POLSKA SZKOŁA PLAKATU

Polską szkołę plakatu spajało nowatorskie i twórcze podejście do plakatu jako formy sztuki,
umiejętność wykorzystania jej dla autonomicznej, interesującej wypowiedzi, a także
artystycznego rozwoju. W tym ujęciu plakat przestawał być tylko rzemiosłem czy sztuką
użytkową, stawał się dziełem sztuki. Wspaniałe plakaty polskich artystów z początku drugiej
połowy XX wieku, przyniosły ich sztuce, określanej wspólnym mianem polskiej szkoły
plakatu, międzynarodowe zainteresowanie i prestiż.
Polski plakat reklamowy na całe dziesięciolecia stał się wizytówką naszej sztuki, wielkiego
talentu wybitnych polskich grafików.

PLAKAT NOWOCZESNY

Sztuka plakatu rozpowszechniła się w latach 80. XIX wieku, była ceniona i rozwijana dzięki
wybitnym artystom, ulegała wpływom różnych kierunków. Do rozwoju tego gatunku grafiki
przyczynili się: Henri de Toulouse-Lautrec, artyści związani z secesją, m.in. Alfons Mucha czy
działający na początku XX wieku i tworzący znakomite, awangardowe plakaty konstruktywiści
rosyjscy, jak El Lissitzky czy Aleksandr Rodczenko. Do wzrostu rangi plakatu jako samodzielnego
dzieła sztuki - i wprowadzenia do jego formy nowoczesnych środków wyrazu - przyczynili się
również polscy artyści. Początki plakatu polskiego przypadają na przełom XIX i XX wieku, ale
szczególnie wysoki poziom artystyczny plakat osiągnął po II wojnie światowej. Wówczas nastąpił
szybki rozwój tej dziedziny sztuki w Polsce, przynoszący międzynarodowy rozgłos, nagrody i
uznanie, zaczęto mówić o polskiej szkole plakatu.

SUKCES POLSKIEGO PLAKATU

Początek sukcesów polskiego plakatu, a tym samym początki polskiej szkoły plakatu, to rok 1948,
kiedy Henryk Tomaszewski -jeden z jej pierwszych twórców i największych mistrzów - zdobył 5
złotych medali na wystawie w Wiedniu. Koniec polskiej szkoły plakatu, ale nie twórczości polskich
plakacistów, zachowującej wciąż wysoki poziom - przypada na lata 70. XX wieku. Jednakże okres
największej świetności, powstania dzieł wybitnych, przypada na przełom lat 50. i 60. XX wieku.
Kiedy polscy artyści zajmujący się plakatem wprowadzali do swych prac środki formalne odmienne
od stosowanych dotychczas, zaczerpnięte np. z nowoczesnego malarstwa (surrealizmu, pop-artu czy
sztuki informel), plakat stał się prawdziwą sztuką. Przykładem znamienitych plakatów z lat 50.
może być antywojenny plakat Tadeusza Trepkowskiego pt. Nie! z 1952 roku albo uchodzący za
jedno z najważniejszych dzieł polskiej szkoły plakatu Moore Henryka Tomaszewskiego z 1959
roku. W polskiej szkole plakatu dominowała tematyka kulturalna: plakaty teatralne (np. Borys

Plakat jest jednym z artystycznych gatunków grafiki użytkowej. To druk dużego formatu, reprodukowany
w wielu kopiach, które zachowują status oryginału. Plakat umieszczany i prezentowany jest w miejscach
publicznych, na słupach ogłoszeniowych, murach czy płotach w celu przekazania informacji służących
propagandzie, agitacji bądź reklamie. Ma więc za zadanie nie tyle czytelnie informować, co promować
pewne produkty, przedmioty, wydarzenia, czy postawy.

Dodatkowy walor plakatu polega na tym, że powielany masowo, prezentowany na murach czy plotach,
może cieszyć się niezwykle szerokim odbiorem. W okresie dominacji polskiej szkoły plakatu, dzięki
licznym, różnorodnym i reprezentującym wysoki poziom artystyczny plakatom, w szarej przestrzeni miast,
mogły powstawać swoiste galerie sztuki. Co więcej, plakaty funkcjonowały równie dobru w polskich
mieszkaniach i biurach, tworząc tam minikolekcje sztuki.

