Krzysztof Paw³owski

Niemieckie zamiary urbanistyczne

wobec Warszawy

H

ala Kongresowa NSDAP, projektowana na miejscu skazanego na zburzenie Zamku Królewskiego – symbolu

pañstwowoœci polskiej – stanowi³a kwintesencjê niemieckich intencji wobec Warszawy. Narysowana w 1942 ro-

ku, by³a jedynie ogniwem poœrednim w barbarzyñskich poczynaniach najeŸdŸców, dotycz¹cych stolicy Polski.

Jej planowana z pe³n¹ premedytacj¹ zag³ada odbywa³a siê etapami. Pozornie oderwane od siebie fakty i dzia³ania

sk³adaj¹ siê w spójn¹ ca³oœæ. Ich ostateczny cel ju¿ w latach 1939-1940 zosta³ okreœlony w oficjalnym dokumencie, pre-

zentuj¹cym plan budowy nowego miasta niemieckiego na miejscu obróconej w gruzy Warszawy.

Etap pierwszy omawianych planów dotyczy³ rozpoznania zasobów dziedzictwa kulturowego. W jego przeprowadze-

niu wspó³dzia³a³y uczelnie i specjalnie powo³ane instytuty, zajmuj¹ce siê studiowaniem kultury polskiej i badaniem tere-

nu na wiele lat przed wojn¹. Szczególnie dobrze znane s¹ dzia³ania w tej dziedzinie historyka sztuki Dagoberta Freya,

profesora Uniwersytetu Wroc³awskiego, który od 1938 roku odwiedza³ Polskê, penetruj¹c najcenniejsze zbiory, by na-

tychmiast po wkroczeniu wojsk niemieckich, we wrzeœniu 1939 rekwirowaæ najcenniejsze obiekty. Dwa miesi¹ce wcze-

œniej polscy delegaci na Miêdzynarodowym Kongresie Urbanistycznym w Sztokholmie uzyskali poufne informacje o pla-

nowanej na 1 paŸdziernika nominacji niejakiego Pabsta na stanowisko naczelnego architekta Warszawy.

203

9.

1. Czerniaków, zdjêcie
wykonane przez lotnika
niemieckiego
26.X.1944

Faktem jest, ¿e bombardowanie stolicy we wrze-

œniu 1939 roku dokonywane by³o wed³ug przygotowane-

go zawczasu planu. Zosta³o to wykazane w memoriale

zredagowanym przez znakomitego historyka sztuki

i znawcê Warszawy, Alfreda Lauterbacha, na krótko

przed jego zamordowaniem, 19 listopada 1943 r. Pod-

czas gdy Zamek, siedziba prezydenta i symbol polskiej

pañstwowoœci sta³ siê jednym z pierwszych celów nalotów

bombowych, s¹siaduj¹ce z nim Stare Miasto by³o oszczê-

dzone. ZpóŸniejszych materia³ów nazistowskiej propa-

gandy mo¿na wywnioskowaæ, ¿e regularny uk³ad Stare-

go Miasta okupanci starali siê przedstawiaæ jako

œwiadectwo jego rzekomego niemieckiego charakteru,

a wiêc godne zachowania. Burzono natomiast obiekty

pochodz¹ce z epoki nowo¿ytnej, wolne od wp³ywów nie-

mieckich, a podnosz¹ce rangê stolicy. Podobnie zastana-

wiaj¹ce by³o oszczêdzenie pa³acu Krasiñskich, podczas

gdy burzone by³o zrzucanymi z niskiego lotu bombami

jego najbli¿sze otoczenie. Przekonywuj¹ce jest domnie-

manie, ¿e by³o to œwiadome dzia³anie, maj¹ce na celu

zachowanie g³ównego korpusu pa³acu zwieñczonego

tympanonem, autorstwa niemieckiego rzeŸbiarza, A.

Schlutera. Nadana przez okupanta placowi Krasiñskich

nazwa Andreas Schluter Platz jest wielce wymowna.

