08 Organizacja produkcji roślinnej

„Projekt współfinansowany ze

rodków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Beata Wawryn-śmuda

Organizacja produkcji roślinnej
321[04].Z1.04

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:

mgr inż. Bożena Stępień
mgr inż. Mirosław Worobik

Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł

Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczn

programu jednostki modułowej 321[04].Z1.04,

„Organizacja produkcji ro

linnej”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu

technik pszczelarz.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Produkcja zboża ozimego i jarego

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Produkcja ziemniaka i buraka cukrowego

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Produkcja rzepaku ozimego

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć ucznia

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik, który właśnie otrzymałeś pomoże Ci w zdobywaniu wiedzy z zakresu

organizacji produkcji roślinnej.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, aby
bez problemów korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

321[04].Z1

Produkcja roślinna

321[04].Z1.01

Planowanie zmianowania

roślin i płodozmianów

321[04].Z1.04

Organizacja produkcji roślinnej

321[04].Z1.02

Użytkowanie sprzętu

rolniczego

321[04].Z1.03

Wykonywanie zabiegów agrotechnicznych

321[04].Z1.05

Określanie zasobów bazy pożytkowej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

scharakteryzować klimat i mikroklimat Polski,

−

scharakteryzować układy mechaniczne maszyn,

−

scharakteryzować rodzaje maszyn stosowanych podczas zabiegów ochrony roślin,

−

charakteryzować ogólną budowę i zasadę działania kombajnu zbożowego,

−

określać kompleksy glebowo-rolnicze,

−

analizować koszty wykonywania zabiegów związanych z ochroną roślin,

−

przewidzieć i zapobiec zagrożeniom życia i zdrowia związanym z wykonywaną pracą,

−

zastosować zasady eksploatacji maszyn i urządzeń rolniczych,

−

określać wymagania higieniczno-sanitarne w gospodarstwie,

−

zastosować zasady ochrony środowiska,

−

dobierać i zastosować odzież ochronną oraz środki ochrony osobistej do określonych
prac.

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz bezpieczeństwa zdrowotnego
ż

ywności, podczas produkcji, transportu oraz magazynowania środków i wyrobów

ywnościowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić znaczenie gospodarcze zbóż, roślin okopowych, gryki, rzepaku,

−

scharakteryzować właściwości biologiczne zbóż,

−

określić wymagania przyrodnicze zbóż,

−

zaplanować uprawę roli pod zboża,

−

zaplanować nawożenie gleby pod zboża, ilość wysiewu nasion i zabiegi ochronne,

−

wykonać podstawowe zabiegi pielęgnacyjne uprawy zbóż,

−

zaplanować i zorganizować zbiór zbóż,

−

scharakteryzować cechy morfologiczne roślin okopowych,

−

określić wymagania klimatyczne i glebowe ziemniaków,

−

charakteryzować wybrane odmiany ziemniaków i buraków,

−

określić sposoby uprawy roli pod produkcję roślin okopowych,

−

zaplanować nawożenie gleby pod ziemniaki i buraki,

−

scharakteryzować cechy sadzeniaków i materiału siewnego buraków,

−

dobrać techniki i sprzęt do sadzenia i siewu,

−

zastosować sposoby pielęgnacji upraw ziemniaków i buraków,

−

dobrać maszyny i urządzenia do wykonania zabiegów uprawowych, pielęgnacyjnych
i zbioru roślin okopowych,

−

określić wymagania przyrodnicze gryki,

−

opracować projekt uprawy roli pod grykę

−

zaplanować nawożenie i sposoby pielęgnacji gryki,

−

wykorzystać grykę jako bazę pożytkową,

−

zorganizować zbiór i przechowywanie nasion gryki,

−

charakteryzować wymagania klimatyczne, glebowe, stanowisko rzepaku ozimego,

−

zaplanować sposoby uprawy roli pod uprawę rzepaku ozimego,

−

zaplanować nawożenie rzepaku ozimego dostosowane do stanowiska,

−

dobrać parametry siewu rzepaku ozimego,

−

wykonać zabiegi pielęgnacyjne i ochronne rzepaku,

−

rozpoznać szkodniki, choroby i chwasty rzepaku ozimego,

−

ocenić porę kwitnienia plantacji rzepaku,

−

określić zasady i sposoby zbioru oraz metody dosuszania rzepaku ozimego,

−

scharakteryzować zasady uprawy wybranych roślin motylkowych,

−

zaplanować uprawę roślin motylkowych,

−

dobrać właściwe parametry siewu roślin dla roślin motylkowych,

−

wykonać podstawowe zabiegi pielęgnacyjne i ochronne roślin motylkowych,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej,
ochrony środowiska, bezpieczeństwa zdrowotnego żywności podczas uprawy roli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Produkcja zboża ozimego i jarego

4.1.1. Materiał nauczania

Zboża to rośliny należące do rodziny traw (Gramineae) za wyjątkiem gryki, która należy

do rodziny rdestowatych (Polygonaceae).Grupa roślin zbożowych obejmuje następujące
gatunki: żyto, pszenicę ozimą i jarą, jęczmień ozimy i jary, owies, kukurydzę, proso i grykę.
Gryka znalazła się w grupie zbóż, ponieważ jej nasiona wymagają podobnej obróbki
młynarskiej oraz maja podobny skład chemiczny do innych zbóż.

Poszczególne gatunki zbóż różnią się miedzy sobą dość znacznie wymaganiami

glebowymi. Duże wymagania mają pszenica ozima i jara, najodpowiedniejsze dla nich są
gleby średnio zwięzłe, głębokie, przepuszczalne, zasobne w próchnicę o odczynie zbliżonym
do obojętnego. Udają się również na mocniejszych glebach bielicowych oraz gliniastych.
Nieodpowiednie są gleby suche lub sapowate, piaszczyste oraz torfowe. Średnie wymagania
mają jęczmień jary im ozimy oraz proso. Udają się prawie na wszystkich glebach z wyjątkiem
lekkich piasków, torfów, gleb podmokłych i kwaśnych. Małe wymagania mają owies,
kukurydza i gryka. Zwłaszcza owies i gryka udają się na każdej glebie byleby była
dostatecznie wilgotna. Uprawiane bywają również na glebach torfowych. Są mało wrażliwe
na kwaśny odczyn gleb. Najmniejsze wymagania glebowe ma żyto – roślina gleb lekkich.
Udaje się nawet na glebach piaszczystych, suchych i kwaśnych. Nie znosi tylko gleb
podmokłych oraz ciężkich glin i iłów. Najlepiej plonuje na glebach bielicowych, lessowych
i innych średnio zwięzłych.

Rośliny zbożowe należą do roślin dnia długiego. Przenoszone w warunki dnia krótkiego

reagują przedłużeniem okresu wegetacyjnego, a zboża jare z opóźnionych siewów
wiosennych napotykając na warunki przedłużającego się dnia reagują skróceniem okresu
wegetacyjnego. Zboża są roślinami światłolubnymi. Zacienienie przez inne rośliny lub zbyt
gęsty wysiew wpływa na gorszy rozwój roślin i zmniejsza ich odporność na wyleganie.

Kiełki i młode rośliny zbóż znoszą dość dobrze znoszą niskie temperatury do -4°C do -

C, ale w późniejszych fazach wiosennego wzrostu stają się bardziej wrażliwe.

O przetrwaniu zbóż ozimych decyduje stopień mrozoodporności gatunku, a nawet odmiany.
Najbardziej mrozoodpornym jest żyto (do -25

C). Pszenica jest mniej mrozoodporna, znosi

temperaturę do około – 18

C. Najmniej mrozoodporny jest jęczmień ozimy – do uszkodzeń

rośliny dochodzi przy temperaturze – 13

C. O mrozoodporności, poza właściwościami

gatunkowymi i odmianowymi decyduje stan rozwoju, stopień zahartowania, zastosowana
agrotechnika, rodzaj gleby, nawożenie oraz przebieg zjawisk klimatycznych w czasie zimy.
Wskaźnikiem wymagań ciepłych jest temperatura minimalna i maksymalna procesów
ż

yciowych roślin.

Jednym z mierników wymagań wodnych roślin jest współczynnik transpiracji, innym

możliwość korzystania z zapasów wód pochodzących z opadów zimowych. Oziminy są
w lepszej sytuacji (korzystają z tych zapasów) niż zboża jare. Ze zbóż ozimych najmniejsze
wymagania wodne ma żyto, nieco większe jęczmień ozimy, a największe pszenica ozima. Ze
zbóż jarych największe wymagania wodne ma owies (mający wysoki współczynnik
transpiracji i mimo dobrze rozwiniętego systemu korzeniowego rozrzutnie gospodarujący
wodą), nieco mniejsze pszenica jara, najmniejsze jęczmień jary.

Owocem zbóż jest ziarniak nagi lub oplewiony. Jego podstawowe części to okrywa

owocowo nasienna, bielmo i zarodek. W zarodku można wyróżnić krótką łodyżkę okrytą

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

pochewką liściową oraz korzonek okryty pochewką korzeniową. Na przeciwległym
w stosunku do zarodka końcu ziarniaka często występuje owłosienie zwane bródką.
Ziarniakom nagim kolor nadaje okrywa owocowa, a oplewionym plewki. Barwa jest jedną
z cech odmianowych.

Łodyga zbóż, inaczej zwana źdźbłem składa się z kilku odcinków zwanych

międzywęźlami, połączonych węzłami. Międzywęźla większości gatunków są puste
z wyjątkiem niektórych gatunków pszenicy (twarda, polska, angielska), a także kukurydzy
i prosa, których międzywęźla wypełnione są miękiszem gąbczastym. Z węzłów wyrastają
liście, które składają się z blaszki liściowej i pochwy, która obejmuje źdźbło. Na granicy
blaszki liściowej i pochwy znajdują się uszka i języczek, których kształt jest
charakterystyczny dla poszczególnych gatunków.

Kwiaty u zbóż zebrane są w kwiatostany – kłosy u pszenicy, żyta i jęczmienia, natomiast

owies i proso posiada wiechę. Kwiat zbudowany jest z dwóch plewek – górnej i dolnej oraz
słupka i trzech pręcików. Kwiaty wszystkich zbóż są obupłciowe. Samopylne u pszenicy,
jęczmienia i owsa i obcopylne u żyta. U form ościstych dolna plewka zakończona jest ością.

Wzrost zbóż

Z wyjątkiem kukurydzy i gryki od momentu siewu do dojrzewania przebiega przez

następujące fazy:
1. Kiełkowanie może się rozpocząć gdy ziarniaki przeszły stan spoczynku i będą

odpowiednie warunki wilgotnościowe, cieplne oraz dostęp powietrza. Minimalna
temperatura dla uprawianych u nas zbóż waha się w granicach 1–4

C. Jedynie kukurydza,

proso i gryka mają wyższe wymagania termiczne w tej fazie (8–10

C). Szybkość

kiełkowania zależna jest od temperatury. Najszybciej kiełkowanie zachodzi
w temperaturze optymalnej (12–20

C), przy wyższej przebiega wolniej, a całkowicie

zanika w temperaturze większej od 37

C. Pierwszy etap kiełkowania to pęcznienie.

Ziarniaki pobierają 45–60% wody w stosunku do swej suchej masy. Większe ilości wody
pobiera owies i odmiany pszenicy o szklistym ziarnie. Pod wpływem pobranej wody
następuje uruchomienie enzymów, które rozkładają substancje zapasowe zgromadzone
w bielmie do związków prostych i rozpoczyna się podział komórek. Zaczyna się okres
kiełkowania

właściwego.

Wcześniej

rozpoczynają

wzrost

komórki

korzonka

zarodkowego i on pierwszy przebija okrywę owocowo nasienną. Liczba korzeni zarodka
może być różna – pszenica wytwarza 5, żyto 4, jęczmień 5–7, owies 3–4, proso 1.

2. Wschody zaczynają się z chwilą pojawienia się pierwszego liścia. W tej fazie rośliny

rozpoczynają asymilację dwutlenku węgla. Następne liście pojawiają się w odstępach
6–9 dni.

3. Krzewienie rozpoczyna się gdy pojawi się trzeci liść. Polega ono na wytwarzaniu pędów

bocznych z pączków umieszczonych w kątach liści. Każdy pęd tworzy swój węzeł
krzewienia. W ten sposób wyrastają pędy boczne I, II i III rzędu. Głębokość zalegania
węzła krzewienia jest wyraźnie związana z odpornością na wymarzanie. Odmiany
odporne na wymarzanie mają głębiej umieszczony węzeł krzewienia. Stopień krzewienia,
czyli liczba wyrastających pędów bocznych jest rożny u poszczególnych gatunków zbóż,
a nawet odmian. Zależy on także od gęstości siewu, warunków wzrostu, zasobności gleby
w składniki pokarmowe, wodę, itp. Formy ozime krzewią się silniej niż jare. Termin
krzewienia się zbóż ozimych jest różny. Jęczmień i żyto krzewią się głównie jesienią.
Pszenica przy optymalnym terminie siewu i korzystnym układzie pogodowym
rozpoczyna krzewienie jesienią, a kończy je wiosną. W czasie krzewienia rozpoczyna się
wzrost korzeni przybyszowych. Korzenie te wyrastają z podstawy każdego pędu i razem
z korzeniami zarodkowymi tworzą wiązkowy system korzeniowy. Korzenie zarodkowe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

są zwykle dłuższe, spełniają swoje funkcje do końca życia rośliny. W fazie krzewienia
korzenie sięgają do 50 cm w głąb gleby.

4. Strzelanie w źdźbło poznaje się po ukazaniu się pierwszego węzła na pędzie głównym

nad powierzchnią gleby. Do osiągnięcia tej fazy konieczne jest przejście przez rośliny
stadium jarowizacji. Wzrost źdźbeł jest szybki, duże są przyrosty masy roślin. Rośliny
wykazują duże zapotrzebowanie na wodę i składniki pokarmowe. Wzrost następuje przez
wydłużanie międzywęźli, a kończy się po wykłoszeniu. Na każdym międzywęźlu
wykształca się liść. Górny liść, który nosi nazwę flagowego najdłużej żyje i asymiluje.

5. Kłoszenie – za jego początek uważa się wysunięcie do połowy z pochwy liścia flagowego

kłosa wytworzonego na źdźble głównym. W tym okresie wzrost dalszych międzywęźli
jest już zakończony, wydłużają się górne, a zwłaszcza ostatnie, stopniowo ustaje wzrost
korzeni i powoli zaczyna się proces zasychania dolnych liści.

6. Kwitnienie roślin zbożowych następuje równolegle z kłoszeniem (jęczmień i owies), na

początku fazy kłoszenia (pszenica) lub kilka do kilkunastu dni po wykłoszeniu (żyto).
Kwitnienie kwiatostanów na jednej roślinie nie jest równoczesne, pierwsze kwitną
kwiatostany pędu głównego, następnie pędów bocznych. Kwitnienie kwiatków w kłosie
także nie jest równoczesne – pierwsze kwitną kwiaty położone w środkowej części kłosa,
najpóźniej na szczycie i u podstawy. Kwitnienie kwiatostanu trwa 2–5 dni.

7. Po zapłodnieniu, które następuje po 1–1,5 dnia zaczyna się ostatnia faza rozwojowa –

dojrzewanie ziarniaków. Ziarniak jest całkowicie wykształcony w 8–16 dni po
zapłodnieniu i rozpoczyna się jego dojrzewanie. W okresie tym następuje szybki wzrost
suchej masy ziarniaka przy jednoczesnym spadku suchej masy pozostałych części roślin.

8. Dojrzałość mleczna – ziarniaki są zielone, miękkie, zawierają około 50% wody, łatwo

rozgniatają się w palcach. Dolne liście na roślinie są żółte, rozpoczyna się żółknięcie
dalszych części źdźbła.

9. Dojrzałość woskowa – kończy się gromadzenie substancji zapasowych, okrywa

owocowo nasienna przybiera charakterystyczne zabarwienie dla danego gatunku,
a ziarniaki zawierają jeszcze 20–25% wody. Źdźbła i liście zasychają.

10. Dojrzałość pełna – ziarniaki są twarde, zawierają zwykle poniżej 20% wody i odłączają

się od rośliny macierzystej. Roślina jest całkowicie żółta i zaczyna ciemnieć, co jest
dowodem obumierania.