Godunow z 1971 roku, Macieja Urbańca), filmowe (np. Straceńcy z 1957 roku, Wojciecha
Zamecznika), operowe (Opowieści Hoffmana z 1962 roku, Henryka Tomaszewskiego), powstające
z okazji festiwali (np. Warszawska Jesień z 1969 roku, Waldemara Świerzego) i innych
artystycznych imprez, wystaw i występów. Powstawały także plakaty ideowe: o charakterze
politycznym, społecznym (np. Niech żyje 1 maja z 1945 roku, Henryka Tomaszewskiego) i
autorskim. Nie było - bliskich dzisiejszym billboardom - plakatów komercyjnych, reklam
produktów.

INDYWIDUALNE STYLE

Polska szkoła plakatu nie była uczelnią-instytucją, nie była też szkołą mistrza i kilku jego wiernych
kontynuatorów. Użycie wspólnego określenia było uzasadnione przez szerokie zainteresowanie
polskich artystów twórczością plakatową i wspólną im, wysoką jakość prac, twórcze i oryginalne
podejście do realizowanych zamówień i do samej formy plakatu, czerpanie z doświadczeń
nowoczesnej sztuki, eksperymentowanie i zaskakiwanie. Wszystko to owocowało różnorodnością
stylistyczną polskiej szkoły plakatu. Każdy z artystów - ze starszego: Henryk Tomaszewski (1914-
2001), Józef Mroszczak (1910-1975), Tadeusz Trepkowski (1914—1954)i Eryk Lipiński(1908-
1991), czy młodszego pokolenia: Roman Cieślewicz (1930-1996), Wojciech Fangor (ur. 1922), Jan
Lenica (1928-2001), Jan Młodożeniec (1929-2000), Julian Pałka (1923-2002), Franciszek
Starowieyski (ur. 1930), Waldemar Świerzy (ur. 1931), Maciej Urbaniec(ur. 1925) i Wojciech
Zamecznik( 1923--1967) - reprezentował odmienny, ciekawy i charakterystyczny styl.

RÓŻNORODNOŚĆ

Artyści reprezentowali różne temperamenty i osobowości artystyczne, formy i stylistyki, stosowali
różnorodne środki wyrazu: raz bliższe malarstwu, raz grafice. U Trepkowskiego i Mroszczaka
znajdziemy formę ubogą - oszczędną i pełną celnych rozwiązań. Twórczość Tomaszewskiego
charakteryzuje wielkie wyrafinowanie, czysty znak, precyzyjne użycie słowa i artystycznie
przetworzone liternictwo. Plakaty Starowieyskiego zawierają motywy surrealistyczne i mistrzowski
rysunek. Dzieła Cieślewicza i Świerzego są bardzo malarskie, malowane z dużą swobodą i
wyobraźnią. Plakaty Młodożeńca, charakteryzujące się swoistym humorem i świadomym
prymitywizmem form, mają wyraziste kontury i żywe kolory. Twórczość Lenicy jest ekspresyjna i
satyryczna. Wspólne wszystkim twórcom były: ogromna erudycja, bogactwo inspiracji i
artystycznych rozwiązań, zwrot ku najnowszej sztuce. Wszystko bardzo inteligentne, często
groteskowe, satyryczne i dowcipne, a także zaskakujące, oryginalne, świeże i różnorodne. Plakaty
te były dalekie od akademizmu, wszelkich szablonów i sztamp przy projektowaniu graficznym.
Wszystkie te cechy stanowiły o absolutnej wyjątkowości polskiej szkoły plakatu.