Przedstawiaj¹c stan zniszczeñ zabytkowych gma-

chów, dokonanych w czasie oblê¿enia we wrzeœniu 1939

roku, Alfred Lauterbach wymienia pa³ac Czapskich, pa-

³ac Branickich, pa³ac Prymasowski, zespó³ gmachów Mi-

nisterstwa Skarbu na placu Bankowym, Teatr Wielki, Pa-

³ac Zamoyskich, Pa³ac Kazimierzowski (Uniwersytet),

Muzeum Przemys³u i Rolnictwa. Zkrótkiego przegl¹du

zniszczonych zabytków wynika, ¿e straty najdotkliwsze

ponios³a Warszawa klasycystyczna – a ten w³aœnie styl

dominowa³ w mieœcie, nadawa³ mu swoisty koloryt i wy-

raz. Dotyczy to zw³aszcza ulicy Miodowej, która miêdzy

Senatorsk¹ a Kapucyñsk¹ nie zachowa³a ani jednego

domu, Nowego Œwiatu, Senatorskiej, Bielañskiej, Elektro-

ralnej i Nalewek.

Skoncentrowanie siê na niszczeniu oœrodków kultury

polskiej znalaz³o potwierdzenie w bombardowaniu te-

atrów i gmachu filharmonii. Wzglêdy praktyczne decydo-

wa³y o oszczêdzeniu nowych budynków biurowych, przy-

datnych dla okupanta. Zkolei zmasowane ataki

na dzielnicê ¿ydowsk¹ ujawniaj¹ cel pierwszoplanowy, tj.

sukcesywne niszczenie miasta. Zestawienie w albumie,

dedykowanym generalnemu gubernatorowi Hansowi

Frankowi, planów nowego miasta niemieckiego ze sta-

nem zniszczeñ, spowodowanych bombardowaniem

i ostrza³em artyleryjskim we wrzeœniu 1939 roku, nie po-

zostawia ¿adnych w¹tpliwoœci. Planowo przeprowadzone

dzia³ania niszczycielskie mia³y doprowadziæ miasto

do stanu, w którym jego totalna zag³ada sta³aby siê

w pe³ni uzasadniona (straty Warszawy z wrzeœnia 1939

roku szacowane by³y na ponad 10%).

Album ten nosi datê 6 lutego 1940 r. By³ on opraco-

wywany przez fachmanów z Würzburga. Profesor Jan

Zachwatowicz, któremu póŸn¹ jesieni¹ w 1939 roku

uda³o siê po kryjomu zobaczyæ plany na deskach kreœlar-

skich w budynku na zapleczu pa³acu Blanka, wnioskowa³

z obfitoœci przygotowywanych materia³ów, ¿e praca roz-

poczêta zosta³a jeszcze przed wybuchem wojny. Tak wiêc

dysponujemy wystarczaj¹cymi przes³ankami, by bombar-

204

2. Poczta G³ówna
przy placu
Napoleona
– 1945 r.

dowanie Warszawy w czasie oblê¿enia we wrzeœniu 1939

uznaæ za etap w programowej akcji niszczenia miasta ja-

ko stolicy Polski i niezwykle wa¿nego oœrodka jej kultury.

Proste zestawienie chronologii faktów utwierdza w prze-

konaniu o konsekwentnej realizacji tego barbarzyñskie-

go programu.

5 paŸdziernika 1939 Hitler odbiera paradê wojsko-

w¹ w Alejach Ujazdowskich, które przemianowano

na Aleje Zwyciêstwa. 17 paŸdziernika Ministerstwo Pro-

pagandy Rzeszy wydaje zakaz wszelkich publikacji na te-

mat zniszczeñ Warszawy i jej ewentualnej odbudowy.

W tym te¿ czasie wydany jest nakaz pozostawienia ruin

zniszczonych budynków, „by przypomina³y Polakom

o klêsce 1939”. 26 paŸdziernika utworzono Generalne

Gubernatorstwo ze stolic¹ w Krakowie. Nastêpnego dnia

aresztowany zosta³ prezydent Warszawy, Stefan Starzyñ-

ski. Bezpoœrednio po tym fakcie jego niemieckim sukce-

sorem mianowano Oskara Dengela.

4 listopada generalny gubernator Hans Frank rozma-

wia z Hitlerem, uzyskuj¹c akceptacjê decyzji o zburzeniu

Zamku i nieodbudowywaniu miasta. Z relacji gubernatora

dystryktu warszawskiego, Ludwika Fischera, wynika ¿e

otrzyma³ on ponadto nakaz pozbawienia Warszawy jej

sto³ecznego charakteru i redukcji obszaru miasta.