Nawożenie

Wszystkie gatunki zbóż pobierają zbliżone ilości składników pokarmowych na

wyprodukowanie jednej tony ziarna z odpowiednią ilością słomy. Faktyczne wymagania
pokarmowe zbóż są większe, gdyż część pobieranych składników powraca do gleby przed
dojrzeniem roślin w formie opadających liści i wydzielin korzeniowych. Szacuje się, że
w plonie końcowym znajduje się 60% potasu, 80% azotu i magnezu i 95% fosforu i wapnia
maksymalnego pobrania tych składników przypadającego u zbóż na fazę kwitnienia.

Wielkość dawek nawozów fosforowych i potasowych zależy od:

−

zasobności gleby,

−

poziomu oczekiwanych plonów,

−

gatunku uprawianych zbóż.
Spośród roślin zbożowych większą zdolnością pobierania składników pokarmowych

z gleby wyróżniają się żyto i owies, dlatego pod oba można stosować dolne przedziały
podanych dawek nawozów fosforowych, a pod żyto nawet potasowych. Owies natomiast
potrzebuje większych ilości potasu i po tę roślinę zaleca się stosowanie górnych przedziałów
dawek. Również pod zboża ozime o dużym potencjale plonowania (pszenica, jęczmień,
pszenżyto) stosuje się górne dawki. Nawozy fosforowe i potasowe pod zboża ozime i jare
stosuje się jesienią, najlepiej przed wykonaniem orki siewnej lub przedzimowej. Tylko na

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

glebach lekkich wykonujemy zabieg wiosną podczas przedsiewnego przygotowania pola.
Bardziej skomplikowane jest ustalenie dawki nawozów azotowych pod zboża. Za optymalną
należy uznać tę dawkę, która zapewni uzyskanie największego dochodu z hektara
i jednocześnie wyprodukowanie ziarna o dużej wartości biologicznej. Nadmierne dawki azotu
powodują wyleganie roślin, nasilone występowanie chorób i niektórych szkodników (mszyc),
oraz niekorzystny stosunek ziarna do słomy. Zbyt małe dawki ograniczają wielkość plonu.
Potrzeby nawożenia azotem zależą od następujących czynników:

−

kompleksu przydatności rolniczej gleby,

−

przedplonu i jego nawożenia,

−

częstotliwości nawożenia obornikiem w zmianowaniu,

−

terminu i gęstości siewu,

−

ilości opadów w okresie zimy,

−

gatunku i odmiany zbóż, chemicznej ochrony.

Tabela 1. Czynniki wpływające na potrzeby nawożenia zbóż azotem [opracowanie własne]

Potrzeby nawożenia azotem

Czynniki

bardzo małe i małe

średnie

duże i bardzo duże

Kategoria agronomiczna
gleb

ciężkie i bardzo lekkie

rednie

lekkie i średnie

Opady zimowe

poniżej normy

w normie

powyżej normy

Przedplon

motylkowe, okopowe na
oborniku, inne na dużych
dawkach N

zboża, pastewne, rzepak
na średnich dawkach N

zboża, pastewne oraz
inne na małych dawkach
N

Poziomy ochrony roślin

brak

częściowa

pełna

Dobór odmian

ekstensywne, nie
zrejonizowane

rednio intensywne

intensywne,
zrejonizowane

Terminy i sposoby stosowania nawozów azotowych pod zboża zależą od wielkości

planowanej dawki, stanu zasiewów i stosowanej techniki nawożenia.

Można wyróżnić trzy zasadnicze okresy nawożenia azotem:

−

I – przed wysiewem zbóż jarych,

−

II – od strzelania źdźbło do początku kłoszenia,

−

III – od wykłoszenia do początku kwitnienia.
Małe dawki nawozów azotowych (30–50 kg/ha) mogą być stosowane w całości

w pierwszym okresie. Większe dawki (80–90 kg/ha) powinny być podzielone na dwie części
i wnoszone w dwóch pierwszych okresach. Dawki największe stosowane na polach o dużych
plonach oraz w uprawie pszenic jakościowych należy podzielić na trzy części.

Odpowiednie zaopatrzenie w azot w początkowym okresie wzrostu decyduje

o rozkrzewieniu, czyli o zwartości łanu. i częściowo o liczbie kłosków w kłosie. Zbyt duża
ilość azotu w tym okresie prowadzi do nadmiernego, niepotrzebnego krzewienia, przedłuża
ż

ywotność

słabych

pędów,

które

bezproduktywnie

wykorzystują

asymilaty,

w konsekwencji osłabia źdźbła kłosonośne. Zwiększa też podatność zbóż na wyleganie
i sprzyja nasilonemu występowaniu chorób. W tym okresie nie powinno się stosować więcej
niż 40–60% całej planowanej dawki.

W fazie strzelania w źdźbło dobre zaopatrzenie zbóż w azot zapobiega redukcji źdźbeł

kłosonośnych i kłosków, co umożliwia otrzymanie dużej ilości ziaren w kłosie. Przy
przeciętnym stanie zasiewów dawkę tę stosuje się w początku fazy strzelania w źdźbło,
natomiast przy bujnym wzroście roślin, opóźnia się jej wniesienie nawet do początku
kłoszenia. Późne nawożenie azotem (od wykłoszenia do kwitnienia) zwiększa głównie
zawartość białka w ziarnie i polepsza właściwości wypiekowe mąki. Może również
poprawiać plon poprzez poprawę dorodności ziarna. Zalecana dawka w tej fazie to

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25–35 kg/ha. Nawozy azotowe mogą być stosowane w formie stałej (wszystkie dawki), bądź
pierwsza dawka w formie stałej, a pozostałe w formie dolistnego dokarmiania wodnym
roztworem mocznika. Dokarmianie mocznikiem można stosować łącznie z niektórymi
chemicznymi środkami ochrony roślin (herbicydy, fungicydy, insektycydy), należy jednak
sprawdzić czy można mieszać z nawozami.

Uprawa roli

Prawidłowa technologia produkcji zbóż poprawia fizyczne, chemiczne i biologiczne

właściwości gleby, czyli stwarza odpowiednie warunki do:

−

szybkich i wyrównanych wschodów,

−

umieszczenie wysiewanego ziarna na jednakowej głębokości w glebie (wyrównane
wschody i właściwe krzewienie się zbóż),

−

ograniczenia w początkowym okresie wzrostu zbóż konkurencji ze strony samosiewów
rośliny przedplonowej i chwastów.

Sposób uprawy roli pod zboża w każdym przypadku zależy od terminu sprzętu

przedplonu, stanu roli po zbiorze przedplonu i wyposażenia gospodarstwa w sprzęt
uprawowy.

Po przedplonach wcześnie schodzących z pola (rzepak, groch, zboża i niektóre rośliny

pastewne) tak pod zboża ozime jak i jare należy wykonać uprawę pożniwną. Na polach
przeznaczonych pod zboża jare powinna być wykonana podorywka z bronowaniem lub
wałowaniem. Wykonanie uprawy pożniwnej zapewnia wymieszanie resztek pożniwnych
z glebą ca przyspiesza ich rozkład, pobudzenie do kiełkowania nasion rośliny przedlotowej
oraz nasion chwastów, zapoczątkowanie niszczenia perzu i innych chwastów wieloletnich
i ograniczenie strat wody z gleby (co warunkuje poprawne wykonanie orki siewnej i dobre
przygotowanie pola pod oziminy).

Następnym zabiegiem uprawowym pod oziminy jest orka siewna połączona

z przedsiewnym doprawianiem roli. Orkę tę można wykonać na 2–3 tygodnie przed
wysiewem ozimin pługiem agregowanym z broną lub wałem specjalnym (Campbell
i kolczatka). Wtedy bezpośrednio przed wysiewem ozimin trzeba zastosować agregat
uprawowy (np. brona i wał strunowy). Orkę siewną pod oziminy można również wykonać
bezpośrednio przed ich wysiewem (po późno zebranych przedplonach). Wówczas niezbędne
jest zagęszczenie podglebia wałem Campbella.

W przypadku zbóż jarych podstawowym jesiennym zabiegiem uprawowym jest orka

przedzimowa, która:
1. niszczy chwasty poprzez głębokie ich przyoranie lub podcięcie korzeni,
2. spulchnia glebę i poprawia jej właściwości powietrzne,
3. ułatwia głębokie przemarzanie, co zmniejsza zagęszczenie podglebia,
4. zwiększa możliwość magazynowania wody z opadów zimowych.

Po okopowych, pod które w poprzednim roku wykonano głęboką orkę przedzimową,

orka może być płytka(około 20 cm) zaś po pozostałych przedplonach głęboka.

Pierwszym wiosennym zabiegiem powinno być wyrównanie powierzchni pola włóką lub

broną. Przerywa on parowanie wody i przyśpiesza ogrzanie się gleby. W następnej kolejności
najkorzystniej jest zastosować zestaw uprawowy: kultywator o wąskich łapach lub brona
zagregowana z wałem strunowym.

Termin siewu

Optymalny termin siewu jest ważnym elementem agrotechniki wpływającym na wielkość

plonów i ich stabilność. Decyduje o:

−

ukorzenieniu i rozkrzewieniu się rośliny,

−

przezimowaniu ozimych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

a w konsekwencji o długości wegetacji i plonowaniu.

Zboża ozime wysiane zbyt wcześnie (głównie żyto i jęczmień) nadmiernie się rozrastają

w jesieni i zimą łatwo ulegają wyprzeniu oraz uszkodzeniu przez pleśń śniegową. Wysiane
zbyt późno wchodzą w okres zimowy słabo ukorzenione i nie rozkrzewiono. W konsekwencji
łany są przerzedzone, a pojedyncze kłosy skrócone o małej liczbie ziarniaków. Optymalny
termin siewu mieści się w stosunkowo krótkim przedziale czasu – około 10 dni w danym
rejonie. Zboża najwcześniej siejemy w północno-wschodniej części kraju, nieco później
w centralnej, najpóźniej w rejonach zachodnim i południowo-zachodnim. Optymalne terminy
siewu jęczmienia ozimego (na zachodzie, gdzie jest zrejonizowany) przypadają na okres od 5
do 15 września. Natomiast dla pozostałych zbóż ozimych mieszczą się od II dekady września
w północno-wschodniej części Polski do końca i dekady października w południowo-
zachodniej części kraju.

Zboża jare wymagają możliwie najwcześniejszego wysiewu, kiedy wilgotność gleby

umożliwia właściwe przygotowanie pola. Warunkuje to silne ukorzenienie, lepsze
rozkrzewienie, a co za tym idzie wysoki plon.

Pod względem reakcji na opóźnienie wysiewu zboża można uszeregować następująco:

−

zboża ozime : jęczmień, żyto, pszenżyto, pszenica;

−

zboża jare : owies, pszenica, jęczmień.

Ocena łanu zbóż

Celem właściwego doboru zabiegów agrotechnicznych w okresie wegetacji roślin

(prowadzenie łanu) niezbędne jest dokonywanie oceny w wybranych fazach rozwojowych.

−

Po wschodach obsada roślin nie powinna być mniejsza niż 85% wysianych kiełkujących
ziarniaków, a ich rozmieszczenie na powierzchni pola równomierne. W oziminach już
późną jesienią należy ocenić występowanie miotły zbożowej i w razie potrzeby podjąć
decyzję o jej chemicznym zwalczaniu.

−

Po wznowieniu wegetacji wiosną należy ocenić przezimowanie zbóż. W uprawach, które
dobrze przezimowały i są silnie rozkrzewione wskazane jest zmniejszenie pierwszej
dawki azotu oraz ewentualne opóźnienie terminu jej wysiewu. Natomiast uprawy
przerzedzone lub słabo rozkrzewione trzeba możliwie wcześnie zasilić zwiększoną
dawką azotu.
Likwidacja plantacji jest konieczna, gdy liczba roślin na 1 m

jest mniejsza niż:

−

120 szt. dla jęczmienia ozimego,

−

110 szt. dla żyta i pszenżyta,

−

150 szt. dla pszenicy ozimej.
W końcu fazy krzewienia ocenia się zachwaszczenie, ponieważ późniejsze stosowanie

herbicydów jest niemożliwe. W tym okresie ocenia się również celowość użycia
antywylegacza na pszenicę i pszenżyto.

Stan zasiewów w fazie strzelania w źdźbło decyduje o wielkości drugiej dawki azotu,

celowości chemicznego zwalczania chorób, głównie łamliwości źdźbła pszenicy oraz
stosowania antywylegacza na jęczmieniu i życie.

W okresie kłoszenia podejmuje się decyzje o ochronie zbóż, głównie pszenicy, przed

chorobami liści i kłosa (rdza, mączniak septoriozy), zwalczaniu skrzypionki oraz
zastosowania ostatniej dawki azotu. W późniejszym okresie zwalcza się jedynie mszyce
w przypadku masowego ich wystąpienia.

Plon ziarna zbóż z jednostki powierzchni jest iloczynem obsady kłosów (liczba na 1 m

)

x liczba ziaren w kłosie x masa pojedynczego ziarna lub 1000 ziaren

Wartości cech struktury plonu, warunkujących uzyskanie stosunkowo dużej wydajności

zbóż.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 2. Wpływ wartości cech struktury plonu na wysokość plonu [opracowanie własne]

L.p.

Gatunek

Obsada kłosów

w szt/m

Liczba ziaren w

kłosie

Masa ziarna

1000 szt/gram

Oczekiwany

plon w t/ha

Pszenica ozima

600–700

25–30

40–45

6,0–9,0

Pszenica jara

600–750

23–27

35–40

5,0–7,0

Pszenżyto ozime

450–600

30–40

38–45

5,0–8,0

Jęczmień ozimy

450–550

35–45

30–34

4,0–6,0

yto

500–600

30–34

38–43

5,0–7,0

Jęczmień jary

700–800

15–18

40–45

4,0–6,0

Owies

400–500

40–50

27–30

4,0–5,5

Zwalczanie chwastów

Mechaniczna pielęgnacja zbóż ogranicza się do bronowania. Zboża mogą być bronowane

w dwóch okresach:

−

przed ukazaniem się wschodów (do fazy szpilkowanie) ma na celu zniszczenie skorupy
glebowej oraz siewek chwastów przy masowych ich wschodach – stosuje się głównie na
zbożach jarych,

−

od fazy 3–4 liści do pełni krzewienia. W fazie krzewienia niezbędne jest bronowanie
wszystkich gatunków zbóż jarych oraz pszenicy ozimej i pszenżyta po wznowieniu
wiosennej wegetacji. W przypadku żyta i jęczmienia ozimego zaleca się bronowanie
tylko plantacji uszkodzonych przez choroby w okresie zimy, celem usunięcia
z powierzchni gleby resztek uszkodzonych roślin. Bronowanie w tym okresie oprócz
walki z chwastami spulchnia powierzchnię gleby i stwarza lepsze warunki wzrostu
i krzewienia się zbóż.
Sposób odchwaszczenia zależy od gatunku uprawianego zboża, zwartości i wyrównania

łanu oraz składu gatunkowego zbiorowiska chwastów. Mamy do wyboru jeden z 3 wariantów
odchwaszczania:
1. mechaniczne z niewielkim udziałem herbicydów, gdy w zasiewach dominują

jednoroczne chwasty dwuliścienne (komosa, ognicha, tobołki, itp.). Ten sposób
odchwaszczania stosujemy głównie w zbożach jarych,

2. mechaniczne z zastosowaniem specjalnych herbicydów, gdy w zasiewach dominują

chwasty dwuliścienne zimujące lub wieloletnie (przytulia, rdesty, rumianowate,
poziewnik, ostrożeń, itp.). Ten sposób odchwaszczania stosujemy głównie w pszenicy
ozimej,

3. mechaniczne z użyciem kombinacji herbicydów, gdy w zasiewach obok chwastów

dwuliściennych występują w dużym nasileniu miotła zbożowa lub owies głuchy.
Konieczne jest dwukrotne opryskiwanie zbóż – jedno niszczące chwasty dwuliścienne,
a drugie zwalczające miotłę zbożową w oziminach lub owies głuchy w zbożach jarych
(głównie w pszenicy i jęczmieniu).
Spośród zbóż najmniej narażone na konkurencję chwastów jest żyto, dlatego chemiczne

jego odchwaszczanie uzasadnione jest tylko przy nasilonym występowaniu miotły zbożowej
i chwastów rumianowatych. Następne miejsce pod tym względem zajmuje pszenżyto,
w którym oprócz miotły zbożowej i rumianowatych uzasadnione jest zwalczanie przytulii
czepnej.

Gryka

Gryka (Fagopyrum asculentum), należy do rodziny rdestowatych (Polygonaceae). Jest

ona rośliną jednoroczną o krótkim okresie wegetacji (60–70) dni, dorastająca do 60–80 cm
wysokości.