RYNEK PLAKATU

Dlaczego forma plakatu stała się tak popularna wśród polskich artystów? i dlaczego zajęli się nią
twórcy tak wyjątkowi? Można wskazać kilka ku temu powodów, w znacznej mierze związanych z
sytuacją polityczną Polski. Bezpośrednio po II wojnie światowej i przez następne dekady sztuka, a
zwłaszcza malarstwo, nie miała sprzyjających warunków rozwoju. Niemile widziane były
eksperymenty i wszelkie nowatorskie podejście, wychodzące poza dyrektywy władzy. Plakat - a
tym samym zajmujący się nim artyści - nie napotykał wielu ograniczeń. Okolicznością sprzyjającą
rozwojowi był także tzw. „rynek plakatu” - duże zapotrzebowanie na ten rodzaj twórczości, za
sprawą licznych zleceniodawców, reprezentujących środowisko kulturalne: przemysłu filmowego
(np. Centrala Wynajmu Filmów), teatrów, organizatorów imprez kulturalnych, jak i dużych
przedsiębiorstw, na których zamówienia powstawały m.in. plakaty polityczne i społeczne. Był to
potężny i sprzyjający artystom mecenat, który wspierał również realizacje nowatorskie, niekiedy
bardzo śmiałe i kontrowersyjne. Tym samym artyści uprawiający sztukę plakatu zyskiwali
możliwość pracy, artystycznego rozwoju, tworzenia nowoczesnej sztuki oraz łatwej jej prezentacji,

a tym samym ciągłego i żywego kontaktu z odbiorcą, a także - prowadzonego niemal na bieżąco -
odautorskiego komentarza rzeczywistości. Jak w autorskim plakacie Henryka Toma-szewskiego pt.
Ludzie nie kłamcie z 1972 roku.

DROGA DO ODBIORCY

Plakaty polskiej szkoły nie były dziełami komercyjnymi; twórcy nie musieli iść na kompromis,
mogli realizować własne wizje. W przypadku plakatów kulturalnych koncepcje te niepozbawione
były ciekawego komentarza, treści wykraczającej poza samą informację i promocję, oddającej nie
tylko ogólny klimat dzieła, ale zawierające też odautorską refleksję, polemikę czy komentarz.
Plakaty te tworzone były z dużą swobodą, tak w stosowaniu możliwych środków plastycznych, jak
w żonglowaniu konwencjami i stylami. Bywały częstokroć zaskakujące lub zabawne, tworzone z
wyobraźnią i artystyczną odwagą. Przykładami mogą tu być słynne i poddawane współcześnie
osobnym analizom plakaty: teatralny Król Edyp Henryka Tomaszewskiego (1961 r.) czy filmowe:
Krzyżacy Romana Cieślewicza (1960 r.), Ziemia obiecana Waldemara Świerzego (1974 r). Należy
przy tym pamiętać, że artyści ci wyśmienicie umieli „nagiąć się” do wymagań, które stawia sama
forma plakatu - zwięzłości, unikania nadmiaru kolorów i wszelkich szczegółów - tak, by w sposób
jasny i precyzyjny, a zarazem wyraziście, przekazać główną myśl. Artyści polskiej szkoły plakatu
mieli pomysł i potrafili trafić z nim do odbiorcy, tak świetną formą artystyczną, jak i metaforą,
aluzją, symbolem - ukrytym sensem. Potrafili przemówić zarówno na płaszczyźnie emocjonalnej,
jak i intelektualnej.

TADEUSZ GRONOWSKI (1894-1990)

PIONIER POLSKIEGO PLAKATU

Najsłynniejszy spośród polskich autorów plakatu okresu dwudziestolecia międzywojennego.
Studiował na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej (w latach 1918-1925), odbył
również studia malarskie w Paryżu. Zasłynął jako grafik, ilustrator. Pierwszym sukcesem
Gronowskiego była reklama proszku do prania Radion, z hasłem „Radion sam pierze”, z 1926 roku.
Ten humorystyczny plakat otrzymał nagrodę na Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu. Także
inne plakaty Gronowskiego cechuje swoboda w użyciu środków plastycznych i przedstawianiu
produktów i usług, np. Wedla, LOT-u czy Orbisu, także w plakatach przedstawiających inne
towary, zawody sportowe, polski balet. Krytycy pisali, że „(...) każda rzecz zaprojektowana przez
niego ujmuje elegancją, lekkością i wdziękiem”. Gronowski był współzałożycielem powstałego w
1933 roku Koła Artystów Grafików Reklamowych (KAGR), które w połowie lat trzydziestych
dbało o poziom polskiej grafiki użytkowej. Właśnie wtedy plakaty Gronowskiego cieszyły się
największą popularnością.