29 listopada niemieccy saperzy rozpoczynaj¹ mino-

wanie Zamku Królewskiego, po uprzednim jego rozgra-

bieniu prowadzonym przez berliñsk¹ firmê Rudolf. Nie-

miecki specjalista, Hans Posse, w swym raporcie

stwierdza, ¿e „wobec szczególnego zainteresowania, ja-

kie Drezno wykazuje uratowaniem inwentarza Zamku,

który budowali sascy architekci i artyœci, by³oby po¿¹da-

ne, aby ocalone czêœci urz¹dzenia jego wnêtrz (boazerie,

drzwi, posadzki, rzeŸby, lustra, ¿yrandole, meble, porce-

lana itd.) pozosta³y do dyspozycji celem wyposa¿enia pa-

wilonów drezdeñskiego Zwingera”.

W grudniu zostaj¹ sprowadzeni przez niemieckiego

prezydenta Warszawy, Hubert Gross i Otto Nurnberger,

autorzy przebudowy Würzburga dla potrzeb NSDAP.

Otrzymuj¹ oni polecenie przygotowania planów rozbiór-

ki Warszawy i budowy na jej miejscu nowego niemieckie-

go miasta. Plan ten, okreœlany nies³usznie mianem „pla-

nu Pabsta”, nale¿y do najhaniebniejszych dokumentów

w dziejach cywilizacji europejskiej.

Aby stworzyæ pozory, ¿e plan oparty jest na bada-

niach ewolucji Warszawy w przesz³oœci, autorzy w cynicz-

ny sposób wykorzystywali prace profesora Oskara So-

snowskiego, za³o¿yciela zak³adu Architektury Polskiej

Politechniki Warszawskiej i pierwszego prezesa Towarzy-

stwa Urbanistów Polskich (zabitego 24 wrzeœnia 1939

roku bomb¹ na dziedziñcu Wydzia³u Architektury Poli-

techniki Warszawskiej) na temat sieci ulicznej Warszawy,

aby przedstawiæ na kolejnych planszach rozplanowanie

miasta w po³owie XVII wieku i na pocz¹tku XIX wieku.

W istocie jednak przyjêty przez okupanta schemat

„Die Neue Deutsche Stadt Warschau” stanowi³ zaprze-

czenie wielowiekowej linii rozwojowej miasta. Poza za-

chowanym Starym Miastem, traktowanym jako rzekome

œwiadectwo porz¹dku germañskiego, ale z amputowa-

nym Zamkiem, plan praktycznie nie zachowuje ¿adnego

ci¹gu ulicznego. Zak³ada przy tym dziesiêciokrotne

206

3. Archikatedra œw.
Jana Chrzciciela
przy ulicy Œwiêtojañskiej

zmniejszenie obszaru miasta i tak¹¿ redukcjê liczby jego

mieszkañców – z 1,3 mln do 130 tysiêcy na lewym brze-

gu Wis³y, z przeznaczeniem dla ludnoœci niemieckiej

i oko³o 30 tysiêcy po stronie praskiej dla ludnoœci pol-

skiej.

Zdaniem J. Zachwatowicza, ob³¹kana, niewiarygod-

na koncepcja zburzenia milionowego miasta i wzniesie-

nia na jego miejscu nowego, by³a wynikiem dwóch prze-

s³anek. Redukcja wielkoœci miasta mia³a na celu

degradacjê stolicy do skali miasta powiatowego (Distrikt

Warschau). Natomiast zburzenie prawie ca³oœci miasta

i budowa na nowo mia³o spowodowaæ, ¿eby Niemcy,

przyszli jego mieszkañcy, „nie mieli poczucia, ¿e s¹ w ob-

cym kraju, lecz w tym niemieckim otoczeniu czuli siê jak

w ojczyŸnie”

1

.

Zbrodniczy zamys³ tego planu sprawia, ¿e jakakol-

wiek jego analiza uw³acza³aby godnoœci badacza ewolucji

form przestrzennych. Nale¿y poprzestaæ na przedstawieniu

jego konsekwencji, polegaj¹cych na wymuszaniu kolej-

nych masowych wyburzeñ ca³ych dzielnic miasta. Przedsta-

wione s¹ one na planszy zatytu³owanej „rozbiórka polskie-

go miasta” (Der Abbau der Polen Stadt) i budowa miasta

niemieckiego (Der Aufbau der Deutschen Stadt).