Grykę zaczęto uprawiać już cztery tysiące lat temu w górzystych rejonach północnych

Indii. Do Polski przywędrowała wraz z najazdem i osiedleniem się Tatarów. Największe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

uprawy gryki znajdują się w południowo- wschodniej części kraju, w okolicach Janowa
Lubelskiego.

Korzenie jej rozmieszczone są głównie w warstwie ornej i potrafią pobierać trudniej

rozpuszczalne składniki mineralne, zwłaszcza fosfor. Szybko się one starzeją i w pełni
kwitnienia 75% korzeni jest zbrunatniałych.

Liście dolne mają kształt sercowotrójkątny, są czerwono zabarwione i osadzone na

długich ogonkach. Górne są mniejsze i bezogonkowe. Łodyga jest podzielona węzłami,
rozgałęziona. Kwiaty o zabarwieniu białym lub różowym tworzą liczne grona. Kwiaty maja
budowę dymorficzną: jedne o krótkich słupkach i długich pręcikach. Na pojedynczej roślinie
znajdują się kwiaty tylko jednego typu. Taka budowa kwiatu zapobiega samozapylaniu, gdyż
kwiaty krótkosłupkowe mogą być zapłodnione tylko pyłkiem kwiatów o słupkach długich,
i odwrotnie – kwiaty długosłupkowe pyłkiem kwiatów o słupkach krótkich.

Pyłek przenoszą pszczoły, trzmiele i częściowo wiatr. Istnieje ścisły związek między

oblotami pszczół, a plonem nasion gryki. Zapyleniu sprzyjają dni pogodne, lecz niezbyt
gorące. Czynniki te mają również wpływ na obloty pszczół. Udział pszczół w zapylaniu gryki
waha się w granicach 65–87%. Owocem gryki jest orzeszek trójgraniasty o dość ostrych
krawędziach, zabarwiony brunatno lub srebrzystoszaro. Masa tysiąca ziaren wynosi 19–27 g,
zależnie od odmiany i warunków uprawy.

Wymagania klimatyczne i glebowe – gryka jest rośliną ciepłolubną i do kiełkowania

wymaga temperatury powyżej 10

C. W dalszych fazach rozwija się w temperaturze 17–19

Na długość dnia jest w zasadzie obojętna, lecz przy krótkim mniej jest rozgałęziona oraz
wytwarza mniej kwiatów i owoców. Wymagania wodne ma bardzo duże, potrzebuje bowiem
dwa razy więcej wody niż pszenica. Największe zużycie wody występuje w okresie
kwitnienia i tworzenia się nasion. Udaje się na glebach lekkich, lecz zasobnych w wodę
i składniki pokarmowe. Nieźle znosi odczyn kwaśny, ale lepiej plonuje przy zbliżonym do
obojętnego. Nie udaje się na glebach silnie wapiennych i bardzo ciężkich. Na glebach
próchnicznych rozwija się zbyt bujnie i zawiązuje mało nasion.

Dobrymi przedplonami dla gryki są zarówno zboża ozime, jak i jare, jeżeli nie

przychodzą później niż w drugim – trzecim roku po oborniku. Można grykę również siać po
poplonach ozimych, zbieranych w połowie maja. Gryka jest dobrym przedplonem dla innych
roślin, nawet lepszym niż owies czy jęczmień, odchwaszcza bowiem glebę i uruchamia
trudniej rozpuszczalne związki fosforu.

Uprawa roli pod grykę jest zupełnie podobna do uprawy pod zboża jare późniejszego

siewu. W stanowisku po zbożach należy terminowo i właściwie wykonać uprawki pożniwne
oraz orkę przedzimową. Nawet po okopowych trzeba wykonać orkę przed zimą, aby
nagromadzić więcej wody. W okresie wiosennym należy specjalnie dbać o utrzymanie
wilgotności gleby, toteż na glebach lekkich nie można wykonywać orki. Na glebie bardzo
zleżałej można zastosować kultywatorowanie na średnią głębokość.

Gryka dobrze wykorzystuje składniki zawarte w glebie, lecz do wytworzenia dobrego

plonu konieczne jest nawożenie mineralne. W przeciętnych warunkach zaleca się: 20–40 kg
azotu, 20–40 kg fosforu i 20–40 kg potasu na 1 ha. Na glebach uboższych dawki nawozów
fosforowych i potasowych trzeba zwiększyć o 50%, a ilości azotu można podwoić. Małe
dawki azotu wynoszące 20–30 kg N na 1 ha, daje się przedsiewnie, natomiast wyższe należy
podzielić na dwie części, wysiewając połowę przedsiewnie, a drugą połowę pełni kwitnienia
gryki. Nawożenie fosforem potasem stosuje się przedsiewnie pod kultywator lub ciężką
bronę.

Do siewu należy używać nasion dobrze wykształconych, czystych i o dobrej zdolności

kiełkowania. Wysiewać grykę należy wtedy, gdy ustali się ciepła pogoda i gleba na
głębokości 8–10 cm ogrzeje się do 10–12

C oraz minie obawa przymrozków. Z doświadczeń

wynika, że najlepsze plony uzyskuje się przy wysiewie między 10 a 20 maja. W rejonach

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

o ciepłej wiośnie wskazany jest siew wcześniejszy, a więc w pierwszej połowie maja. Gryka
wysiewana w czerwcu daje znacznie gorsze plony, paszę jako poplon ścierniskowy można je
wysiewać do końca lipca.

Głębokość siewu powinna wynosić 2–3 cm na glebach zwięźlejszych i wilgotniejszych,

a do 5 cm na glebach lżejszych i suchszych. Rozstawa rzędów, zależnie od gleby, może
wynosić od 25 do 50 cm. Siew rzędowy co 50 cm jest odpowiedniejszy na glebach
ż

yźniejszych i zasobnych w wodę. Przy siewie rzędowym zużywa się od 50 do 75 kg nasion.

Górną granice stosuje się w gorszych warunkach.

Pielęgnowanie zasiewów rozpoczyna się w pełni wschodów lub w fazie 2–3 liści. W tym

czasie stosuje się pielnik. W razie potrzeby można pielenie powtórzyć po dwóch tygodniach.
Ostatnim zabiegiem jest lekkie obsypanie w pełni kwitnienia przy użyciu pielnika
wielorzędowego zaopatrzonego w obsypniki. Po osypaniu rośliny wytwarzają korzenie
przybyszowe i pobierają więcej składników pokarmowych.

Gryka kwitnie długo i dojrzewa nierównomiernie. Zbiór należy rozpocząć wówczas, gdy

na wierzchołkach gron nasiona już dojrzewają i 60–70% nasion ma zabarwienie brunatne.
Opóźnienie zbioru zmniejsz plony wskutek łatwego obsypywania się gryki. Kosić najlepiej
wczesnym rankiem, gdy rosa jeszcze nie wyschła. Skoszoną grykę zostawia się na 2–3 dni do
przeschnięcia, a następnie wiąże się w małe snopki i ustawia w kopki. Zwozić należy
w wozach wyścielonych płachtami. Niedosuszoną grykę trzeba młócić wprost z pola,
a nasiona suszyć w cienkiej warstwie lub w suszarniach. Straty są mniejsze przy zbiorze
kombajnem.

Gryka ma wiele zastosowań: nasiona przerabia się na kaszę i mąkę, kwitnące rośliny są

ródłem rutyny i innych związków biologicznie czynnych. Orzeszki gryczane maja wysoka

zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych (90% ogółu tłuszczowców), co jest bardzo
pożądane w naszej codziennej diecie i zalecane w profilaktyce miażdżycy. Są też źródłem
witamin z grupy B, choliny, kwasu pantotenowego oraz witaminy PP i P (zapobiegających
pękaniu naczynek krwionośnych, regulują przepuszczalność mikrokapilar), a także tokoferolu
zwanego witaminą młodości (witamina E). Łuska z gryki służy do wypełniania materacy,
siedzisk i poduszek, które świetnie dopasowują się do powierzchni ciała oraz zatrzymują
rozwój szkodliwych mikroorganizmów (roztocza). Spożywanie kaszy gryczanej oraz naparów
z liści i kwiatów gryki sprzyja wydalaniu pierwiastków promieniotwórczych z organizmu.
W medycynie chińskiej wyciągi z ziela gryczanego stosuje się do obniżenia poziomu cukru
i cholesterolu we krwi. Odpady z przerobu „ziarna” (łuski i pył) są cennym dodatkiem do
pasz. Plewy i słoma wartością pokarmową zbliżone są do zbóż jarych, ale nie wolno ich
używać do skarmiania białych zwierząt, u których powodują „gryczaną wysypkę”
(ziele gryki zawiera naftodiantron, czynnik powodujący uczulenie na światło – fagopiryzm).
Suche łęty gryczane w czasie spalania wydzielają duże ilości dymu, co wykorzystuje się
w sadownictwie do zadymiania kwitnących sadów w okresach wiosennych przymrozków.

Gryka jest bardzo cenną rośliną miododajną. Na pożytkach z gryki pszczoły stają się

agresywne. Wydajność miodowa z 1 ha upraw nasiennych waha się od 80 do 300 (500) kg.
Otrzymywany miód charakteryzuje się wysokimi walorami smakowymi, odżywczymi
i profilaktyczno-leczniczymi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do ćwiczeń.

1. Jakie cechy morfologiczne mają rośliny zbożowe?
2. Jakie są główne fazy rozwoju roślin zbożowych i ich cechy charakterystyczne?
3. Jakie czynniki decydują o zimotrwałości zbóż?
4. Jakie są najważniejsze choroby zbóż i sposoby ich zwalczania?
5. Jakie znasz najważniejsze szkodniki zbóż i metody ich zwalczania?
6. Jakie czynniki decydują o terminie siewu?
7. W których fazach rozwojowych dokonuje się oceny łanu zbóż?
8. Czy znasz zasady posługiwania się środkami chemicznymi służącymi do

zwalczaniachorób i szkodników?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określanie cech morfologicznych zbóż.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) obejrzeć rysunki, foliogramy i przeźrocza przedstawiające poszczególne gatunki zbóż,
2) obejrzeć eksponaty zasuszonych i żywych roślin zbożowych,
3) określić dla czterech podstawowych gatunków zbóż charakterystyczne cechy w budowie

i umieścić je w tabeli,

Lp.

Gatunek zboża

Cechy charakterystyczne budowy morfologicznej

pszenica

yto

owies

jęczmień

4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

rysunki, foliogramy, przeźrocza, eksponaty roślin,

−

rzutnik.

Ćwiczenie 2

Rozpoznawanie najczęściej występujących chorób i szkodników zbóż.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z najważniejszymi chorobami zbóż; takimi jak rdze, głownia pyłkowa,

głownia zwarta, mączniak, śnieć, pleśń śniegowa, pasiastość liści jęczmienia,

2) zapoznać się z przepisami stosowania zapraw nasiennych oraz wskazaniami bhp,
3) obejrzeć szkodniki występujące w zbożach i powodowane przez nie uszkodzenia,
4) poznać sposoby zwalczania chorób i szkodników i krótko je opisać,
5) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

okazy roślin porażonych chorobami,

−

lupy,

−

zaprawy nasienne w oryginalnym opakowaniu,

−

atlasy chorób i szkodników zbóż,

−

poradnik dla producentów – specjalny dodatek do dwutygodnika „Agro Serwis”,

−

zboże wysokiej jakości.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określać cechy morfologiczne zbóż?

2) podać różnice w budowie morfologicznej zbóż?

3) określać choroby zbóż i sposoby ich zwalczania?

4) określać szkodniki zbóż i sposoby ich zwalczania?

5) zastosować zasady posługiwania się środkami ochrony roślin?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Produkcja ziemniaka i buraka cukrowego

4.2.1. Materiał nauczania

Ze względu na właściwości biologiczne i związany z nimi sposób uprawy przyjęto podział

roślin okopowych na:
1. Rośliny bulwiaste:

a) jednoroczne – ziemniaki,
b) wieloletnie – topinambur.

2. Rośliny korzeniowe:

a) przemysłowe – buraki cukrowe, marchew i cykoria,
b) pastewne – buraki pastewne, marchew pastewna, brukiew i rzepa,
c) warzywa – marchew, buraki ćwikłowe.

Tabela 3. Powierzchnia zasiewów, plony i zbiory roślin okopowych [Rolnictwo 2005 r., GUS Warszawa 2006 r]

1996–

2000

2003

2004

2005

Rodzaj upraw

W liczbach bezwzględnych

1996–2000
= 100

2003 = 100

Ziemniaki
A – powierzchnia
B – plony
C – zbiory

1 292
183
23 620

765,8
179,0
13 731,5

713
196
13 999

588
176
10 369

45,5
96,2
43,9

82,5
89,8
74,1

Buraki cukrowe
A – powierzchnia
B – plony
C – zbiory

395,4
377,0
14 920,1

286,3
410,0
11 739,5

297
428
12 730

286
410
11 731

72,3
87,5
78,6

96,3
95,8
92,1

Marchew jadalna
A – powierzchnia
B – plony
C – zbiory

31,8
279,0
887,7

30,3
276,0
834,6

30,4
305,0
927,9

33,2
280,0
929,0

104,4
100,4
104,6

109,3

91,8

100,8

Burak ćwikłowy
A – powierzchnia
B – plony
C – zbiory

21,0
240,0
503,1

13,5
247,0
333,5

14,0
255,0
358,9

14,9
239,0
356,0

71,1
99,6
70,8

106,4

93,7
99,8

A – powierzchnia w tys. ha; B – plony z 1 ha w dt; C – zbiory w tys. ton.

W analizowanym dziesięcioleciu powierzchnia uprawy ziemniaka zmniejszyła się ponad

dwukrotnie natomiast plony pozostały na podobnym poziomie i nie przekroczyły 200 dt/ha.
Powierzchnia uprawy buraka cukrowego zmniejszona została o około 30% przy
jednoczesnym wzroście plonu o około 10%. Powierzchnia uprawy marchwi jadalnej
nieznacznie wzrosła, natomiast buraka ćwikłowego zmniejszyła się o około 30%.

Rośliny okopowe wymagają obfitego nawożenia (dobrze wykorzystują nawozy

organiczne), intensywnej uprawy roli wraz z pielęgnacją międzyrzędową w okresie wegetacji,
a nawet obsypywania (ziemniaki). Uprawa tych roślin wpływa na wzrost kultury roli oraz
wzrost plonów roślin po nich następujących. Rośliny okopowe odgrywają dużą rolę
w intensyfikacji gospodarstwa rolnego

gdyż dostarczają największej ilości jednostek

pokarmowych i kalorii z 1 ha. Dostarczają smacznej, łatwostrawnej paszy, która ma duże
znaczenie w zimowym żywieniu zwierząt. Liście tych roślin mogą być skarmiane jesienią
jako zielonka lub zimą jako kiszonka.

Rośliny okopowe są wrażliwe na warunki przechowywania ponieważ w czasie

przechowywania bulw i korzeni wskutek oddychania powstają straty suchej masy
i składników pokarmowych. Znaczne straty powoduje też gnicie bulw i korzeni zwłaszcza

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

chorych i uszkodzonych. Najbardziej trwałe w przechowywaniu są ziemniaki, a następnie
buraki cukrowe, buraki pastewne, brukiew, marchew i rzepa.

Ziemniaki

Ziemniak należy do rodziny psiankowatych (Solanaceae) rodzaju psiankowate, serii

Tuberosum, W tej serii wymieniono kilka gatunków uprawnych i wiele gatunków dzikich
wykorzystywanych w hodowli nowych odmian. Ziemniak poza hodowlą rozmnażany jest
wyłącznie wegetatywnie poprzez bulwy, stanowiące organy zapasonośne i jednocześnie
reprodukcyjne.

Roślina ziemniaka składa się z:

1. części nadziemnej – łodyga, liście i kwiatostany,
2. części podziemnej – korzenie, stolony oraz bulwy.

System korzeniowy ziemniaka jest silnie rozwinięty, ale korzenie sięgają płytko. Główna

masa korzeniowa przenika do głębokości 0,6 m, zaś pojedyncze mogą dochodzić do 2,2 m.
Korzeń główny rozwija się przy uprawie z nasion, a przy rozmnażaniu wegetatywnym nie
rozwija się.
1. Stolony są to pędy podziemne, które rozwijają się z pączków pachwinowych łodygi.

W korzystnych warunkach jedna roślina może rozwinąć 8 do 12 stolonów. Budowa
stolonu jest podobna do budowy łodygi. Początkowo zachodzi szybki wzrost biegunowy,
w okresie kwitnienia na wierzchołku pędu rozpoczyna się gwałtowny poprzeczny wzrost
tkanek miękiszowych. Stolon w tym miejscy grubieje tworząc bulwę.