Tadeusz Gronowski, Radion sam pierze, 1926 r.

TADEUSZ TREPKOWSKI (1914-1954)

Twórca ten także należał do Koła Artystów Grafików Reklamowych.
W tym czasie otrzymał również Grand Prix na Międzynarodowej
Wystawie Sztuki i Techniki w Paryżu, ale jego talent rozwinął się w
czasach powojennych. W 1945 roku zaprojektował plakat polityczny
pt. Grunwald 1410 - Berlin 1945, a w 1952 roku słynny plakat
antywojenny Nie!, na którym w figurę spadającej, czarnej bomby
wkomponowane są ruiny domu. Wszystko na tle błękitnego nieba, z
prostym napisem „NIE!”. Mocne i wyraziste. Te plakaty
Trepkowskiego były zapowiedzią zmian, nowego podejścia do formy
plakatu, który nie był już tak dekoracyjny jak w dwudziestoleciu
międzywojennym. Wybierano środki bardziej oszczędne, proste
symbole, ograniczoną liczbę kolorów. Tak jak w plakacie do filmu
Ostatni etap, zaprojektowanym przez Trepkowskiego w 1948 roku,
gdzie na tle obozowego pasiaka widnieje złamany, czerwony
goździk. Zwłaszcza w plakatach dotykających przeżyć minionej
wojny, oszczędność środków była jak najbardziej uzasadniona.

Tadeusz Trepkowski, Nie!, 1952 r.

HENRYK TOMASZEWSKI (ur. 1914)

Studiował w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, w której później (w latach 1952-1985)
wykładał. Artysta ten jest kolejnym reprezentantem pokolenia plakacistów, którzy zyskali
popularność w okresie powojennym. Jest jednym z najwybitniejszych polskich grafików i głównym
twórcą polskiej szkoły plakatu. Bardzo szybko zyskał międzynarodowe uznanie i zdobył prestiżowe
nagrody: złote medale na Wystawie Plakatu w Wiedniu w 1948 roku, później nagrody na Biennale
w Sao Paulo i na Międzynarodowym Biennale Plakatu w Wilanowie. W czasach, gdy w Polsce
brakowało wielu towarów, plakat reklamowy był zupełnie niepotrzebny. Rozwijał się natomiast
plakat o charakterze kulturalnym, dający artystom większą swobodę twórczą. Pozwalał realizować

własne wizje, eksperymentować i rozwijać się artystycznie, korzystać
z różnych sztuk i inspiracji, a także dodawać własne komentarze.
Niekiedy plakaty te, np. bardzo malarski Pierwszy po Bogu z 1955
roku, można interpretować na wiele sposobów. Z czasem
Tomaszewski uprościł formę i wypracował prosty system znaków,
pozwalający na jednoznaczne odczytanie plakatu. Te tworzone z
wielką wirtuozerią, „mądre” plakaty stały się czytelne i zrozumiałe dla
wszystkich. Wśród najsłynniejszych i najczęściej nagradzanych prac
Tomaszewskiego są m.in. Król Edyp z 1961, Moore z 1959 czy

Edward II z 1986 roku.

Henryk Tomaszewski, plakat wystawy rzeźb

Henry'ego Moore'a, 1959 r.