Wœród dziesiêciu typów wyznaczonych w mieœcie

sektorów widnieje obszar „dzielnicy ¿ydowskiej” w pó³-

nocno-zachodniej czêœci miasta, pokrywaj¹cy siê

w znacznym stopniu z póŸniej wytyczonymi granicami

getta. Przygotowania do jego utworzenia zosta³y rozpo-

czête w pierwszych miesi¹cach 1940 roku, pod pretek-

stem zapobiegania rozprzestrzenianiu siê epidemii tyfu-

su. Ca³y teren o powierzchni 307 ha oficjalnie uznany

zosta³ 2 paŸdziernika 1940 r. za ¿ydowsk¹ dzielnicê

mieszkaniow¹. 16 listopada tego roku dzielnicê od reszty

miasta oddzieli³ trzymetrowy mur. St³oczono w niej blisko

pó³ miliona ludzi. Obszar ten, do wrzeœnia 1939 r., za-

mieszka³y by³ w du¿ej mierze przez ludnoœæ ¿ydowsk¹.

Policyjne nakazy wymusi³y przesiedlenie z innych dzielnic

miasta do getta oko³o 130 tys. ¯ydów, oraz wyprowadz-

kê z tego terenu oko³o 113 tys. Polaków. Granice getta

wielokrotnie ulega³y zmianom. Od lutego 1942 roku.,

po redukcji obszaru na zachód od ul. ¯elaznej, getto

dzieli³o siê na tzw. du¿e i ma³e, po³¹czone mostem

nad ulic¹ Ch³odn¹. Przera¿aj¹ce warunki egzystencji

w getcie s¹ przedmiotem wielu relacji, studiów i opraco-

wañ. G³ównie w 1941 roku z g³odu i chorób zmar³o tu

oko³o 100 tys. ludzi. W dniach od 22 lipca do 21 wrze-

œnia 1942 roku Niemcy wymordowali w oœrodku zag³ady

w Treblince oko³o 300 tys. mieszkañców getta. Jego ob-

szar zosta³ wówczas znacznie zredukowany do kilku od-

dzielnych czêœci, g³ównie na pó³noc od Leszna.

Kolejne próby wywiezienia i wymordowania miesz-

kañców getta spotka³y siê z ich oporem – najpierw

w dniach 18-22 stycznia, a nastêpnie w czasie powstania

rozpoczêtego 19 kwietnia 1943 r.

Niemcy palili dom po domu, zmuszaj¹c ludzi do

opuszczenia bunkrów i kryjówek.

Ca³kowite zniszczenie zabudowy dzielnicy ¿ydow-

skiej zosta³o wykonane na rozkaz Himmlera, w celu

zmniejszenia „milionowego miasta Warszawy, które jest

zawsze niebezpieczne i stanowi centrum rewolty”. Himm-

ler zaznaczy³, i¿ zburzenia nale¿y dokonaæ po uprzednim

zabezpieczeniu wszystkich elementów i materia³ów bu-

207

dowlanych zdatnych do u¿ytku, oraz oœwiadczy³, i¿ „prze-

strzeñ mieszkalna podludzi (Untermenschen) nigdy nie

bêdzie siê nadawa³a do mieszkania dla Niemców”. Ta

czêœæ obszaru getta, na której mia³o miejsce powstanie

kwietniowe, zosta³a zrównana z ziemi¹. Na terenie daw-

nego wiêzienia zwanego Gêsiówk¹ zorganizowano obóz

koncentracyjny.

Systematyczna akcja zrównywania z ziemi¹ terenów

getta mog³aby zadziwiæ w ówczesnej sytuacji militarnej

Niemiec. Widaæ w tym jednak konkretne dzia³anie, za-

powiedziane ju¿ w planach Grossa i Pabsta, maj¹ce

na celu „uwolnienie terenu od zabudowy” i tym samym

stworzenie warunków do budowy „die Neue Deutsche

Stadt Warschau”.

Trwaj¹ce od 1 sierpnia do 2 paŸdziernika 1944 r.

Powstanie Warszawskie przynios³o zniszczenia, których

tylko czêœæ by³a rezultatem dzia³añ o charakterze wojsko-

wym. Wbrew przeœwiadczeniu, ¿e Stare Miasto stanowi

najbardziej germañsk¹ czêœæ Warszawy, sta³o siê ono

symbolem walki powstañczej. Starówka walczy³a przez

ca³y sierpieñ, a jej opór spotka³ siê z okrutnym odwetem

– totalnym zniszczeniem.