2. Bulwy ziemniaka mają wyraźnie zaznaczoną część wierzchołkową zwiększą ilością

oczek i część pępkową ze śladem przyczepu do stolonu, mającą mniej oczek. Oczko
składa się ze zgrubienia zwanego łukiem lub brwią i jednego pęczka głównego i dwu
zapasowych. Oczka w zależności od odmiany mogą być umieszczone płytko, średnio-
głęboko i głęboko. Cechą odmianową jest również kształt bulwy, który może być
okrągły, owalny, podłużny lub spłaszczony. Barwa skórki (perydermy) poszczególnych
odmian mieści się w przedziale od żółtej do fioletowej, a miękiszu od białej do
intensywnie żółtej. Na przekroju bulwy ziemniaka wyróżniamy kilka warstw (korek, kora
pierwotna, łyko zewnętrzne, drewno, łyko wewnętrzne, rdzeń). Ważną cechą ułatwiającą
rozróżnianie odmian są tzw. pędy świetlne (kiełki świetlne), które powstają przy
kiełkowaniu bulwy ziemniaka w świetle. Mają różne kształty i budowę charakterystyczną
dla danej odmiany.

3. Łodyga wchodzi w skład krzaka, który składa się zazwyczaj z 4 do 8 i więcej łodyg

ulistnionych i rozgałęzionych. Pokrój łodyg jest ważną cechą odmianową.

4. Liście – nieparzysto – pierzaste – dzielne.
5. Kwiatostan – wierzchołkowaty, zebrany w baldachogrona.
6. Kwiaty – o barwie białej, czerwono-fioletowej, niebieskolila lub niebieskiej.
7. Owoc – mięsista, dwukomorowa, wielonasienna jagoda.
8. Nasienie – płaskie, jajowate, ostro zakończone.

Fazy rozwoju ziemniaka:

1. Długość okresu spoczynku bulw – kończy się w X, XI lub XII m-cu.
2. Wschody roślin – odmiany wczesne 20–25 dni, późne 25–30 dni.
3. Butonizacja (wiązanie pędów kwiatowych) i tuberyzacja (powstawanie zawiązków bulw)

– występują w zbliżonych terminach: odmiany bardzo wczesne po 40 dniach, odmiany
wczesne i średnio-wczesne po 45 dniach, odmiany późne po 45–50 dniach.

4. Kwitnienie i dojrzewanie – długość okresu wzrostu bulw wynosi:

a) 50–65 dni dla odmian bardzo wczesnych,
b) 65–75 dni dla odmian wczesnych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

c) 75–85 dni dla odmian średniowczesnych,
d) 85–85 dni dla odmian późnych.

Użytkowanie ziemniaka i dobór odmian

Wyróżniamy 5 zasadniczych kierunków gospodarczego wykorzystania ziemniaka:

1. jadalny wczesny,
2. jadalny na bezpośrednie spożycie i produkty przetworzone,
3. skrobiowy,
4. pastewny,
5. pastewny.

Tabela 4. Przykładowe wymagania jakościowe dla wybranych kierunków użytkowania ziemniaka

[opracowanie własne]

L.p.

Kierunek użytkowania

Wymagania jakościowe dla kierunku użytkowania

Jadalny wczesny

Przy zbiorze przed 20 sierpnia średnica bulw nie mniejsza niż
28 mm.

Jadalny

bezpośrednie

spożycie

produkty

przetworzone

Minimalna średnica bulw 40 mm, dobry smak, regularny kształt,
płytkie oczka, nie ciemniejący miąższ, określone właściwości
biochemiczne.

Skrobiowy

Minimalna średnica bulw 25 mm, zawartość: skrobi pow. 15%,
suchej masy pow. 25%, białka pow. 2%.

Nasienny

Minimalna średnica bulw – 30 mm, maksymalna średnica bulw
55 mm, kwalifikowane

Tabela 5. Przykładowy procentowy skład chemiczny bulwy ziemniaka [opracowanie własne]

Skład chemiczny bulwy

Odmiana jadalna – 18 % s.m.

Odmiana skrobiowa – 25% s.m.

Skrobia i cukier

80,0 %

78,0 %

Popiół

4,2 %

5,4 %

Białko

11,2 %

13,0 %

Tłuszcz

0,7 %

0,8 %

włókno

3,9 %

2,8 %

Decydując się na uprawę określonej odmiany należy pamiętać, że odmiany powinny być

dostosowane do kierunku użytkowania (jadalne lub skrobiowe), warunków glebowo
klimatycznych oraz zagrożenia najważniejszymi, w danym rejonie, chorobami i szkodnikami.

Cechy charakteryzujące każdą odmianę to:

1. długość okresu wegetacji,
2. kierunek użytkowania,
3. odporność na choroby,
4. odporność bulw na uszkodzenia mechaniczne,
5. potrzeby nawozowe,
6. przydatność do przechowywania,
7. wierność plonowania,
8. wymagania glebowe i wodne.
9. wierność plonowania,

Bulwy ziemniaczane mogą być wykorzystywane jako produkt pokarmowy, pastewny lub

też surowiec do wyrobu alkoholu etylowego i krochmalu.

Bulwy ziemniaczane są wartościową paszą dla świń, po uparowaniu i zakiszeniu, lub dla

bydła po zakiszeniu surowych. Przy przechowywaniu ziemniaków występują duże straty,
które po zakiszaniu są niższe niż przy przechowywaniu tradycyjnym w kopcach. Jeszcze
lepsze wyniki daje suszenie ziemniaków w wyniku, czego uzyskujemy wysokowartościową
pasze w postaci płatków lub wiórków ziemniaczanych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przy produkcji alkoholu otrzymujemy wywar ziemniaczany stanowiący produkt

odpadowy, a przy produkcji krochmalu produktem odpadowym są wycierki ziemniaczane
(pulpa). Produkty te z uwagi na zawartość dużej ilości wody (masa płynna) mogą być
skarmiane bezpośrednio przez bydło. Po wysuszeniu wywaru ziemniaczanego otrzymujemy
paszę, która może być wykorzystana w żywieniu większości zwierząt gospodarskich.

Wymagania klimatyczne i glebowe

Ziemniak uważany jest za roślinę gleb lekkich, ale duże plony można uzyskać

praktycznie na glebach dobrych i średnich.

Tabela 6. Zależność plonu ziemniaka od jakości gleby [opracowanie własne]

L.p.

Klasa bonitacyjna

Plon w %

I i II

100

IIIa i IIIb

75 – 80

IVa i IVb

70 – 75

60 – 65

Uwzględniając bardzo ograniczony dobór roślin uprawnych, na gleby lekkie, uprawa

ziemniaków jest na nich ekonomicznie uzasadniona.

−

Ziemniaki mają duże wymagania co do opadów i temperatury (w latach ciepłych
zapotrzebowanie na wodę wzrasta do 400 mm).

−

Zapotrzebowanie na wodę w poszczególnych miesiącach wegetacji uzależnione jest od
terminu zbioru odmiany. Odmiany średni-wczesne mają większe zapotrzebowanie na
wodę w czerwcu i lipcu, a odmiany późniejsze w lipcu i sierpniu. Nadmiar opadów
w lipcu i wrześniu (zwłaszcza w latach chłodnych) jest bardziej niebezpieczny od ich
umiarkowanego niedoboru.

Tabela 7. Optymalne sumy opadów w poszczególnych miesiącach wegetacji ziemniaka [opracowanie własne]

Optymalna suma opadów w mm

Odmiany

czerwiec

lipiec

sierpień

wrzesień

rednio-wczesne

50–60

100–120

60–70

rednio-późnei późne

30–40

90–100

130–150

90–100

−

Występuje wyraźny wpływ współdziałania jakości gleby i wielkości opadów na plony
ziemniaka. Przewaga gleb zwięźlejszych nad lżejszymi wyraźnie widoczna jest w latach
o małych i średnich opadach, a niemal całkowicie zanika w latach o dużych opadach.

−

Przy dużej wrażliwości ziemniaka na czynniki glebowo-klimatyczne, o jego rejonizacji
w kraju decydują z reguły względy organizacyjno-gospodarcze, a nie przyrodnicze.
Większe zainteresowanie uprawą ziemniaka w poszczególnych regionach z reguły
związane jest z przewagą drobnych gospodarstw indywidualnych.

Uprawa roli

Ziemniaki mają niewielkie wymagania co do przedplonu jednak wyraźnie wyższe plony

uzyskujemy na stanowiskach po motylkowych lub mieszankach z trawami i strączkowych

niż

po zbożach. Dobrymi przedplonami pod ziemniaki są okopowe. Ziemniaki mogą być
uprawiane po sobie (w monokulturze) tylko w krótkich rotacjach (2–3 lata), gdyż zachodzi
niebezpieczeństwo pojawienia się na plantacji mątwika ziemniaczanego. Wskazane jest
sadzenie odmian mątwikoodpornych. W praktyce ziemniaki uprawiane są po zbożach,
a lepsze stanowiska przeznacza się pod bardziej wymagające rośliny.

Zadaniem uprawy gleby jest poprawa fizycznych, chemicznych i biologicznych

właściwości gleby oraz takie spulchnienie warstwy ornej, aby powstały dobre warunki do

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wegetacji roślin i pracy maszyn zbierających. Ze względu na termin wykonywania
wyróżniamy zabiegi pożniwne, jesienne i wiosenne.

Rodzaj zabiegów pożniwnych powinien być uzależniony od gleby, przedplonu, terminu

jego zbioru oraz stopnia zachwaszczenia przygotowywanego stanowiska. Po zbiorach zbóż
należy wykonać pełen zestaw uprawek pożniwnych, natomiast po roślinach późniejszego
zbioru można ograniczyć ich ilość łącząc zabiegi pożniwne z jesiennymi. Pierwszym
zabiegiem po zbiorze zbóż jest głęboszowanie: gleby lekkie 45–50 cm, gleby ciężkie
60–70 cm. Głęboszowanie powoduje spulchnienie i rozluźnienie warstwy podornej bez jej
wydobycia na powierzchnię. Zabieg ten likwiduje podeszwę płużną, sprzyja głębszemu
ukorzenieniu roślin, poprawia stosunki wodne oraz umożliwia pobieranie składników
pokarmowych z głębszych warstw. Stosowanie tego zabiegu umożliwia wzrost plonów
o 10–25%. Niezależnie od głęboszowania wykonuje się podorywkę na głębokość 8–12 cm
oraz bronowanie ograniczające przesuszanie gleby. Kolejne zabiegi w miarę pojawiania się
chwastów to bronowanie, talerzowanie lub płytkie kultywatorowanie. Na polach zaperzonych
po głębokiej podorywce należy zastosować bronę lub kultywator o zębach sprężynujących
celem wyciągnięcia rozłogów perzu na powierzchnię. Orkę głęboką można wykonywać
dopiero po usunięciu rozłogów perzu. Można też zastosować metodę „zmęczenia perzu”
poprzez kilkakrotne kultywatorowanie kultywatorem o sprężystych łapach. Alternatywą dla
tych uprawek jest zastosowanie chemicznej metody likwidacji perzu przy użyciu, np.:
Antyperzu, Roundaup lub innych środków o podobnym działaniu.

Zabiegi jesienne powinny być powiązane z nawożeniem fosforem i potasem oraz

nawożeniem organicznym. Po okopowych i roślinach późnego zbioru zabiegi jesienne można
ograniczyć do kultywatorowania, talerzowania, i orki przedzimowej. Orkę przedzimową
wykonuje się na głębokość 30–35 cm z jednoczesnym przyoraniem P i K oraz obornika lub
poplonów zielonych. Im wcześniej jest wykonana (przy wyższej temperaturze i niższej
wilgotności gleby) orka przedzimowa tym lepsze są jej efekty. Orka przedzimowa jest
najważniejszym zabiegiem wykonywanym jesienią i ma celu:
1. Równomierne rozmieszczenie w glebie składników organicznych i mineralnych.
2. Zniszczenie chwastów poprzez głębokie ich przyoranie.
3. Zwiększenie możliwości magazynowania wody z opadów zimowych.
4. Spulchnienie gleby i ułatwienie głębszego jej przemarzania.

Uprawy wiosenne mają na celu:

−

Ograniczenie ubytków wody z zapasów zimowych.

−

Przyśpieszenie ogrzewania gleby.

−

dokładne wymieszanie uprzednio wysianych nawozów.

−

Spulchnienie i rozdrobnienie gleby.

Pierwszym zabiegiem wiosennym powinno być włókowanie lub bronowanie. Następnie

po wysiewie nawozów należy dokonać spulchnienia gleby przy użyciu agregatu uprawowego
(kultywator z wałem strunowym lub kultywator z bronami zębowymi. 2 – 3 krotnie na kilka
dni przed sadzeniem. Na glebach zwięźlejszych stosuje się bronę wahadłową z wałem
strunowym, glebogryzarkę lub frezarkę.

Nawożenie

Podstawowym nawozem organicznym jest obornik stosowany w dawce 25–30 ton/ha.

Nawożenie obornikiem należy traktować jako zabieg agrotechniczny w zmianowaniu,
polepszający właściwości gleby i uzupełniający składniki pokarmowe. Ziemniaki
w pierwszym roku wykorzystują 10–50 % składników pokarmowych zawartych w oborniku.
Stopień wykorzystania zależny jest od jego jakości, temperatury, wilgotności oraz liczebności
drobnoustrojów glebowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przy braku obornika można stosować nawozy zielone. Mogą to być poplony – wsiewki

poplonowe, poplony ścierniskowe lub poplony ozime. Źródłem składników mineralnych

w glebie może być przyorana słoma zbóż lub rzepaku. Zaleca się jej wzbogacenie
mocznikiem lub gnojowicą. Przy uprawie ziemniaków jadalnych dawka gnojowicy nie
powinna przekraczać 40–60 tys. l/ha. Uprawiając ziemniaki przemysłowe lub paszowe dawkę
gnojowicy można zwiększyć przy jednoczesnym zmniejszeniu nawożenia mineralnego.

Terminy i poziom nawożenie mineralnego zależny jest typu i zasobności pokarmowej

gleby, kierunku przeznaczenia uprawianych ziemniaków oraz oczekiwanych plonów. Małe
potrzeby nawozowe występują w stanowiskach po roślinach motylkowych, przy stosowaniu
dużych dawek obornika lub poplonów zawierających duże ilości masy organicznej oraz przy
późnym sadzeniu i braku skutecznej ochrony przed chorobami i szkodnikami. Duże potrzeby
nawozowe wykazują ziemniaki uprawiane po zbożach (bez obornika lub na małych dawkach
nawozów organicznych), sadzone bulwami podkiełkowanymi

lub pobudzonymi, skutecznie

chronione przed chorobami i szkodnikami oraz po zimach z dużą ilością opadów.

Regułą jest jesienne stosowanie pełnej dawki nawozów fosforowych i potasowych. Tylko

na glebach bardzo lekkich o małych zdolnościach sorpcyjnych można stosować wiosenne
nawożenie P i K. Dawki nawozów azotowych do 100 kg N/ha stosuje się w całości wiosną,
pod zestaw uprawowy, bezpośrednio przed sadzeniem. Nadwyżkę ponad 100 kg N/ha należy
zastosować

w okresie przed wschodami pod ostanie redlenie. Jeżeli planowane jest dolistne

dokarmianie roztworem mocznika, dawkę przewidywaną na to dokarmianie należy odjąć od
planowanej dawki całkowitej.

Przygotowanie sadzeniaków i terminy sadzenia

Przygotowanie sadzeniaków polega na ich przebraniu z jednoczesnym odrzuceniem bulw

uszkodzonych i chorych oraz rozsortowaniu na frakcje według ich wielkości.

Tabela 8. Frakcje bulw ich wielkość i masa [opracowanie własne]

L.p.

Oznaczenie frakcji

Wielkość bulwy w mm

Masa bulwy w gramach

Drobna

30–40 mm

30–35 g

rednia

40–50 mm

50–60 g

duża

50–55 mm

90–110 g

Sadzeniaki po rozsortowaniu na frakcje nastawia się do podkiełkowania lub pobudzenia.

Podkiełkowanie jest zabiegiem pracochłonnym i z reguły stosowanym do sadzeniaków
przeznaczonych do wczesnego zbioru oraz produkcji nasiennej. Zabieg ten polega na
rozłożeniu sadzeniaków warstwami (2–3) w skrzynkach plastikowych i pozostawieniu na
okres 4–5 tygodni w pomieszczeniu o temperaturze 12–15°C z dostępem do światła
naturalnego lub z oświetleniem sztucznym.