JAN LENICA (1928-2001)

Syn znanego malarza Alfreda Lenicy był nie tylko grafikiem, jednym z przedstawicieli polskiej
szkoły plakatu, ilustratorem książek, ale także cenionym na całym świecie twórcą filmów
animowanych. Studiował architekturę na Politechnice Warszawskiej, wykładał w Akademii Sztuk

Pięknych w Warszawie, a po opuszczeniu Polski w 1961 roku przez
wiele lat pracował jako pedagog na różnych uczelniach
zagranicznych. Lenica to pierwszy z wielu laureatów
Międzynarodowego Biennale Plakatu w Warszawie. W 1966 roku, na
pierwszym biennale, artysta otrzymał główną nagrodę za plakat
teatralny Wozzeck z 1964 roku, który obok filmowego, jest tak
charakterystyczny dla całej jego twórczości. Jest on niepokojący i
tajemniczy, nieco surrealistyczny, z giętką linią, która wycina płynne
formy o żywych barwach, obwiedzione mocnymi konturami. Plakaty
Lenicy, budowane za pomocą podobnych środków, bywają zabawne,
satyryczne i groteskowe (np. Sevilla EXPO z 1992 roku), innym
razem «są bardzo ekspresyjne, wręcz dramatyczne (np. Cena strachu z
1954 roku). Zawsze jednak są łatwo rozpoznawalne. Jak mówił sam
autor: „Jedynym środkiem dostępnym artyście plakatu jest jego
zdolność zadziwienia widza. Podobieństwo do innych niszczy tę siłę”.

Jan Lenka, plakat dla Teatru Wielkiego - Alban Berg, Wozzeck, 1964 r.

Plakat ten otrzymał

pierwszą nagrodę i zloty medal na Międzynarodowym Biennale Plakatu w Warszawie w 1966 r.

JAN MŁODOŻENIEC (1929-2000)

Podobnie jak większość twórców polskiej szkoły plakatu studiował w warszawskiej Akademii
Sztuk Pięknych. Bardzo szybko wypracował własny, łatwo rozpoznawalny styl. Charakterystyczny
dla Młodożeńca jest pewien prymitywizm, czasami lekko humorystyczny, wyraziste kontury

namalowanych form i ich żywe, bardzo radosne kolory. Jego plakaty -
filmowe, teatralne i cyrkowe - przypominają malunki małego dziecka.
Przedstawiają zwierzątka: motylki czy ptaszki, malowane najczęś ciej
szerokim pędzlem, albo postacie ludzkie rysowane jakby niewprawną
ręką. Taka jest Wyprawa w przeszłość z 1955 roku. Pogodę i
wielobarwność projektów Młodożeńca najpełniej oddają jego plakaty
cyrkowe: Cyrk - klown z procą z 1974, Cyrk - klown z kapeluszem z
1975 i Cyrk - klown z trąbką z 1979 roku. Polscy plakaciści
wprowadzali do swoich prac środki typowe dla nowoczesnego
malarstwa i grafiki, stosowali kolaże i fotografię. Jak pokazuje
twórczość Jana Młodożeńca, z powodzeniem wykorzystywali również
twórczość dzieci - a plakaty nią inspirowane jeszcze dzisiaj
rozweselają.
Jan Młodożeniec, Cyrk - klown z procą, 1974 r.

ROMAN CIEŚLEWICZ (1930-1996)

Był absolwentem Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie i jednym z twórców polskiej szkoły
plakatu. Wyrazem jego popularności w świecie były liczne nagrody i wystawy. Od 1963 roku
artysta mieszkał we Francji, współpracował z różnymi grupami artystycznymi, czasopismami (m.in.
Elle i Vogue) i wydawnictwami, pracował także w reklamie. Najciekawszymi z jego plakatów są

polityczne oraz filmowe i teatralne. W plakatach teatralnych artysta nie
ogranicza się do ilustracji, nie przywołuje twarzy odtwórców głównych ról czy
cech charakterystycznych bohaterów czy powszechnie znanych motywów. Są
one bogatymi w znaczenia komentarzami, interpretacjami filmu lub
przedstawienia. Bywają różnorodne, zaskakujące i bardzo ciekawe. Tak jak
Liberte - Wolność z 1981 roku albo plakat operowy Diabły z Loudun z 1984
roku. Plakaty te są niezwykle wyraziste, mocne, niekiedy tak bardzo
ekspresyjne, że napawają widza grozą. Efekty te artysta osiąga środkami
malarskimi, innym razem przez użycie znaku graficznego. Twórczość graficzna
Cieślewicza, w tym również plakaty, była wielokrotnie eksponowana i stanowi

ważny element wielu kolekcji sztuki współczesnej.
Roman Cieślewicz, Zoom contre la pollution de 1'oeil, 1971 r.