Dla wielu warszawiaków symbolem walki sta³ siê

gmach najwy¿szego budynku stolicy, Prudentialu, na któ-

rym ju¿ 1 sierpnia zatkniêto bia³o-czerwony sztandar wi-

doczny z odleg³ych punktów miasta. By³ on wielokrotnie

zestrzeliwany i wielokrotnie potem przywracany, a szkie-

let Prudentialu osta³ siê, pomimo wœciek³ych ataków arty-

leryjskich.

Szeœædziesi¹ta rocznica wybuchu Powstania War-

szawskiego by³a okazj¹ do przypomnienia heroicznych

zmagañ ludu Warszawy. Niszczeniu miasta towarzyszy³a

masakra ludnoœci cywilnej. Mo¿na przychyliæ siê do opi-

nii, ¿e w misjê ¿o³nierza wpisana jest ewentualnoœæ ofiary

¿ycia. Nie dotyczy to w ¿adnym stopniu ponad 200 000

zamordowanych podczas Powstania Warszawskiego

cywilów. W szacowaniu strat za niemoralne bywa uzna-

wane szacowanie wartoœci utraconego ¿ycia. Mo¿na to

uznaæ za uzasadnione, przyjmuj¹c, ¿e ¿ycie jest warto-

œci¹ bezcenn¹. Zdrugiej jednak strony jest wysoce nie-

sprawiedliwe pomijanie wielkich cierpieñ i utraty ¿ycia

w szacunkach strat poniesionych przez mieszkañców

Warszawy.

21 wrzeœnia 1944 roku Heinrich Himmler, mówi¹c

o Powstaniu Warszawskim, stwierdza³, ¿e „z historyczne-

go punktu widzenia czyn Polaków jest b³ogos³awieñ-

stwem, pokonamy ich w ci¹gu piêciu, szeœciu tygodni.

Wówczas jednak Warszawa, stolica, centrum tego 16-17

milionowego narodu Polaków, zostanie zlikwidowana,

narodu, który od 700 lat odgradza nas od wschodu

i od pierwszej bitwy pod Grunwaldem ustawicznie nam

przeszkadza. Tym samym, z historycznego punktu widze-

nia problem Polski dla naszych dzieci, dla wszystkich,

którzy po nas przyjd¹, a nawet ju¿ dla nas, przestanie

byæ istotnym problemem”.

12 paŸdziernika Himmler konkretyzuje polecenie

pacyfikacji Warszawy, przypominaj¹c, ¿e „to miasto ma

ca³kowicie znikn¹æ z powierzchni ziemi i s³u¿yæ jedynie

jako punkt prze³adunkowy dla transportu Wehrmachtu.

Nie powinien pozostaæ kamieñ na kamieniu. Wszystkie

budynki nale¿y zburzyæ a¿ do fundamentów. Pozostan¹

tylko urz¹dzenia techniczne i budynki kolei ¿elaznej”.

208

4. Pa³ac Krasiñskich, zwany
tak¿e Pa³acem Rzeczypospolitej,
stan przed 1939 i w 1945 r.

Po kapitulacji wojsk powstañczych pozosta³a ludnoœæ

lewobrze¿nej Warszawy zosta³a wypêdzona z miasta.

Wówczas te¿ okupanci przyst¹pili do ostatniego etapu

niszczenia miasta. Utworzone zosta³y specjalne oddzia³y

niszczycielskie („Vernichtungskommando” i „Brennkom-

mando”), które prowadzi³y systematyczne akcje, burz¹c

i pal¹c dom po domu, wysadzaj¹c w powietrze urz¹dze-

nia podziemne i wyrywaj¹c przy pomocy czo³gów prze-

wody telegraficzne i tory tramwajowe.

Ju¿ 9 wrzeœnia powtórnie zaminowano Zamek Kró-

lewski i wysadzono go w powietrze. Dokumenty B. O. S.

przypominaj¹, ¿e 18 grudnia wysadzono w powietrze

pa³ac Brühla, a 27 grudnia pa³ac Saski. Spalono pa³ac

w £azienkach, przygotowano do wysadzenia Belweder,

pa³ac Pod Blach¹ i koœcio³y Bernardynów, Karmelitów

i Wizytek, czego nie zd¹¿ono wykonaæ. Od kapitulacji

Warszawy, tj. od 2 paŸdziernika 1944 roku do 16 stycz-

nia 1945 roku zlikwidowane zosta³o 30% zabudowy

miasta, tzn. wiêcej ni¿ uleg³o zniszczeniu w czasie dwóch

miesiêcy Powstania.

