1

Anna Wierzbicka

Uniwersalne pojęcia ludzkie i ich konfiguracje w różnych kulturach

- język- narzędzie służące do wyrażania znaczeń, myśli, uczuć, spostrzeżeń; potrzebny do

utrwalania i porządkowania myśli- wspólnym mianownikiem sposobów użycia języka jest

ZNACZENIE,

- znaczenie musi być: niezależne od języka i dawać się przenosić z jednego języka do dru-

giego,

- Herder- myślenie jest w swej istocie tożsame z mówieniem wobec czego jest ono różne w

różnych językach i u różnych narodów- mówienie to głośne myślenie

- Humboldt- różne języki odmiennie wyznaczają perspektywę poznawczą i pogląd na świat;

podobnie mówili: Sapir, Whorf

- Chomsky- języki różnią się między sobą wyłącznie co do formy- leksykon danego języka

nie został jedynym w swoim rodzaju systemem kategoryzowania, jaki został narzucony na

zewnętrzną rzeczywistość, nie jest tym, co kształtuje nasze myśli, lecz jest zbiorem etykietek

doczepionych do pojęć niezależnych od języka, które są zdeterminowane biologicznie, a nie

kulturowo

- Humboldt (myślał podobnie)- myślenie nie tylko zależy od języka w ogóle, lecz DO PEW-

NEGO STOPNIA od poszczególnego języka. Chomsky- do niewielkiego stopnia (tzw. pro-

blem Platona: skąd się bierze rozległa wiedza u ludzi, których kontakt ze światem jest ograni-

czony?)

- Humboldt- pojęcia nie mogą być rozumiane w oderwaniu od danego języka i nie jest możli-

we przeniesienie ich do innego języka w niezmienionym kształcie; istnieje niewiele słów w

języku, których odpowiednik można znaleźć w innych językach

- problemem nie jest to, czy znaczenie jest niezależne od języka, ale w jakim stopniu jest od

niego zależne- w jakim stopniu języki są kształtowane przez naturę ludzką, a w jakim przez

kulturę

- Swadesh- pojęć uniwersalnych (występujących we wszystkich jezykach) należy szukać

wśród słów określających zjawiska natury (tj. słońce, woda, księżyc, deszcz, ogień) raz okre-

ślających części ciała ludzkiego (oczy, uszy, ręce, nogi),

- tezę Swadesha podważa to, ze język nie odzwierciedla świata bezpośrednio- tylko ludzka

interpretację świata, dlatego podane przez niego 2 kategorie w innych językach mogą być

zastąpione np. dot. wierzeń czy rytuałów,

2

- Leibniz, Kartezjusz, Pascal (XVII-wieczni racjonaliści)- pojęć uniwersalnych należy szukać

w wew. świecie myśli ludzkiej,

- Leibniz- każda istota ludzka rodzi się z gotowym zestawem idei wrodzonych, które zostają

rozwinięte przez doświadczenie-



przy ich pomocy interpretujemy całe nasze doświadczenie.



Idee wrodzone nazywał „alfabetem myśli ludzkich”



Cokolwiek da się zdefiniować, jest pojęciowo złożone i powinno być zdefiniowane;

cokolwiek nie może być zdefiniowane, nie powinno być definiowane (brak błędnego

koła)



Wszystkie wyrażenia powinny być zredukowane do najprostszych idei (czyli tych

wrodzonych) bo inaczej nie mogą one być dobrze zrozumiałe

- Andrzej Bogusławski ( lata 60-te) myślał podobnie jak Leibniz- podstawa semantyki leksy-

kalnej (jego program przyjęła Wierzbicka)- zawierała ona 13 elementów (uniw. pojęć): ja, ty,

ktoś, coś, chcę to, nie chcę, myślę, wyobrażam sobie, czuję, część, świat, stać się



1972- Wierzbicka proponuje 8 z nich jako prawdziwych: ja, ty, ktoś, coś, chcę, nie

chcę, myślę (mi wyszło 7 więc już nie wiem); dodatkowo: mówię, wiem, gdzie, dobry



Jest to „język- minimum”, z którego można budować zdania proste

- kryteria dobierania pojęć: (1) rola jaką dane pojęcie odgrywa w definiowaniu innych pojęć,

(2) krąg języków w których dane pojęcie zostało zleksykalizowane.



Leibniz dodał (3)pojęcia z alfabetu myśli ludzkich były istotnym składnikiem w kon-

struowaniu innych pojęć



Językoznawstwo XVII- wieczne: (4) pojęcia powinny być sprawdzalne w opisie wielu

różnych języków świata; (5) mają sprawdzać się w definicjach oraz jako uniwersalia

leksykalne (pojęcia posiadające swoje nazwy we wszystkich językach świata)

- polisemia- wieloznaczność wyrazów, jest faktem i wiele podstawowych słów okazuje się

wieloznacznymi

- słowa uniwersalne nawet gdyby nie istniały to należałoby je wymyślić, bo nie da się precy-

zyjnie opisywać i porównywać bez niezależnego od kultury języka semantycznego (Wierz-

bicka)

- Wierzbicka, Kartezjusz, Leibniz- istnieją słowa uniwersalne, a nawet jeśli nie to są takie,

które są bardziej jasne od innych

3

- istnieją trudności z przekładem jednego języka na drugi- Grace: to co da się powiedzieć w

jednym systemie kulturowo-językowym może być całkowicie różne od tego co da się powie-

dzieć w innym

- Wierzbicka: potrzebujemy nie sztucznego języka znaczników, tylko naturalnego meta-

języka semantycznego, pochodnego języka naturalnego i przeto intuicyjnie zrozumiałe-

go

- nie jest możliwe badanie czegokolwiek- kultur, języka, zwierząt- z pozakulturowego punktu

widzenia