FRANCISZEK STAROWIEYSKI (ur. 1930)

Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie i Warszawie. Jest autorem łatwo
rozpoznawalnych i popularnych plakatów. Najczęściej o świetnym i zwracającym uwagę rysunku i
charakterystycznych motywach, jakimi są postaci nagich kobiet, często bez głów lub z głowami
zwierząt, czasem z gałęziami wyrastającymi w miejscu ramion (np. Jak wam się podoba z 1971 i
Weisse Ehe z 1978 roku). Na plakatach artysty pojawiają się również dziwne formy i maszynerie,
motywy surrealistyczne i zagadkowe {Anatomia Czasu, 1979 rok). Nagromadzenie nagich torsów i
dziwnych figur sprawia niepokojące wrażenie, budzi lęk. Plakaty tworzone przez Starowieyskiego
są pięknymi rysunkami, chętnie wykorzystywanymi jako ozdoba wnętrz. W plakatach tych, co
podkreśla sam twórca, widoczna jest inspiracja dawną sztuką, m.in. barokiem. Starowieyski jest
także autorem interesującego „Teatru Rysowania” - spektakli, w trakcie których artysta rysuje
ogromne kompozycje przed zebraną widownią.

Franciszek Starowieyski, plakat do Dziadów Adama
Mickiewicza wystawianych w Teatrze im. Stefana
Jaracza w Łodzi, 1984 r.
Franciszek Starowieyski, plakat do sztuki Czerwona
magia, 1971 r.

Plakat dla Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Nowym

Jorku, 1985 r.

WALDEMAR ŚWIERZY (ur. 1931)

Studiował w Katowicach, w filii krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.
Zaliczany jest do grona najwybitniejszych polskich plakacistów. Podobnie
jak inni przedstawiciele polskiej szkoły plakatu, wypracował indywidualny,
łatwo rozpoznawalny styl. Jego plakaty są na
ogół bardzo malarskie: malowane z dużą
swobodą i wyobraźnią. Często złożone z
plam żywych barw. Plakaty Waldemara
Świerzego zdobyły wiele nagród, m.in. złote
medale w Sao Paulo w 1969 roku i na X
Międzynarodowym Biennale Plakatu w
Warszawie w 1976 roku. Nagrodzona była

m.in. Ziemia obiecana, plakat z 1974 roku, z tajemniczą postacią, w
białym szaliku, spod którego spływa strużka krwi. Innymi znanymi
i charakterystycznymi dla warsztatu Swierzego plakatami są
Mazowsze z 1961 roku i Ray Charles. Obydwa barwne i bardzo
malarskie. Swierzyjest twórcą plakatów filmowych, m.in. do takich
obrazów jak: Cóżeś Ty za Pani z 1975 roku i znanego dzieła
Andrzeja Wajdy pt. Człowiek z marmuru z 1977 roku.
Waldemar Świerzy, plakat do filmu Szepty i krzyki, 1974 r.

EIDRIGEVICIUS STASYS (ur. 1949). Malarz, grafik i ilustrator, pochodzenia litewskiego.

W 1968-73 studiował w Instytucie Sztuk Pięknych w Wilnie. Od 1980 mieszka w Polsce. Twórczość o
charakterze symboliczno-surrealistycznym, utrzymana w poetyce metafory, fantastyki i tajemniczości, z
elementami groteski i ironii. Liczne wystawy indywidualne i zbiorowe w kra]u i za granicą, laureat wielu
nagród artystycznych za twórczość w dziedzinie plakatu, grafiki i ilustracji.

Mieczysław Górowski, Plakat Rafał Olbiński