Te destrukcyjne akcje by³y dokumentowane przez

specjaln¹ grupê Alfreda Mensebacha, a równie¿ ekipy

filmowe (znany jest kadr z filmu Varsovie quand m˜me).

Tym dzia³aniom towarzyszy³y prowadzone na wielk¹ ska-

lê grabie¿e, powoduj¹ce niezwykle wysokie, ale trudne

do oszacowania szkody. Ju¿ w 1943 roku, podsumowu-

j¹c pierwsze etapy zag³ady, Alfred Lanterlsuch z niezwy-

k³¹ przenikliwoœci¹ stwierdzi³, ¿e „zniszczeñ Warszawy

nie mo¿na mierzyæ jedynie sum¹ zburzonych i spalonych

budynków wybitnie zabytkowych, lecz te¿ zniszczeniem

krajobrazu miejskiego”. Jest to spostrze¿enie niezwyk³ej

wagi. Pojêcie krajobrazu miejskiego wi¹¿e siê z to¿samo-

œci¹ miasta. Ogrom strat zadanych Warszawie spowodo-

wa³, ¿e to¿samoœæ ta zosta³a zagro¿ona. Tak wiêc znisz-

czenie charakterystycznej zabudowy nie mo¿e byæ

traktowane wy³¹cznie w kategoriach utraconej kubatury,

jak to czyniono w szacunkach B. O. S.

Zauwa¿my przy tym, ¿e w okresie ostatnich 60 lat

wiele zrujnowanych obiektów zyska³oby na wartoœci – tak

jak sta³o siê to udzia³em tych zachowanych. Ich znacze-

nie zosta³o potwierdzone uznaniem ich za obiekty zabyt-

kowe. Przywrócenie potencjalnym zabytkom ich dawne-

go kszta³tu wykraczaæ by musia³o poza ramy okreœlone

rutynowo obliczanymi kosztami odtworzeniowymi.

W swej rozprawie Etyczne podstawy rewindykacji

i odszkodowañ, W³adys³aw Tatarkiewicz w 1945 roku pi-

sa³: „zniszczenie cudzego mienia dokonane z premedy-

tacj¹ i planowo jest z³em oczywistym, niew¹tpliwym, nie

daj¹cym siê kwestionowaæ. A w³aœnie takie z³o zosta³o

przez Niemców wyrz¹dzone. Polska zosta³a planowo

i z premedytacj¹ zniszczona ogniem i dynamitem. Znisz-

czenie zosta³o przeprowadzone z ca³¹ œwiadomoœci¹,

rozmys³em, przygotowaniem, systemem, metod¹. Nie

by³o przypadkiem, chwilowym impulsem, sza³em wojen-

nym. Jeœli to by³ impuls i sza³, to trwa³ bez przerwy przez

piêæ i pó³ lat okupacji [...]”.

Tu¿ po wojnie, Jan Zachwatowicz zauwa¿y³, ¿e

„zniszczenie Warszawy przez Niemców nasuwa daleko

id¹ce spostrze¿enia. Wœród ruin i zgliszcz wyró¿niamy

zupe³nie ³atwo, ¿e najbardziej gruntownym zniszcze-

niom uleg³y urz¹dzenia techniczne, przemys³owe [...],

w tej samej kategorii równie¿ obiekty zabytkowe: zamki,

210

pa³ace, koœcio³y, pomniki. Czym t³umaczyæ to szczegól-

ne natê¿enie niszczycielskiej pasji niemieckich zbrodnia-

rzy w stosunku do sêdziwych zabytków. OdpowiedŸ

znajdziemy w haœle przez nich samych g³oszonych.

Naród ¿yje tak d³ugo, jak d³ugo ¿yj¹ jego dzie³a kultury.

To jest bez w¹tpienia uzasadnienie niszczycielskiej pasji.

Zniszczenie Warszawy to jedna z prób zniszczenia Naro-

du Polskiego”.

211

Przypisy:

1

F. Gollert, Warschau unter deutscher Herrschaft, 1942, s. 237.