służył tworzeniu świata przede

wszystkim przy pomocy symboli moralnych. Jako przeciwstawienie awerroistycznej

3

postaci arystotelizmu, który tłumaczył wszechświat przy pomocy przyczyn naturalnych,

pełnił funkcję hamującą w stosunku do rozwoju prawdziwych wyobrażeń o świecie.

Platonizm renesansowy afirmował tradycyjne idee w specyficzny sposób, ulegały one

zmianom i przekształceniom typowym dla epoki renesansu. Jako przykład może służyć

ewolucja pojęcia Boga. Wg Platona przestrzeń i chaos były wieczne, a demiurg nadał im

kształt materialny. Humanizacja Boga jest jednym z podstawowych cech świadczących od

odrębności platonizmu od jego renesansowej postaci. O specyfice platonizmu

renesansowego stanowi również jego struktura społeczna, jej oficjalna reprezentacja w

postaci Akademii Florenckiej. To luźne stowarzyszenie o charakterze sekty religijnej

przyczyniło się do skierowania pierwszej literackiej fazy platonizmu na tory filozoficzne.

W Akademii Florenckiej studiowano i propagowano elektryczny platonizm, starając się

pogodzić go z arystotelizmem i chrześcijaństwem. Członkowie Akademii Florenckiej

uważali Platona za najbardziej chrześcijańskiego myśliciela starożytności, ze względu na

jego spirytualistyczne podejście do koncepcji człowieka i poglądy na państwo. Dzieje

Akademii Platońskiej były przedmiotem zainteresowania ze stronnych uczonych. Jeśli

chodzi o Ficina głównym terenem, na którym uwidoczniony został podstawowy konflikt

jego filozofii jest estetyka. Poza teorią piękna i sztuki zjawisko to przejawia się w

niektórych rozwiązaniach filozoficznych problemów. Jest to koncepcja renesansu, religii i

koncepcja człowieka. Ficino poprzez swoją filozofię usiłował pogodzić platonizm z

chrześcijaństwem, a chrześcijaństwo z renesansem. Wg badaczy Ficino „pracował

świadomie tylko nad pierwszym problemem, jego udział w drugim był nieświadomy”.

Wysoko cenił środowisko kulturalne, w którym żył. W listach do przyjaciół i protektorów

często wypowiadał się na te tematy. Uważał Florencję za centrum życia kulturalnego

Włoch, niejako stolicę umysłową. Ficino nie używał nigdy pojęcia „odrodzenie” (ówcześni

myśliciele nie myśleli o panującej epoce jako o renesansie, określali ją mianem „odżycia”)

ani „średniowiecze”. Tak samo, gdy pisał o przekładach dzieł Platona, nie nazywał ich

przekładami czy komentarzami, lecz używał pojęć „odżycie” czy „powołanie znowu do

życia”, a działalność swojej akademii określał jako „odnowienie akademii starożytnej”.

Wszystkie te określenia wydają się być związane z koncepcją odrodzenia filozofii

platońskiej. Ficino potwierdził taką koncepcję wprost, pisząc w liście do Pawła z

Middelburga, że we Florencji na nowo została powołana z ciemności do światła nauka

Platona. Dość wyraźnie sformułował zadania i funkcje swojej filozofii: neoplatonizm miał

uczynić dla filozofii to, co Giotto uczynił dla malarstwa, a Dante dla poezji”. Analogia ze

sztukami może prowadzić do wniosku, że chodzi o świadomą asymilację elementów

4

filozofii Platona oraz przekształcenie jej w nowe wartości autonomiczne w stosunku do

antycznych. Należy jednak ostrożnie oceniać słowa Ficina o wydobyciu z ciemności i

odrodzeniu filozofii Platona. Przede wszystkim nie wolno zapominać, że w owym czasie

modna była patetyczna metaforyka oraz górnolotne porównania. Jeśli Ficino tak

formułował zadania swojej filozofii, czynił to dla zadośćuczynienia ówczesnemu

ceremoniałowi zastrzeżonemu dla spraw naprawdę ważnych. Dzięki temu zadanie, o które

mu chodziło – połączenie teologii z platonizmem – nabierało oprawy godnej swego

znaczenia. Analogia ze sztuką prowadzi do wniosku również, że Ficino przypisywał

neoplatonizmowi znaczenie przełomowe. Terenem, na którym miał się ów przełom

dokonać była sztuka i religia.

Wielokrotnie powtarzanie przez Ficina zapewnienia, w których określa cel swojej filozofii

jako pogodzenie religii z platonizmem, nie są wystarczającym argumentem, aby nazwać

filozofię Ficina ortodoksyjną i zgodną z nauką kościoła. Wprawdzie wszystkie jego ocalałe

dzieła wiążą się z tym problemem, a Ficino zostaje niejako oficjalnie powołany do

pogodzenia religii z platonizmem, przecież o stosunku filozofa do tego zgadania decyduje

w ostatecznej instancji treść, jaką obejmowało w jego przekonaniu pojęcie religii. Ficino

rozumiał religię jako filozofię. Jego zdaniem nie należy czynić różnicy między autorytetem

religii a filozofii. Ficino uważał, że „Prawdziwie konsekwentna filozofia jest niczym

innym jak prawdziwą religią, a prawdziwie pojęta religia nie jest niczym innym jak

prawdziwą filozofią.” Stwierdzał wręcz, że religia i filozofia są siostrami. Dodatkowo

podkreślał, że filozofia religii opiera się na pojmowaniu wszechświata i Boga jak twórców

doskonałych. Wszechświat można odróżnić od Boga, ale nie można go od niego odłączyć.