Pobudzenie polega na umieszczeniu rozsortowanych ziemniaków, w workach lub luzem,

na okres 2-3 tygodni w pomieszczeniu o temperaturze 10–12°C (dostęp do oświetlenia nie
jest wymagany). Po tym okresie sadzeniaki powinny mieć białe kiełki długości 1–2 mm.
Pobudzenie może zwiększyć plon o 20–40 q/ha.

Temperatura gleby przygotowanej do sadzenia ziemniaków powinna wynosić 6–8°C przy

pomiarze na głębokości 10 cm. Ziemniaki sadzi się od końca I dekady kwietnia do początku
I ekady maja. Opóźnienie terminu sadzenia ziemniaków do końca II dekady maja powoduje,
w zależności od regionu, obniżenie plonów o 10–20%.

Gęstość sadzenia powinna być tak dobrana, aby uzyskać obsadę 200–250 tys. Łodyg

ziemniaka na 1 ha plantacji. Liczba łodyg zależna jest od liczby kiełkujących oczek na
bulwie, która z kolei zależy od masy sadzeniaka. Dlatego też sadzeniaki mniejsze sadzi się
gęściej, a większe rzadziej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 9. Zalecana gęstość sadzenia w rzędzie w cm, w zależności od rozstawy rzędów i wielkości

sadzeniaków [opracowanie własne]

Gęstość sadzenia w centymetrach przy

rozstawie rzędów

Wielkość

sadzeniaka (w

mm)

Średnia masa

sadzeniaka

(w gramach)

62,5 cm

67,5 cm

Zużycie

sadzeniaków (t/ha)

30–40

21–26

19–24

1,8–2,3

40–50

24–32

22–30

2,6–3,6

50–55

31–38

28–35

3,8–4,7

Stosowanie maszyn ciągnikowych przy zabiegach pielęgnacyjnych i ochronnych

(zwalczanie chorób i szkodników) oraz przy zbiorze wymaga zachowania szerokości
międzyrzędzi w wymiarze ½ rozstawy kół ciągnika.

Choroby i szkodniki oraz ich zwalczanie

Nowoczesna technologia produkcji ziemniaka, oprócz wzorowej agrotechniki, wymaga

stosowania racjonalnej ochrony przed chorobami szkodnikami, które mogą powodować
wysokie (przekraczające 50% i więcej) spadki plonów oraz poważnie pogorszyć ich jakość,
a w konsekwencji przydatność użytkową. Plantacje ziemniaków atakowane są przez choroby
grzybowe, bakteryjne i wirusowe oraz szereg szkodników.

Rizoktonioza – choroba grzybowa powodująca gnicie kiełków (nierównomierność

wschodów), zwijanie liści wierzchołkowatych, próchnienie łodygi (widoczna obrączka
białego nalotu), a na bulwach występuje w postaci ospowatości. Zapobieganie i zwalczanie
polega na sadzeniu w ogrzaną glebę zdrowych, najlepiej podkiełkowanych bulw (bez
strzępków grzybni). Zalecane jest zaprawianie sadzeniaków.

Zaraza ziemniaka – najgroźniejsza choroba ziemniaka wywoływana przez grzyby.

Rozwija się epidemicznie i nie zwalczana w ciągu kilku dni może pozbawić rośliny
powierzchni asymilacyjnej, a w konsekwencji powoduje wysokie straty plonu, obniżona
zostaje jakość bulw i jest powodem wysoki strat w przechowywaniu. Na częściach
naziemnych ujawnia się w postaci plam o nieregularnych kształtach, początkowo małych
w olorze szarozielonym. Wokół plamy na dolnej stronie liścia czasami widoczny jest biały
lub jasnoszary nalot grzybni. Nie zwalczana atakuje całe liście przybierające ciemnobrunatne
zabarwienie. Na bulwach występuje w postaci nieregularnych, lekko zapadniętych,
szarosiwych plam. Rozwojowi choroby sprzyja wysoka wilgotność gleby i powietrza oraz
temperatura pow. 12°C (optymalna dla rozwoju choroby 20°C). Po sygnalizacji służby
ochrony roślin wykonujemy pierwszy oprysk preparatem systemicznym, a następnie kolejne
w odstępach 7 (preparaty kontaktowe) do 14 dni (preparaty układowe).

Alternarioza – choroba grzybowa atakująca plantacje ziemniaka wcześniej od zarazy

ziemniaka. Do rozwoju dochodzi przy wysokiej temperaturze i małej wilgotności. Powoduje
zniszczenia liści oraz twardą zgniliznę na bulwach. Zwalczamy fungicydami podobnie jak
zarazę ziemniaka, pierwszy zabieg należy wykonać na początku III dekady czerwca.

Rak ziemniaka – choroba grzybowa wywołująca kalafiorowate narośla na oczkach bulw.

Jest chorobą kwarantannową, w rejonie jej występowania ogranicza się uprawę ziemniaków
i ch wywóz. W Polsce dopuszczone do uprawy są wyłącznie odmiany rakoodporne.

Parch prószysty – choroba grzybowa objawiająca się pęcherzykami na skórce rosnących

bulw, które przechodzą w ranki, a następnie duże rany. Podobnie jak rak ziemniaka jest
chorobą kwarantannową. W Polsce nie mamy odmian odpornych na tę chorobę. Na glebach
zakażonych należy na kilka lat przerwać uprawę ziemniaka. Nie należy skarmiać chorych
bulw na surowo, ponieważ zarodniki parcha nie giną w przewodzie pokarmowym i wraz
z bornikiem trafiają ponownie na pola.

Parch zwykły – choroba wywoływana przez promieniowce. Występuje w trzech formach

– parch płaski, wgłębiony w wypukły. Nasilenie choroby w latach gorących i suchych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w kresie wiązania bulw. Skutecznie zapobiegamy i zwalczamy poprzez unikanie uprawy
ziemniaka na glebach zasadowych, zbyt suchych i silnie nagrzewających, uprawy zasilamy
nawozami fizjologicznie kwaśnymi oraz wcześniej nawozy zielone i dobrze rozłożony
obornik. Sortując sadzeniaki eliminujemy bulwy silnie

porażone.

Parch srebrzysty – powszechnie występująca choroba grzybowa, rozwijająca choroba

grzybowa się także podczas przechowywania. Na bulwach występują dobrze widoczne po
zwilżeniu srebrzysto-brunatne plamy. Zapobieganie i zwalczanie polega na unikaniu zbyt
wczesnego sadzenia, zbiorze bulw dojrzałych i przechowywaniu ich w niskiej temperaturze.

Czarna nóżka – choroba wywoływana przez bakterie objawiająca się gniciem podstawy

łodygi i szyjki korzeniowej, które stają się czarne. Liście chorej rośliny tracą barwę i składają
się wzdłuż nerwu głównego, a łodygi można łatwo wyciągnąć z ziemi. Bulwy podczas
przechowywania gniją na mokro. Zapobiegamy i zwalczamy poprzez kilkukrotną selekcję
negatywną i usuwanie z plantacji chorych roślin wraz bulwą mateczną i młodymi bulwami
oraz przechowywaniem po zbiorach w niskiej temperaturze.

Bakterioza pierścieniowa – kwarantannowa choroba bakteryjna. Bakterie wnikające przez

rany w tkanki ziemniaka atakują wiązki naczyniowe bulw, łodyg i stolonów powodując ich
ś

luzowacenie. Rośliny żółkną, powoli zamierają, a bulwy giną. Przy zapobieganiu

i zwalczaniu postępujemy podobnie jak przy czarnej nóżce oraz dodatkowo przestrzegamy
i wykonujemy zalecenia wynikające z zarządzeń kwarantannowych służb ochrony roślin.

Choroby wirusowe – Nać i bulwy ziemniaka mogą być porażane przez choroby

pochodzenia wirusowego. Choroby wirusowe wywołują głównie wirusy Y, L, M, powodujące
charakterystyczne zmiany liści. Zwalczamy je pośrednio poprzez wymianę materiału
sadzeniowego na kwalifikowany, wolny od wirusów. Na plantacjach nasiennych prowadzi się
selekcję negatywną usuwając krzaki chore oraz zwalcza mszyce będące nosicielkami
wirusów.

Wirus Y – choroba objawia się podłużnymi brązowymi smugami na nerwach dolnej

strony liści (smugowatość). Smugi przechodzą na ogonki liściowe i łodygi, błonki ulegają
deformacji (marszczą się, mozaika) następnie całe liście się zasychają i zwisają. Wirusy
przechodzą do części podziemnej, a z zarażonych bulw wyrastają chore rośliny. Choroba
może obniżać plon o około 50%.

Liściozwój – powoduje skarlenie i odbarwienie roślin, miotlasty pokrój i łyżeczkowane

zwijanie sztywnych błonek liściowych wzdłuż nerwu głównego. Choroba może obniżyć
zbiory o około 50%.

Choroby wywołane wirusami A, S, X i M dają mniej wyraźne objawy przez co są trudne

do zauważenia – powodują spadek plonu o około 10–15%.

Stonka ziemniaczana – najgroźniejszy szkodnik ziemniaka, występujący corocznie na

obszarze całej Polski. Nasilenie występowania i przebieg cyklu rozwojowego stonki zależy
głównie od temperatury. Cykl ten przebiega najszybciej przy temperaturach zbliżonych do
25°C. W naszych warunkach klimatycznych występują 2–3 pokolenia stonki ziemniaczanej,
której chrząszcze, a szczególnie larwy są bardo żarłoczne – objadają blaszki liściowe. Straty
plonu w zależności od nasilenia występowania szkodnika mogą być bardzo duże. Zwalczanie
polega głównie na niszczeniu larw znajdujących się w odpowiednim podstadium
rozwojowym od L

(bardzo młode wylęgające się z jaj) do L

(w pełni dojrzałe). Preparaty

typu pyretroidów lub karbaminianów działają najskuteczniej na nerwy L

, a preparaty typu

inhibitorów chityny i biopreparaty powinny być stosowane na bardzo młode larwy
w podstudiach L

i L

. Tylko w przypadku masowego wystąpienia chrząszczy stonki zwalcza

się również owady dorosłe pokolenia zimowego na wczesnych odmianach i pokolenia
letniego na odmianach późnych. Do zwalczania chrząszczy stosuje się pyretroidy,
karbaminiany i preparaty fosforoorganiczne, pamiętając o kresie karencji dla człowieka
i zwierząt oraz okresie prewencji dla pszczół.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mątwik ziemniaczany – groźny szkodnik kwarantannowy, zwalczany tylko

zapobiegawczo poprzez stosowanie właściwego płodozmianu i uprawę odmian odpornych.
Mątwik żeruje na korzeniach ziemniaków, które w trakcie kwitnienia usiane są białymi
ziarenkami (cystami). Ziemniaki zaatakowane przez szkodnika są niedorozwinięte i skarlałe,
a plony bardzo niskie. Cysty jaja są żywotne do 25 lat, dlatego zwalczanie mątwika jest
bardzo trudne.

Drutowce – larwy sprężyków uszkadzające kiełki, korzenie i bulwy poprzez głębokie

wgryzanie się w nie. Występują szczególnie na polach po koniczynie, lucernie lub silnie
zaperzonych. Zapobieganie polega na likwidowaniu perzu. Po stwierdzeniu dużej ilości
szkodników stosujemy zwalczanie chemiczne.

Przechowywanie ziemniaków

Bezpośrednio po zbiorze bulwy wykazują wzmożoną aktywność fizjologiczną związaną

z ostatecznym dojrzewanie, korkowaceniem perydermy oraz gojeniem ran i skaleczeń.
Wyróżniamy kolejno następujące stadia fizjologicznej aktywności bulw:
1. bezwzględny spoczynek – uwarunkowany biochemicznie,
2. względny spoczynek,
3. stadium kiełkowania rozpoczynające następny cykl reprodukcyjny.

W całym okresie przechowywania bulw można wyróżnić 4 zasadnicze podokresy,

w których wymagane jest zapewnienie optymalnych warunków temperaturowych
i wilgotnościowych.

Tabela 10. Optymalne warunki przechowywania bulw [opracowanie własne]

Okres

przechowywania

Długość okresu

Temperatura

w °C

Wilgotność w %

Uwagi

Dojrzewanie

1–2 tygodnie

12–18

–

Schładzanie

2–3 tygodnie

2–8

–

Właściwe
przechowywanie

do zużycia

2–6

sadzeniaki jadalne

2–3 tygodnie

8–12

Przygotowanie do
zużycia

1–2 tygodnie

sadzeniaki jadalne

Najlepsze warunki przechowywania ziemniaków zapewniają kopce techniczne

z wentylacją mechaniczną i przechowalnie ziemniaków. W Polsce prawie cały zbiór
ziemniaków przeznaczonych do przechowania, jest przechowywany w kopcach tradycyjnych
lub kopcach foliowych z wentylacją grawitacyjną. Właściwą temperaturę i wilgotność
w takich kopcach można zapewnić poprzez umiejętne ich dostosowanie do warunków
pogodowych. W obydwu rodzajach kopców muszą być zainstalowane termometry do stałej
kontroli temperatury. Jeżeli w okresie dojrzewania bulw słoma zamoknie na skutek
intensywnego skraplania się pary wodnej, należy usunąć ziemię lub zdjąć folię wraz ze słomą
i w pogodny dzień kopiec przesuszyć.

W kopcu ziemnym uformowaną pryzmę ziemniaków przykrywa się suchą czystą słomą

(najlepiej żytnią), a następnie cienką warstwą ziemi z pozostawieniem odkrytej kalenicy. Po
schodzeniu pryzmy i wystąpieniu większych przymrozków pryzmę należy okryć drugą
warstwą słomy i całkowicie obsypać ziemią.

W kopcu foliowym pryzmę ziemniaków okrywa się, jak w kopcu ziemnym, suchą czystą

słomą, a na szczycie (na słomie) nakłada się kanał wentylacyjny o dowolnym kształcie, zbity
z desek lub listew drewnianych. Kopiec okrywa się folią z pozostawieniem otwartych ujść
kanału wentylacyjnego. Po schłodzeniu pryzmy otwory kanału wentylacyjnego należy
zamknąć. Folia u podstawy kopca powinna początkowo powinna być przyciśnięta cienką
warstwą ziemi, a na zimę przysypana warstwą zapobiegającą przemarzanie kopca od dołu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Burak cukrowy

Burak jest rośliną dwuletnią z rodziny komosowatych (Chemopodiaceae). W pierwszym

roku po wysiewie wytwarza gruby mięsisty korzeń i rozetę liści przykorzeniowych. Korzenie
zbieramy jesienią i przechowujemy do wiosny. Wysadzone w następnym roku wytwarzają
sztywny rozgałęziony pęd nasienny, a na nim po kwitnieniu owoce i nasiona.
System korzeniowy – korzeń główny (palowy), sięgający 1,5–2,0 m w głąb gleby i korzenie
boczne. W zgrubiałej części korzenia palowego wyróżniamy trzy części:

−

główka (zwykle zazieleniona, pozbawiona korzeni bocznych), z której wyrastają liście
i pędy kwiatowe,

−

szyjka,

−

koniec właściwy z silnie wydłużonym końcem i siecią korzeni bocznych.

Kształt korzeni jest różny, w zależności od odmiany.
Łodyga (pęd nadziemny) – przy uprawie na nasiona burak wytwarza w drugim roku jeden

lub kilka pędów kwiatowych, które rozgałęziają się od dołu, są sztywne i ulistnione. Pęd w
dolnej części jest gładki natomiast w górnej wyraźnie żeberkowany.

Liście – wyrastają z główki, są pojedyncze, ogonkowe, ułożone spiralnie i tworzą rozetę.

Liście dolne pędu nasiennego mają długie ogonki, natomiast liście wyżej osadzone są coraz
mniejsze z krótszymi ogonkami.

Kwiatostan – złożony kłos.
Owoc – powstaje z kwiatów tworzących kłębek przez zrastanie się poszczególnych

owocków. Jest to owoc złożony

tzw. kłębek, który jest nasieniem rolniczym. W kłębku

znajduje się 2–6 nasion, koloru ciemnobrunatnego. Każde nasionko znajduje się pod
tzw. wieczkiem.