Istnieje on w postaci czterech hierarchii, coraz mniej doskonałych. Najwyższe miejsce

zajmuje dziedzina czysto duchowa, potem świat zwierzęcy, natura i materia. Kolejno:

mens mundana, anima mundana, spititus mundanus. Cały wszechświat wraz ze wszystkimi

przedstawionymi stopniami jest tworem bożym, a strumień boskiej dobroci płynie z góry

na dół i z powrotem. W filozofii Ficina intersująca jest również sama definicja Boga. Bóg

Ficina jest jednocześnie ponad wszystkimi częściami, jest całością, jest nawet więcej niż

sumą części. Mimo że jest najwyższą doskonałością tkwi w człowieku. Nie jest abstrakcją,

lub tylko słowem jak u Platona, lecz jest osobowością. Ficino określa Boga jako „czystą

aktywność”, „czyste istnienie”. Bóg stworzył świat poprzez przemyślenie go, ponieważ

jest w nim byt, myślenie i wola są tym samym. Bóg jest we wszechświecie, a wszechświat

jest w nim. Ficino poszukując nowej formy religii nie zważał na odstępstwa od zasad

5

kościoła. Równoważył je zresztą płomiennymi manifestami wiary (mimo to kościół

odnosił się do niego niechętnie i oskarżał i herezję). Równocześnie dokonał

„ufilozoficznienie” religii w duchu neoplatonizmu. Pogodzenie filozofii platońskiej z

teologią chrześcijańską oznaczało uznanie rozumu jako równorzędnego partnera wobec

wiary. Określenie „religia i filozofia są siostrami” stało się nową formułą wzajemnego

stosunku wiary i rozumu. Zjednoczenie tych dwóch wartości stało się orężem w obronie

rozumu przed zepchnięciem go na pozycje niższe od pozycji wiary. Drugie hasło

programowe filozofii Ficina, czyli postulat „religii naturalnej” również odbiega od

tradycyjnie uznawanych, wyrosłych z pism ojców Kościoła zasad teologicznych. Ficino

uważa, że religia jest dana wszystkim ludziom jako pierwsza i podstawowa ze wszystkich

wartości. Wynika niejako z natury człowieka i wyróżnia człowieka od zwierzęcia. Wg

filozofa człowiek pozbawiony religii i nieśmiertelności byłby najnieszczęśliwszy ze

stworzeń. Religia bowiem zdaniem Ficino jest więzią między Bogiem, a człowiekiem i

umożliwia im wzajemny kontakt. Ponadto Ficino stawia chrześcijaństwo na równi z

innymi religiami, a religia naturalna stanowi pewien rodzaj obejmujący zarówno religię

chrześcijańską jak i inne religie.

Ważne miejsce w rozważaniach filozoficzno-moralnych Akademii Florenckiej zajmuje

również człowiek, jego przeznaczenie i cel istnienia. Ficino określa człowieka jako „byt

uczestniczący w boskim umyśle, używający ciała”. Człowiek jest więc, z jednej strony

związany ze światem boskim, a z drugiej z ziemskim. Wpływ Bona na człowieka jest

trwały i silny. Znamienne dla filozofii Ficino jest stwierdzenie, że człowiek pragnie stać

się Bogiem. Wywodzi się ono genetycznie z platońskiej teorii miłości. „Wszyscy jesteśmy

członkami tego samego ciała, każda jego część darzy miłością drugą, ponieważ kocha

całość, lub inaczej Boga”. W przeciwieństwie do platonizmu, u Ficina człowiek nie jest

biernym elementem. Człowiek ma możliwości samodzielnego działania. Dążenie do Boga

w filozofii Ficina różni się od właściwego klasycznemu neoplatonizmowi mistycznego

aktu, w którym dusza jednoczy się z Bogiem. Wg Ficina, obcowanie z Bogiem jest raczej

procesem intelektualnym oraz aktywnym, w którym bierze udział wola człowieka. Co

więcej, Ficino często określał człowieka, jako najśmielsze dzieło natury. Człowiek, artysta

(ważne jest to wyróżnienie) pochodzi z boskiego królestwa i jest powołanych do boskich

dzieł. Ficino przezwycięża platoński i chrześcijański dualizm rzeczywistego świata ducha i

złudnego świata materii. Autonomia ta w poglądach Ficina sprowadza się głównie do

twórczości artystycznej.

6

Lata działalności Ficina są latami ścierania się starych i nowych tendencji w praktyce i

teorii artystycznej. Szczególnie ważna jest estetyka i jej rola w filozofii Ficina. Jeden z

badaczy Ficina Kristeller twierdzi, że „gdybyśmy próbowali opisać krótko estetyczną

pozycję Ficina i zajęli się sztukami pięknymi, nie możemy oczekiwać zbyt wiele. Pojęcie

widzialnego piękna, które ma pewne znaczenie dla Ficina jest wyraźnie związane z

pojęciem miłości”. Nie pozostawił on po sobie żadnego osobistego dzieła poświęconego

estetyce, nie wyłożył też swoich poglądów estetycznych w postaci jednolitego systemu, ale

kluczową rolę pełnią jego listy do przyjaciół. Z ich dogłębnej analizy wynika, że estetyka

Ficina jest szczególnego rodzaju estetyką. Wyraża ona nie tylko myśli dotyczące piękna i

sztuki, ale opisuje również tradycyjne pojęcia estetyczne. Obok estetyki w znaczeniu

węższym, spotykamy w poglądach Ficina drugie rozumienie, bardzo rozległe. W tym

rozumieniu punkt wyjścia całej jego filozofii może być potraktowany jako estetyczny.

Czołowe pojęcie filozofii: pojęcie miłości i piękna, są zarazem pojęciami estetycznymi. W

poglądach Ficina, w odróżnieniu od jego poprzedników, piękno świata nie jest motywem

teologicznym; jest motywem czysto estetyczny. Świat nie jest piękny dlatego, że jest

celowo zbudowany, ale jest celowy dlatego, ze jest piękny. Świat jest więc tworem pełnym

umiaru, wszystkie jego części powiązane są ze sobą wzajemnie w harmonijny sposób,

świat stanowi pewnego rodzaju rozumną jedność, jest pełen ładu. Pomiędzy jego

poszczególnymi tworami panują ustalone stosunki harmonii. Konsekwencją estetycznego

założenia filozofii Ficina jest ocena zjawisk, postępowania ludzi nie w kategoriach

religijno-etycznych,

jak w średniowieczu, lecz w kategoriach estetycznych.

Charakterystyczną cechą poglądów Ficina jest przesycenie jego filozofii

panestetycyzmem. Estetycyzm Ficina stanowi więc pewnego rodzaju absolutyzację

powszechnego przekonania o zasadniczej roli piękna.

Z punktu widzenia stosunku do tradycji pozycja Ficina w historii estetyki jest szczególna:

jego poglądy na sztukę i piękno w znacznym stopniu zależą od poglądów estetycznych

myślicieli starożytnych. Od Platona zaczerpnął przekonanie o doskonałości piękna

duchowego, sąd o związku miłości z pięknem, przeciwstawienie poezji jako dziedziny

natchnienie i sztuki jako umiejętności, podział na poezję „maniczną” i techniczną. Od

Plotyna przejął pogląd, że piękno nie jest tylko stosunkiem, lecz jakością, że pojawia się

nie tylko w przedmiotach złożonych, lecz również prostych. Przyswoił swojej estetyce

plotyńską ocenę wzajemnych stosunków między pięknem zmysłowym i duchowym,

podział i ocenę piękna wizualnego i akustycznego. Traktowanie piękna jako światła

7

zaczerpnął częściowo z poglądów Plotyna, częściowo od Pseudo-Dionizego. Wszystko to

należy do szeroko pojętego nurtu platońskiego. Pojęcie decorum (odpowiedniości)

występuje u Ficina w zmienionej postaci – jest pojęciem właściwym tradycji

nieplatońskiej; było rozpowszechnione przez stoików. W estetyce Ficina występują także

dwie grupy samodzielnych sądów: na pierwszą składają się pewne stwierdzenia

szczegółowe dotyczące piękna i sztuki. Florencki platonizm proponował następujące

formy: Eros, czyli zasada entuzjazmu twórczego, Hermes, czyli skłonność do form

symbolicznych, Saturn, czyli dramat geniuszu. Każdy z nich wg. Chastela łączył się z

twórczością wybitnych artystów: Rafael-Eros, Leonardo-Hermes, Michał Anioł-Saturn.

Ficino wprawdzie wyznaczył sztuce ważne miejsce w swojej ontologii, a artystę

porównywał do bóstw, ale nie wypowiadał się nigdy na temat historycznego rozwoju

sztuki, daleki był od traktowania form symbolicznych analogicznie z archetypami, tak jak

to czyni Chastel. Rozwój sztyki dokonywał się w koncepcji Ficina w sferze rozwoju

czystej, wolnej od faktów idei. Podsumowując estetyczny punkt wyjścia filozofia Ficina

jest wyrazem związku z okresem, w którym żył. Pomijanie estetycznego charakteru jego

filozofii, pomijanie panestycyzmu stanowiącego główną jej cechę, zaciera równocześnie

jej swoisty charakter, prowadzi do określania jej jako biernej recepcji platonizmu i

neoplatonizmu.