Fazy rozwojowe buraka cukrowego:

1. faza kiełkowania kończąca się wykształceniem zielonych liścieni;
2. faza dwóch liści;
3. faza sześciu liści (od drugiego do szóstego w pełni wykształconego liścia);
4. faza szesnastu liści (zachodzą w tym okresie stosunkowo szybkie zmiany w budowie

wtórnej korzeni);

5. faza formowania się korzenia spichrzowego (trwa około 60 dni, przeważnie w miesiącach

VII i VIII) – charakteryzująca się najbardziej intensywnymi przyrostami zarówno
korzenia jak i liści oraz odkładaniem cukru w korzeniach;

6. faza korzenia dojrzałego (przyrost masy korzenia jest nieznaczny, następuje gromadzenie

cukru);

7. faza tworzenia pędu kwiatowego i kwitnienia.

Burak cukrowy jest podstawowym surowcem w europejskim przemyśle cukrowniczym.
Jako produkty uboczne przy produkcji cukru otrzymuje się:

−

wysłodki buraczane – bardzo wodnisty produkt otrzymywany po wyługowaniu z krajanki
buraczanej cukru i związków rozpuszczalnych. Wysłodki świeże nie nadają się do
transportu na większe odległości jak też nie jest możliwe ich dłuższe przechowywanie.
Wysłodki świeże i kiszone (z liśćmi buraczanymi lub z innymi zielonkami) stosowane są
w żywieniu bydła opasowego i mlecznego. Suszone w cukrowniach wysłodki (same
i z dodatkiem melasy) mają wartość żywieniową pośrednią pomiędzy paszami
treściwymi a objętościowymi i mogą być przechowywane przez dłuższy okres czasu.

−

melas – zagęszczony sok buraczany, pozostający po wykrystalizowaniu się cukru. Melasa
ma dużą wartość pokarmową żywieniu trzody chlewnej i koni. Jej dodatek ułatwia
zakiszanie zielonek trudno kiszących się. W przemyśle melasę wykorzystuje się do
produkcji

alkoholu

etylowego,

glicerolu,

butanolu,

kwasów

cytrynowego

i glutaminowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wymagania klimatyczne i glebowe

Burak cukrowy jest jedną z najbardziej produktywnych roślin uprawnych

charakteryzującą się bardzo dużymi wymaganiami glebowymi, wodnymi i pokarmowymi.
Najwyższe plony osiągane są na przepuszczalnych, głębokich glebach o prawidłowej
budowie całego profilu, utworzonych z glin i utworów pyłowych, właściwie uprawianych bez
tzw. podeszwy płużnej. Są to czarne ziemie właściwe, mady, gleby brunatne właściwe, lessy
– gleby zaliczane do kompleksu pszennego bardzo dobrego i dobrego oraz żytniego bardzo
dobrego w klasach I i II oraz IIIa i IIIb. Oprócz naturalnej urodzajności gleby, w uprawie
buraka, bardzo duże znaczenie ma jej żyzność nabyta w wyniku prawidłowej uprawy
i nawożenia. Korzystny odczyn gleby zbliżony do obojętnego (6,5–7,0 pH). Wysokie są
wymagania wodne buraka, a optymalna suma opadów w okresie wegetacyjnym wynoszącym
180–190 dni (od kwietnia do września) wynosi 400 mm, z maksymalnym zapotrzebowaniem
w lipcu i sierpniu. Bardzo duże znaczenie mają właściwe stosunki wodne i temperaturowe
w kwietniu i pierwszej połowie maja to jest w okresie wschodów buraka. Optymalne w tym
okresie są umiarkowane opady o niskiej intensywności oraz wysokie temperatury
przyśpieszające wschody. Niskie temperatury (-8°C) uszkadzają młode rośliny. Burak jest
rośliną światłolubną wymagającą dużej intensywności oświetlenia w całym okresie
wegetacyjnym.

Uprawa roli i nawożenie

Burak ma wyjątkowo duże wymagania do struktury gleby i reaguje znacznymi zniżkami

plonu na wszelkie zaniedbania uprawowe. Rodzaj wykonywanych zabiegów pożniwnych
i jesiennych uzależniony jest od gleby, przedplonu, terminu jego zbioru oraz stopnia
zachwaszczenia przygotowywanego stanowiska. Buraków nie należy uprawiać na glebach
zaperzonych.

Przygotowując stanowisko pod uprawę buraka (bezpośrednio po plonie głównym)

optymalnym rozwiązaniem jest stosowanie zasady trzech orek wykonywanych w odstępach
4–6 tygodni. W tym systemie uprawy pod podorywkę stosuje się nawozy wapniowe, a przed
orką średnią wysiewa się nawozy fosforowe i potasowe oraz obornik. Pług powinien być
zawsze zespolony z wałem strunowym lub broną kolczatką w celu wyrównania powierzchni
pola. Wyrównanie to dotyczy orki przedzimowej, której nie należy zostawiać w ostrej skibie.
Na glebach płytkich lub o wadliwej budowie profilu z występującą podeszwą płużną, orkę
ś

rednią można zastąpić głęboszowaniem na głębokości 45–60 cm. Termin zabiegu należy

dobrać do optymalnej wilgotności uprawianej gleby. W tym wariancie nawozy wapniowe
rozsiewamy przed głęboszowaniem, a fosforowe i potasowe oraz obornik wysiewamy przed
orką przedzimową (pług z przedpłużkiem).

Bezpośrednio po zbiorze rośliny przedplonowej wysiewa się nawozy fosforowe

i potasowe oraz w miarę potrzeby niewielką dawkę nawozów azotowych i wykonuje się orkę
ś

rednią z wałem strunowym. Poplon należy zasiać najwcześniej jak to jest możliwe. Po

pierwszych przymrozkach na poplon wysiewa się nawozy wapniowe i talerzuje. Późną
jesienią rozrzucamy obornik i wykonujemy orkę przedzimową (pług z przedpłużkiem)

Wczesną wiosna (po obeschnięciu gleby) wykonujemy włókowanie lub bronowanie. Na

wstępnie wyrównane pole rozsiewa się nawozy azotowe i zestawem uprawowym, kultywator
wąskozębowy i wał strunowy, wykonuje się kolejną uprawkę na głębokość 10 cm. Przy
chemicznym zwalczaniu chwastów po tym zabiegu należy wykonać oprysk pola
odpowiednim herbicydem. Tuż przed wysiewem nasion należy, zestawem brona i wał
strunowy, wykonać ostatnia uprawkę na głębokość 3–5 cm.

Buraki charakteryzują się dużym zapotrzebowaniem na makro i mikroelementy. Przy

plonie 40 t/ha buraki pobierają ponad 240 kg azotu oraz fosforu i niemal 100 kg potasu.
Specyfiką uprawy buraka jest duże zapotrzebowanie pokarmowe na sód, które przekracza

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

100 kg/ha. W uprawie buraka zawsze powinno być stosowane nawożenie organiczne.
Nawozem z pogranicza nawozów organicznych i mineralnych jest gnojowica, z której azot
jest znacznie lepiej przyswajalny niż z obornika.

Wapnowanie i nawożenie magnezem należy niemal zawsze stosować w dawkach

wynikających ze wskazań analizy zasobności pokarmowej gleb. Wysokość dawki nawozów
fosforowych i potasowych uzależniona jest od oczekiwanych plonów oraz zawartości
w glebie przyswajalnych form obydwu składników, pamiętając, że w pierwszym roku
z obornika wykorzystywane jest tylko 10 – 50 % tych nawozów. Na glebach o niskiej
zawartości fosforu i potasu w dawce nawozowej należy przewidzieć naddatek tych
składników, ponad potrzeby pokarmowe buraka, w celu podniesienia żyzności gleby.
W nawożeniu buraków należy stosować w pierwszym rzędzie niskoprocentowe sole potasowe
i kainit, które obok potasu zawierają duże ilości sodu.

W nawożeniu buraka najbardziej skomplikowane jest ustalenie dawek azotu, których

wielkość powinna być uzależniona od oczekiwanego plonu. Dawki zbyt małe powodują
niewykorzystanie potencjału plonowania rośliny. Zbyt duże dawki azotu powodują nadmierny
wzrost liści kosztem korzeni, pogorszenie właściwości przetwórczych oraz obniżenie
poziomu cukru. Całkowitą dawkę nawozów azotowych (do 100 kg N/ha) należy wysiać
przedsiewnie lub podzielić na 2 części. Pierwszą część podzielonej dawki, w ilości 50–60%,
należy wysiać przed wysiewem buraków. Drugą część tej dawki wysiewa się w fazie 2–4 par
liści, po uregulowaniu liczby roślin na polu. Po wysiewie nawozu należy zastosować
pielęgnację międzyrzędową. Przy wyższych dawkach azotu można stosować dokarmianie
dolistne.

Siew buraków

Materiał siewny stanowią owocostany ich fragmenty lub owoce zwane kłębkami, które są

uszlachetniane poprzez otoczkowanie to jest pokrywanie warstwą substancji, która zawiera
elementy organiczne i mineralne. Otoczka nadaje kłębkom jednakowy kształt i wielkość,
dzięki czemu ułatwiony jest wysiew nasion. Nasiona buraka cukrowego się precyzyjnymi
siewnikami – tzw. punktowymi. Ze względu na zasadę działania zespołu wysiewającego
siewniki te dzieli się na mechaniczne, pneumatyczne i pneumatyczno-mechaniczne.

Polowa zdolność wschodów (PZW) – liczba roślin zeszłych do liczby wysianych

kłębków wyrażona w procentach waha się od 20 do 80%, a najczęściej wynosi od 40 do 70%.

O dobrej ocenie PZW (około 70%) decyduje:

−

dobra jakość materiału siewnego,

−

właściwa agrotechnika,

−

odpowiedni przedplon,

−

wczesny (optymalny) termin siewu,

−

staranne wykonanie uprawek jesiennych i wiosennych.
Siew buraków jest jednym z zasadniczych elementów w całej technologii uprawy. Należy

go rozpocząć, gdy temperatura wierzchniej warstwy gleby przekroczy 5°C, a jej wilgotność
ulegnie obniżeniu do 12–16%. Pokrywa się to na ogół z kwitnieniem forsycji, rozwijaniem
liści na agreście, porzeczkach, bzie oraz początkiem kwitnienia wiśni i czereśni.
Kalendarzowo w zależności od regionu Polski buraki sieje się od początku kwietnia do jego
końca. Najwcześniej wysiewane winny być kłębki otoczkowane z uwagi na konieczność
rozpuszczenia się otoczki jako podstawowego warunku wchodu roślin. Ilość wysiewu
kłębków uzależniona jest od formy materiału siewnego, typu siewników i warunków
klimatyczno-glebowych. Jednostka siewna to 100 000 nasion – w takiej formie prowadzano
jest sprzedaż nasion. Odległość pomiędzy wysiewanymi nasionami uzależniona jest od
jakości materiału siewnego – im lepsza jakość tym większe odległości. Powszechnie
stosowana szerokość międzyrzędzi wynosi 45–50 cm.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Z uwagi na małe rozmiary nasiona buraków wysiewa się do gleby płytko. Na glebach

lżejszych łatwiej przesychających siejemy na głębokość 3–3,5 cm, a na glebach cięższych
wilgotnych siejemy na głębokość 2–3 cm. Nasiona winny być wysiane w bruzdkę, na
ugniecione podłoże, przyciśnięte kółkiem ugniatającym siewnika i przysypane pulchną
strukturalną glebą.

Choroby i szkodniki oraz ich zwalczanie

Plantacje buraków atakowane są przez wiele chorób pochodzenia wirusowego na

przykład: żółtaczka wirusowa, kędzierzawka płaszczyńcowa, które przenoszone są przez
mszyce lub płaszczyńca burakowego. Zwalczanie tych chorób ograniczone jest do zwalczania
ich nosicieli.

Zgorzel siewek buraka– choroba grzybowa atakująca kiełkujące nasiona i młode rośliny

do fazy 4 liści, powodując ich czernienie i zamieranie. Jest jedną z najgroźniejszych chorób,
której duże nasilenie może spowodować konieczność likwidacji plantacji. Chorobie
zapobiega się metodami agrotechnicznymi (staranna uprawa roli zapewniająca dobre warunki
dla wschodów) oraz zaprawianiem roślin.

Chwościk burakowy – choroba grzybowa ujawniająca się na liściach w czerwcu

i początku lipca w postaci czerwonych plam i zamierania całych liści.

Mączniak rzekomy i mączniak własciwy – choroby występujące drugiej połowie czerwca

i w lipcu, objawami są biały lub szary nalot grzybni na liściach.

Po stwierdzeniu nasilonych objawów chorobowych stosujemy chemiczne zwalczanie

chwościka burakowego i mączniaka rzekomego stosując opryski zgodnie z sygnalizacją

służb

ochrony roślin powtarzając je w miarę potrzeby po 7–10 dniach innym preparatem. Działanie
preparatów jest skuteczne w temperaturach 15–20°C.

Zgorzel liści sercowych – choroba pochodzenia fizjologicznego spowodowana brakiem

boru i zwalczana przez stosowanie oprysków tym mikroelementem.

Do najgroźniejszych szkodników buraka należy mątwik burakowy oraz żerujące na

siewkach i liściach drobnica burakowa, pchełki oraz larwy śmietek. Mątwika można zwalczać
tylko właściwy płodozmian, zapewniający odpowiednio długie przerwy w uprawie buraka na
tym samym polu. Pozostałe szkodnika zwalcza się chemicznie w terminach wynikających
z sygnalizacji, ich pojawiania się, podawanej przez Stację Ochrony i Kwarantanny Roślin.
Chemicznie mogą być również zwalczane mszyce i płaszczyniec burakowy – nosiciele chorób
wirusowych.

4.2.2 Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do ćwiczeń.

1. Czy znasz budowę nadziemnej i podziemnej części rośliny ziemniaka i buraka?
2. Co wiesz na temat systemu korzeniowego ziemniaka i buraka cukrowego?
3. Czy potrafisz rozpoznać występujące choroby i szkodniki roślin okopowych?
4. Czy znasz sposoby zapobiegania i walki z chorobami i szkodnikami uprawach ziemniaka

i buraka cukrowego?

5. Czy potrafisz rozpoznać chwasty występujące w uprawach ziemniaka i buraka?
6. Czy znasz zasady posługiwania się środkami ochrony roślin stosowanymi w uprawach

ziemniaka i buraka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Budowa nadziemnej i podziemnej części rośliny ziemniaka i buraka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć rysunki, foliogramy, przeźrocza z roślinami ziemniaka i buraka cukrowego,
2) obejrzeć eksponaty żywych roślin,
3) określić charakterystyczne cechy budowy ziemniaka i buraka,
4) narysować roślinę ziemniaka i buraka w zeszycie,
5) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

rysunki, foliogramy, przeźrocza oraz okazy żywych roślin ziemniaka i buraka,

−

rzutnik.

Ćwiczenie 2

Rozpoznawanie chorób, szkodników i chwastów ziemniaka i buraka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z najważniejszymi chorobami, szkodnikami i chwastami występującymi

w uprawach ziemniaka i buraka,

2) obejrzeć choroby i szkodniki oraz uszkodzenia przez nie powodowane,
3) obejrzeć chwasty występujące w uprawach ziemniaka i buraka,
4) zapoznać się ze sposobami zwalczania chorób, szkodników i chwastów oraz krótko je

opisać,

5) zapoznać się z działaniem i postępowaniem z różnymi środkami ochrony roślin,

przeznaczonymi dla ziemniaka i buraka,

6) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

eksponaty roślin zaatakowanych przez szkodniki i choroby,

−

atlasy chorób i szkodników ziemniaka i buraka cukrowego,

−

foliogramy, przeźrocza, rysunki chorób i szkodników ziemniaka i buraka cukrowego,

−

ulotki, materiały reklamowe środków ochrony roślin przeznaczonych dla ziemniaka
i buraka cukrowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) charakteryzować budowę części nadziemnej i podziemnej roślin

ziemniaka i buraka?

2) opisać cechy charakterystyczne systemu korzeniowego ziemniaka

i buraka?

3) rozpoznać choroby, szkodniki i chwasty ziemniaka i buraka?

4) podać metody zapobiegania i zwalczania chorób, szkodników

i chwastów ziemniaka i buraka?

5) dobrać odpowiednie środki ochrony roślin dla ziemniaka i buraka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Produkcja rzepaku ozimego

4.3.1. Materiał nauczania

Rzepak ozimy botanicznie jest rośliną z rodziny krzyżowych, natomiast gospodarczo

określany jest jako przemysłowa roślina oleista. Cykl rozwojowy od siewu do zbioru wynosi
około 11 miesięcy.

Łodygi wybijają się silnie, są rozgałęzione o odrastających pędach bocznych. Kwiaty

koloru żółtego zebrane są w grono. Owoce rzepaku – łuszczyny mają krótki dziób i silnie
odrastają od łodygi (zawierają kilka nasion). Korzeń rzepaku jest palowy, w pełni rozwoju
sięgający 120 cm.

Drobne nasiona rzepaku ozimego kiełkują bardzo szybko, nawet w niskich

temperaturach. Siewka składa się z korzonka zarodkowego, łodyżki podliścieniowej i dwóch
liścieni otaczających pączek wierzchołkowy. Korzonek zarodkowy przerasta szybko glebę,
rozwijając się w silny korzeń palowy. Z korzenia głównego wyrastają nieliczne, ale silne
i długie korzenie boczne, a na nich rozwijają się obficie drobne korzonki.

Z pączka wierzchołkowego rozwijają się w odstępach kilkudniowych kolejne pary liści

oddzielone krótkimi międzywęźlami nadliścieniowej części łodygi. Przed zimą rzepak
powinien rozwinąć do ośmiu par liści, a pąk wierzchołkowy znajdować się możliwie blisko
powierzchni ziemi (do 3 cm), co chroni go przed przemarzaniem. W okresie zimy rośliny
ulegają jarowizacji i przechodzą w fazę rozwoju generatywnego.

Na wiosnę pęd kwiatostanowy zaczyna się szybko wydłużać, a krótko przed kwitnieniem

pojawiają się rozgałęzienia boczne. Pączki, a następnie kwiaty tworzą kwiatostany – grona.
Najpierw zakwita grono napędzie głównym, a później na pędach bocznych.

Rzepak jest samo i obcopylny z przewagą obcopylności, a wytwarzające dużo nektaru

kwiaty przyciągają liczne owady. Okres kwitnienia jest długi i przeciąga się do 45 dni.

Nasiona rzepaku zawierają 40-50% tłuszczu i 15-20% białka. W składzie tłuszczu

dawnych odmian rzepaku przeważał kwas erukowy szkodliwy dla zdrowia. Kolejną
szkodliwą substancją starych odmian były glukozynolany zawierające siarkę (śruta
poekstrakcyjna). Od 1990 roku uprawiane są nowe tzw. podwójnie ulepszone odmiany
o bardzo niskiej zawartości zarówno kwasu erukowego (do 2%) jak i glukozynolanów. Olej
tłoczony z nasion tych odmian nadaje się do wyrobu wszystkich produktów spożywczych,
a śruta jest bardzo cenną, wysokobiałkową paszą dla zwierząt.

Fazy rozwoju rzepaku:

−

kiełkowanie,

−

wschody,

−

stadium rozety,

−

wydłużanie pędu,

−

pąkowanie,

−

kwitnienie,

−

rozwój łuszczyn,

−

dojrzewanie.

Wymagania glebowo-klimatyczne rzepaku i zasięg uprawy

Rzepak ma podobne wymagania glebowe do buraka pastewnego. Udaje się najlepiej na

glebach o przepuszczalnym podłożu, zaliczanych do kompleksów pszennego bardzo dobrego
i dobrego, pszennego górskiego i żytniego bardzo dobrego. Zadawalając plony daje również
na glebach wytworzonych z piasków gliniastych, zaliczanych do kompleksów żytniego
dobrego i zbożowego górskiego. Gleby te myszą być jednak zasobne w składniki pokarmowe,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

o odczynie obojętnym lub lekko kwaśnym. Nieodpowiednie pod uprawę rzepaku są gleby
podmokłe i zalegające na nieprzepuszczalnym podłożu, jak również gleby torfowe.

Wymagania wodne ma rzepak wysokie (500–700 opady roczne). Wprawdzie korzysta

z zapasów wody glebowej, ale w krytycznych fazach – kwitnienia, a następnie dojrzewania
ma duże wymagania wodne. Duże plony nasion uzyskuje się w latach, gdy w fazach
krytycznych padają częste, ale o małym nasileniu deszcze, a temperatury są niezbyt wysokie.

Zimotrwałość rzepaku jest większa niż jęczmienia ozimego, ale mniejsza niż pszenicy

i żyta. Rzepak wytrzymuje temperatury do -15°C, bez okrywy śniegowej i do -25

C pod

niegiem, jeżeli był dobrze zahartowany jesienią, w warunkach stopniowego spadku

temperatury. Bardziej niebezpieczna dla rzepaku są okresowe ocieplenia i ochłodzenia
następujące po sobie w okresie zimy i przedwiośnia. Rośliny ulegają wtedy rozhartowaniu
i łatwo przemarzają, a przy silnych zimowych wiatrach ulegają wysmaleniu.

Technologia produkcji rzepaku

Rzepak jest rośliną o dużych wymaganiach agrotechnicznych, która wymaga intensywnej

technologii produkcji.

Stanowisko w zmianowaniu

Jako roślina wczesnego siewu letniego, rzepak może być uprawiany tylko po

przedplonach wcześnie schodzących z pola. Najlepsze przedplony to mieszanki traw z lucerną
i koniczyną, zaorane po pierwszym pokosie, ziemniaki na wczesny zbiór, oraz wczesne
odmiany grochu. Teoretycznie najlepszy przedplon zbożowy – jęczmień ozimy daję dużo
samosiewów, zagłuszających rzepak i wymagających niszczenia herbicydami. Dlatego
lepszym przedplonem jest jęczmień jary. Najgorszym ze zbożowych jest owies. Rzepak
toleruje stanowisko po sobie i może być uprawiany w kilkuletniej monokulturze. W glebie
z monokulturą narasta populacja mątwika, a sam rzepak jest w większym stopniu porażany
przez choroby i szkodniki.

Uprawa roli

Uprawa roli podporządkowana jest wczesnemu siewowi rzepaku. Po ziemniakach

wczesnych i roślinach strączkowych wystarcza zastosowanie kultywatora lub wykonanie orki
siewnej pługiem z przedpłużkiem. Kultywator i pług powinny być połączone z wałem
kolczastym. Podstawowe zabiegi uprawowe należy wykonać na 4–5 tygodni przed siewem
rzepaku ozimego, aby rola należycie się odleżała. Po mieszankach traw z motylkowymi
konieczny jest pełny system uprawek: podorywka pługiem z wałem kolczatką lub pługiem
talerzowym, a następnie orka siewna pługiem zagregatowanym z wałem Campbella. Pod
uprawy podstawowe wysiewa się nawozy fosforowe i potasowe.

Przed siewem rzepaku należy zastosować jedno i dwukrotnie zestaw uprawowy

składający się z brony i wału strunowego. Powierzchnia pola przed siewem musi być bardzo
starannie wyrównana, a miąższość wierzchniej, spulchnionej warstwy roli nie powinna
przekraczać 5 cm. Pod uprawki przedsiewne stosuje się z reguły małą dawkę nawozów
azotowych.

Nawożenie

Rzepak ma duże potrzeby pokarmowe i nawozowe, dla wydania plonu 4 t z hektara

rzepak musi pobrać z gleby i nawozów około 240 kg azotu, ponad 280 kg potasu i 100 kg
fosforu. Duże są jego potrzeby w stosunku do siarki i boru.

Cześć pobranych składników powraca do gleby już w drugiej połowie okresu wegetacji

rzepaku z opadającymi liśćmi i kwiatami. Z przyoraną słomą rzepaku powraca do gleby
30–40% pobranej ilości azotu i fosforu, 80–90% potasu i wapnia. Dlatego między innymi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rzepak jest uważany za dobry przedplon. Rzepak plonuje zadowalająco na glebach
o uregulowanym odczynie pH powyżej 6,0 i przynajmniej średniej, a lepiej wysokiej
zawartości przyswajalnego magnezu.

Z uwagi na krótki okres i nasilenie prac polowych pomiędzy sprzętem przedplonu

i siewem rzepaku, nawozy wapniowe i wapniowo-magnezowe lepiej jest stosować pod
rośliny przedplonowe.

Wielkość dawek nawozów fosforowych i potasowych uzależniana jest od oczekiwanych

plonów rzepaku i od zawartości w glebie przyswajalnych form tych składników. Pożądane,
ale trudne organizacyjnie jest stosowanie pod rzepak obornika i gnojowicy. Dawki nawozów
organicznych nie powinny przekraczać 20 t (20 m

) na hektar, gdyż z większymi dawkami

zwłaszcza gnojowicy wprowadza się jesienią zbyt dużo działającego azotu. Ilości fosforu
i potasu, wprowadzane w nawozach organicznych można wyliczyć na podstawie tabel składu
chemicznego tych nawozów. Ilości te należy odjąć od zalecanych pod rzepak dawek
nawozów fosforowych i potasowych. W praktyce, na glebach o średniej zawartości
przyswajalnego fosforu i potasu, rzepak uprawiany na zalecanych dawkach obornika
i gnojowicy nie wymaga stosowania uzupełniającego nawożenia tymi składnikami.

Rzepak należy do roślin o najsilniejszej reakcji na nawożenie azotem i wymaga

stosowania dużych dawek tego składnika. Wielkość i sposób stosowania dawek nawozów
zależą od oczekiwanych plonów i przewidywanych potrzeb nawozowych w stosunku do
azotu.

Duże potrzeby nawozowe występują wówczas, gdy rzepak uprawiany jest po

przedplonach zbożowych bez obornika, a zima obfitowała w opady i była raczej łagodna.
Małe potrzeby nawozowe wykazuje po okopowych (na oborniku) lub po przedplonach
motylkowych, a także przy stosowaniu bezpośrednio pod rzepak obornika i gnojowicy.

Jesienią dawkę nawozów azotowych stosuje się tylko przy dużych lub średnich

oczekiwanych potrzebach nawozowych, a więc w praktyce zależy to od przedplonu.
Wiosenną dawkę z reguły dzieli się na dwie części. Pierwszą stosuje się bardzo wczesną
wiosną po ocenie przezimowania. Drugą 10-14 dni po dawce pierwszej przed pąkowaniem
pod narzędzie pielęgnacyjne. Korzystnie jest nawozić rzepak siarką w jesiennej dawce
nawozów.

Przygotowanie nasion i siew

Prawidłowy siew decyduje o powodzeniu uprawy rzepaku ozimego.
Do siewu należy używać tylko nasion kwalifikowanych, zaprawionych przez producenta,

o dużej wartości użytkowej. Zaprawianie nasion chroni w dużej mierze młode rośliny rzepaku
przed szkodnikami: chowaczem galasówkiem, pchełkami oraz przed chorobami: zgorzelą
siewek i czernią rzepaku.

Planowana obsada roślin rzepaku zależy od warunków uprawy, na którą składają się

warunki glebowe, klimatyczne i poziom agrotechniki. Wynosi ona 60–100 tyś roślin na
hektar. Ilość wysiewu powinna być o 20% większa od planowanej obsady roślin. Masę
wysiewu oblicza się przez przemnożenie ilości wysiewu przez MTZ i podzielenia przez ich
wartość użytkową. MTZ dla rzepaku wynosi ok. 5g.

Optymalny termin siewu zależy od regionu i wypada między 10 i 25 sierpnia.
Rzepak wysiewa się bardzo starannie ustawionym siewnikiem w rzędy o rozstawie

34–40 cm lub 18–25 cm. Szersza rozstawa przy uprawie międzyrzędowej, a węższa, gdy
zabiegi ograniczone są do herbicydów.

Nasiona powinny być umieszczone płytko, ponieważ kiełkując (epigenicznie) liścienie

wydobywają się na powierzchnię gleby, na głębokość 1-2 cm, na zagęszczonym podłożu
i przykryte cienką, pulchną warstwą gleby. Siewnik powinien być zespolony z wałem
pierścieniowym, a nigdy z broną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Prowadzenie łanu

Prowadzenie łanu polega na utrzymaniu go w stanie wolnym od chwastów, skutecznym

zwalczaniu chorób i szkodników oraz stosowaniu dokarmiania dolistnego. Ocena łanu
obejmuje ocenę wschodów, ocenę w momencie wejścia w spoczynek zimowy i po
przezimowaniu, ustalenie stopnia zachwaszczenia i obserwacje chorób i szkodników oraz
określenie momentu dojrzałości nasion.

W momencie jesiennego zahamowania wegetacji na 1 m

powinno być 80–120 roślin

z dobrze rozwiniętą rozetą liściową, liczącą co najmniej 8 liści i jak najkrótsza łodygą,
niewiele wystającą ponad powierzchnię gleby.

Wczesną wiosną na plantacji, która bardzo dobrze przezimowała znajduje się 60–80,

roślin, a na plantacji, która dobrze przezimowała 40–60 roślin na metr kwadratowy, żywych,
zdrowych roślin tworzących zwarty łan.

Pielęgnacja ma na celu zwalczanie chwastów i samosiewów zbóż (obniżających plony).

W rzepaku uprawianym w szerokie rzędy jest stosowana pielęgnacja mechaniczno-
chemiczna, natomiast w wąskie rzędy tylko chemiczna. Pielęgnacja mechaniczna –
dwukrotne opielenie plantacji nożami kątowymi jesienią – przed wykształceniem rozety
liściowej i ponownie przed nastaniem przymrozków gęsiostópkami. Na wiosnę bronowanie
i opielanie gęsiostópkami. Wiosenne bronowanie wykonuje się również na plantacjach
w wąskie rzędy wtedy. gdy stopień przezimowania jest gorszy od dobrego.

Termin i rodzaj herbicydu należy dostosować do dominujących chwastów w łanie

rzepaku. Na polach silnie zachwaszczonych oprysk herbicydem należy wykonać
profilaktycznie, przed siewem lub przed wschodami (dobierając właściwy preparat dla
zespołu chwastów). Może zaistnieć konieczność powtórzenia oprysku po wschodach lub
wiosną. Na polach słabiej zachwaszczonych w systemie mechaniczno-chemicznym stosuje się
jeden oprysk herbicydowy późną jesienią lub wczesną wiosną.

Choroby i szkodniki

Ochrona upraw przed chorobami i szkodnikami powinna zapewnić wysoką skuteczność

oraz ekonomiczną opłacalność zabiegów, bezpieczeństwo dla wykonawcy i konsumenta,
a także środowiska. Opracowywane są i wdrażane do praktyki integrowane programy ochrony
roślin polegające na systemowym wykorzystaniu wszystkich dostępnych metod, aby do
minimum ograniczyć stosowanie chemicznych środków ochrony roślin. Uzyskuje się to
dzięki stworzeniu warunków do zwiększonego oporu środowiska, a tym samym
uniemożliwienie nadmiernego rozwoju chorób czy też rozmnażania szkodników. Tylko
w koniecznych przypadkach opór środowiska uzupełniamy, a nieraz zastępujemy przez
stosowanie selektywnych środków ochrony roślin. W przeciwieństwie do innych metod, które
zapobiegają masowemu występowaniu chorób i szkodników poprzez ich niszczenie, metoda
zintegrowana polega na hamowaniu ich rozwoju. Uwzględniane są aspekty ekonomiczne oraz
racjonalne stosowanie środków ochrony roślin. Bardzo ważnym aspektem prawidłowo
prowadzonej ochrony upraw rzepaku jest agrotechnika. Przestrzeganie podstawowych zaleceń
agrotechnicznych jest podstawą skutecznych programów ochrony przed chorobami,
szkodnikami i chwastami.

Występowanie chorób rzepaku w dużym stopniu zależy od przebiegu warunków

atmosferycznych w okresie wegetacji, a choroby mogą wystąpić we wszystkich okresach
wzrostu i rozwoju rzepaku ozimego. Do najgroźniejszych chorób rzepaku należą zgorzel
siewek, sucha zgnilizna roślin kapustnych, zgnilizna twardzikowa, czerń krzyżowych oraz
szara pleśń. Coraz częściej na plantacjach rzepaku występują takie choroby jak: mączniak
rzekomy, mączniak prawdziwy, jasna plamistość liści (cylindrosporioza), werticylioza i kiła
kapusty. Chociaż choroby te uważane są za mniej groźne to przy sprzyjających warunkach
lub atakując razem mogą stanowić duże zagrożenie dla plantacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sprzyjającymi warunkami dla chorób pochodzenia grzybowego są:

1. częsta uprawa roślin kapustnych po sobie (w zmianowaniu), a zwłaszcza siew rzepaku po

sobie,

2. obecność na plantacji chwastów z rodziny kapustnych i samosiewów rzepaku,
3. zły stan fitosanitarny gleby,
4. brak genetycznych źródeł gwarantujących istotnie wysoki poziom odporności lub

tolerancji odmian rzepaku na porażenie przez patogeny powodujące choroby,

5. obecność wirulentnych populacji grzybów chorobotwórczych,
6. stosunkowo wysoka temperatura powietrza (15–20°C) i długotrwałe opady lub

przemienne okresy deszczowej i suchej pogody,

7. zaniechanie zwalczania szkodników rzepaku – uszkodzenie łodyg powodowane przez

larwy chowacza brukwiaczka, a następnie przez chowacza czterozębnego są „bramą”
wejścia dla chorób, szczególnie suchej zgnilizny roślin kapustnych i zgnilizny
twardzikowej,

8. niedostateczna znajomość objawów chorób występujących na rzepaku.

Straty w plonie nasion powodowane przez choroby grzybowe rzepaku są znaczne,

rednio wynoszą od 15 do 20%, a w przypadku silnego porażenia mogą sięgać 50–60%.

Zwalczanie chorób grzybowych rzepaku polega na stosowaniu zabiegów prewencyjnych

i opryskiwaniu roślin środkami grzybobójczymi. Termin wykonania zabiegu zwalczania
chorób jest podyktowany biologią patogenia oraz stadium rozwoju rośliny. Pierwszym
sygnałem do zastosowania środka grzybobójczego jest pojawienie się pierwszych objawów
choroby na roślinach.

Do zabiegów zapobiegających i ograniczających możliwość wystąpienia chorób

i szkodników należy zaliczyć:
1. uprawę, na tym samym polu, rzepaku i innych roślin z rodziny kapustnych nie częściej

niż co 4–7 lat z zachowaniem właściwego zmianowania roślin. Nie należy przekraczać
granicy 25% udziału rzepaku ozimego lub 12,5% udziału wszelkich roślin kapustnych
w strukturze zasiewów,

2. siew odmian rzepaku o bardzo dobrej odporności na choroby,
3. staranna uprawa pól pod zasiew rzepaku,
4. okresowe wapnowanie gleby,
5. niszczenie i zaorywanie ścierni rzepakowych,
6. optymalne zagęszczenie roślin w łanie poprzez wysiew tylko zalecanej ilości

kwalifikowanych nasion na jednostkę powierzchni,

7. stosowanie zrównoważonego nawożenia – zwłaszcza azotowego,
8. na plantacjach z prawidłowo rozwijającymi się roślinami zaniechanie pielęgnacji

mechanicznej. Przy zagrożeniu suchą zgnilizną roślin kapustnych, aby uniknąć ich
uszkodzeń, nie należy bronować roślin,

9. zakończenie mechanicznej pielęgnacji roślin najpóźniej wraz z początkowym stadium

wyrastania z rozety pędu kwiatowego,

10. zwalczanie samosiewów i chwastów i chwastów z rodziny kapustnych – mogą być

siedliskiem chorób i szkodników,

11. likwidacja zachwaszczenia z pasów brzeżnych plantacji, które stwarzają dobre warunki

przetrwania dla chorób i szkodników,

12. zwalczanie szkodników zapobiega występowaniu uszkodzeń roślin, które potencjalnie

stanowią sprzyjające miejsce dla infekcji patogenów,

13. stosowanie do siewu kwalifikowanych, zdrowych i zaprawionych nasion.

Szkodniki występują we wszystkich fazach rozwojowych roślin. Jesienią na liściach

siewek i młodych liściach żerują pchełki, chowacz galasówek i larwy gnatarza rzepakowca.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zapobiega się zaprawiając nasion a przed wysiewem, ale w przypadku nasilonego
występowania gnatarza plantację należy opryskać preparatem z grupy pyretroidów.

Wczesną wiosną pojawia się chowacz brukwiaczek, a następnie chowacz czterozębny

i najgroźniejszy szkodnik słodyszek rzepakowy. Szkodnikami łuszczycowymi są chowacz
podobnik i pryszczarek kapustnik. Pod koniec kwitnienia, w lata ciepłe i wilgotne, plantacje
atakują mszyce i owady gnatarza rzepakowca.

Chemiczne zwalczanie rozpoczyna się gdy liczba szkodników na roślinie przekroczy tzw.

próg ekonomicznej szkodliwości. Koszt oprysku zwraca się wówczas z nawiązką jako
wartość uratowanego plonu.

Dokarmianie dolistne, łączenie agrochemikaliów

Z uwagi na duże potrzeby pokarmowe i silnie rozwijające się części nadziemne rzepak

może pobrać znaczne ilości składników pokarmowych podawanych w formie oprysków na
łan. Dotyczy to głównie azotu, magnezu i niezbędnych mikroelementów. Terminy zwalczania
chorób i szkodników oraz dokarmiania dolistnego są często zbieżne i dla obniżenia kosztów
niektóre zabiegi chemiczne można łączyć w jednym oprysku. Nie zaleca się jednak łączenia
herbicydów z innymi agrochemikaliami.

Przygotowanie do zbioru i zbiór

Kwitnienie rzepaku może trwać 3 do 4 tygodni co powoduje nierównomierne

dojrzewanie łuszczyn, mogące prowadzić do dużych strat w trakcie zbioru. Dojrzałość
techniczną (do zbioru) rzepak osiąga, gdy liście opadają, łodygi jaśnieją, łuszczyny żółkną,
60%nasion na bokach zaczyna brunatnieć, a łan sprawia wrażenie przerzedzonego. W tej
fazie można przystępować do tradycyjnego wieloetapowego zbioru.

Zbiór dwuetapowy jest korzystny, gdyż straty przez osypywanie są małe, a nasiona

dobrze podsuszone. Zalecany jest na plantacjach rokujących duży plon, na plantacjach
zachwaszczonych i w gospodarstwach nie dysponujących suszarniami. Łan kosi się kosiarką
pokosową i pozostawia rośliny do dojrzewania na ścierni (wysokiej do 35 cm) przez 5–7 dni.
Następnie przystępuje się do omłotu kombajnem z podbieraczem pokosów. Jeżeli pomiędzy
koszeniem, a omłotem panowała dobra pogoda nasiona nie wymagają dosuszania i mogą być
składowane (pod kontrolą) w pryzmach lub silosach.

Zbiór jednoetapowy stosuje się na plantacjach sianych w szerokie rzędy, nie

zachwaszczonych i raczej przy małej obsadzie roślin na jednostkę powierzchni. Jest to jedyny
możliwy sposób zbioru w przypadku wylegnięcia rzepaku. Przystępuje się do niego po
osiągnięciu pełnej dojrzałości – na pędzie głównym nasiona są twarde i ciemne. Kombajn
zbożowy powinien być wyposażony w przedłużony stół i aktywny rozdzielacz pokosów.
Nasiona z reguły są wilgotne i wymagają dosuszania podgrzanym powietrzem. Z reguły zbiór
jednoetapowy, najczęściej stosowany na dużych plantacjach, kombajnem wprost z pnia,
wymaga przygotowania plantacji. Polega ono na zastosowaniu preparatów typu regulatorów
wzrostu lub herbicydów, które przyśpieszają dojrzewanie nasion, zapobiegają pękaniu
łuszczyn i powodują zasychanie wegetatywnych części rzepaku oraz łuszczyn. Stosowanie
desykacji (drogi zabieg) uzasadnione jest na plantacjach bardzo udanych, częściowo
wylegniętych oraz na plantacjach nasiennych.

Magazynowanie nasion oleistych zwłaszcza rzepaku stwarza większe ryzyko niż

magazynowania ziarna zbóż. Nasiona rzepaku są podatne psucie się, zwłaszcza, gdy są
uszkodzone, zanieczyszczone, nadmiernie wilgotne i o podwyższonej temperaturze.
Niedojrzałe nasiona rzepaku, nasiona chwastów i inne zielone cząstki łodyg i łuszczyn
znacznie podnoszą średnią wilgotność nasion. Wpływ na aktywność biologiczną mają takie
czynniki jak stopień dojrzałości, rodzaj zanieczyszczeń oraz domieszek, a także rozwijające
się mikroorganizmy – grzyby, drożdże i bakterie. Czynniki te mogą powodować wzrost

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

aktywności

enzymów,

wzmożone

oddychanie,

kiełkowanie

nasion.

Najbardziej

niekorzystnym zjawiskiem jest wzrost zawartości wolnych kwasów tłuszczowych, co
powoduje obniżenie jakości i straty podczas rafinacji oleju. Niektóre nasiona chwastów
zawierają substancje trujące niedopuszczalne w paszy. Z powyższych powodów nasiona
rzepaku bezpośrednio po zbiorze powinny być poddane procesom czyszczenia i suszenia
zapewniającym im zachowanie wysokiej jakości technologicznej.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do ćwiczeń.

1. Jak należy prowadzić łan rzepaku i jakie elementy należy brać pod uwagę?
2. W których momentach uprawy rzepaku ozimego, dokonuje się oceny łanu?
3. W jakim celu dokonuje się oceny łanu rzepaku?
4. Jakie znasz rodzaje siewu rzepaku?
5. Jakie elementy wchodzą w skład mechanicznej ochrony rzepaku?
6. Jaki rodzaj ochrony przed chwastami wykonuje się w rzepaku uprawianym w wąskie

rzędy?

7. Jakie czynniki wpływają na wybór herbicydu do walki z chwastami w rzepaku?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Ocena łanu rzepaku ozimego przed zimą.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyrwać po 10 roślin rzepaku,
2) policzyć liście (rozwinięte i wpół rozwinięte) oraz blizny po liściach opadłych,
3) zmierzyć długość odcinka pędu od powierzchni gleby do pierwszych liści i do

wierzchołka,

4) policzyć rośliny na powierzchni 0,25 m

(w trzech miejscach),

5) ocenić, czy rozety są zwarte, czy luźne, czy można je określić jako wybujałe,
6) sprawdzić czy nie występują objawy chorób lub uszkodzeń przez szkodniki,
7) zestawić wyniki i opisowo przedstawić stan plantacji przed zimą,
8) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

albumy z chorobami i szkodnikami rzepaku,

−

linijka, zeszyt, przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Systemy jesiennego i wiosennego zwalczania chwastów w rzepaku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z podręczników, notatek w zeszycie i foliogramów jakie są rodzaje siewu

rzepaku ozimego,

2) zapoznać się z elementami składającymi się na pielęgnację mechaniczną jesienią,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) sprawdzić, jakie zabiegi mechaniczne niszczące chwasty należy zastosować na wiosnę,
4) sprawdzić, jakie kryteria decydują o wyborze stosowanego herbicydu,
5) określić dla każdego rodzaju uprawy, elementy składające się na walkę z chwastami

jesienią i wiosną, które następnie należy wpisać do tabeli,

Pora roku

Uprawa w szerokie rzędy

Uprawa w wąskie rzędy

jesień

wiosna

6) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

foliogramy, zeszyty i podręczniki do przedmiotu produkcja roślinna,

−

rzutnik.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) objaśnić jak należy prowadzić łan rzepaku?

2) odpowiedzieć, w których momentach dokonuje się oceny łanu?

3) określać cel pielęgnacji łanu rzepaku?

4) wskazać jakie są rodzaje siewu rzepaku?

5) charakteryzować mechaniczną walkę z chwastami rzepaku?

6) odpowiedzieć, jaki rodzaj ochrony przed chwastami stosowany

jest w rzepaku uprawianym w wąskie rzędy?

7) dobierać herbicydy do ochrony plantacji rzepaku?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
4. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
5. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 30 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Zboża to rośliny należące w przeważającej części do rodziny

a) krzyżowych.
b) rdestowatych.
c) traw.
d) psiankowatych.

2. Owocem zbóż jest

a) łuszczyna.
b) jagoda.
c) ziarniak.
d) strąk.

3. Krzewienie rozpoczyna się c chwilą pojawienia się

a) pierwszego liścia.
b) trzeciego liścia.
c) pierwszego węzła.
d) liścia flagowego.

4. O dojrzałości pełnej ziarniaków mówimy, gdy zawartość wody wynosi

a) poniżej 50%.
b) około 35%.
c) poniżej 20%.
d) powyżej 40%.

5. W przypadku zbóż jarych podstawowym jesiennym zabiegiem uprawowym jest

a) orka przedzimowa.
b) wyrównanie powierzchni pola.
c) talerzowanie.
d) zagęszczanie podglebia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Najbardziej mrozoodporny gatunek zboża to

a) jęczmień ozimy.
b) żyto.
c) pszenica ozima.
d) proso.

7. Średnie wymagania glebowe mają

a) jęczmień ozimy i jary.
b) pszenica ozima i jara.
c) owies i kukurydza.
d) żyto i gryka.

8. Optymalne temperatury gleby do sadzenia ziemniaka to

a) 6–8

b) 10–15

c) 0–2

d) 2–4

9. Cechą, która nie należy do odmianowych jest

a) wierność plonowania.
b) odporność na choroby.
c) przydatność do przechowywania.
d) przynależność do rodziny psiankowatych.

10. Gryka jest rośliną

a) dnia krótkiego.
b) dnia długiego.
c) obojętną na długość dnia.
d) cieniolubną.

11. Bardzo dobrym przedplonem dla ziemniaka są

a) motylkowe lub mieszanki motylkowych z trawami.
b) zboża.
c) inne rośliny okopowe.
d) ziemniak.

12. Następstwo ziemniaka po sobie uprawianego w monokulturze może wynosić

a) 4 lata.
b) 2–3 lata.
c) 3–4 lata.
d) 4–5 lat.

13. Buraki cukrowe najlepiej plonują na glebach o odczynie – pH wynoszącym

a) 6,5–7,0.
b) mniej niż 6,5.
c) więcej niż 7,0.
d) 6,0.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14. Gęstość sadzenia ziemniaka powinna być tak dobrana, aby uzyskać obsadę na 1 ha

a) 100 tyś. łodyg.
b) 200–250 tyś. łodyg.
c) 100–150 tyś. łodyg.
d) 300 tyś. łodyg.

15. Choroba nie dotycząca ziemniaka to

a) parch prószysty.
b) rak ziemniaka.
c) alternarioza.
d) kędzierzawka płaszczyńcowa.

16. Do najgroźniejszych szkodników buraka cukrowego należą

a) larwa śmietek.
b) pryszczarek Heski.
c) stonka.
d) niezmiarka paskowana.

17. Buraki cukrowe najlepiej siać po

a) zbożach.
b) ziemniakach.
c) roślinach krzyżowych.
d) motylkowych pastewnych.

18. Zasadniczy przyrost plonu buraka cukrowego następuje w fazie

a) tworzenia pędu kwiatowego i kwitnienia.
b) 16- u liści.
c) formowania się korzenia spichrzowego.
d) korzenia dojrzałego.

19. Rzepak ozimy należy do rodziny

a) komosowatych.
b) psiankowatych.
c) rdestowatych.
d) krzyżowych.

20. Przed zimą rzepak powinien rozwinąć

a) do 8 par liści.
b) do 2 par liści.
c) do 3 par liści.
d) do 6 par liści.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Organizacja produkcji roślinnej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Czerko Z. (red.): Technologie produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 2005
2. Fotyma M.(red.): Technologie produkcji roślinnej. Hortpress sp. z o o., Warszawa 1995
3. Gruczek T. (red.): Produkcja ziemniaków metodami ekologicznymi. Radom 2004
4. Kuś Jan: Optymalizacja uprawy roli. Puławy 1998

Czasopisma:
–

Rzepak poradnik dla producentów

–

Zboże wysokiej jakości

–

Rzepak biopaliwa

–

Buraki cukrowe

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
08 Organizacja produkcji roślinnej
08 Organizacja produkcji roślinnejid 7471
08 Organizacja produkcji roślinnej
BOTANIKA WYK+üAD 08, Organizmy zarodnikowe i rośliny nasienne
organizowanie produkcji roslinnej metodami ekologicznymi u
14 Organizowanie produkcji roślinnej
Oznaczenie zawartosci wegla organicznego w glebach i gruntach, rolnik2015, produkcja roslinna
Nawoży organiczne, Technikum rolnicze, Produkcja roślinna
Organizowanie i prowadzenie produkcji roślinnej
Wymień i scharakteryzuj nawozy organiczne stosowane w produkcji roślinnej i ich wpływ na właściwości
organizacja produkcji budowlanej6
organizacja produkcji budowlanej7
PKM, Politechnika Lubelska, Studia, Studia, organizacja produkcji, laborki-moje, od majka, SPRAWOZDA
Czynniki kształtujące produktywność roślin, niezbędnik rolnika 2 lepszy, ogólna uprawa
2.3, Politechnika Lubelska, Studia, Studia, organizacja produkcji, laborki-moje, laborki-mojeókrzste
Str.4 - Karta technologicza zbiorcza, Politechnika Lubelska, Studia, Studia, organizacja produkcji,
TM10, Politechnika Lubelska, Studia, Studia, organizacja produkcji, laborki-moje, Wydział Mechaniczn

więcej podobnych podstron