Majątek kościołów i związków 

wyznaniowych. Opodatkowanie i 

ubezpieczenie osób duchownych

Sposoby finansowania kościołów i związków 

wyznaniowych

•

Ofiarność wiernych

•

Finansowanie ze środków publicznych (odpisy podatkowe, 
Fundusz Kościelny, dotacje jednorazowe i ciągłe na podstawie 
ustaw szczególnych)

•

Dochód związków wyznaniowych przeznaczany na cele 
statutowe z innych źródeł, zwłaszcza działalności gospodarczej

Podstawy prawne finansowania Kościoła 

katolickiego

•

Konkordat: art. 21 i 22 [zgoda na struktury organizacyjne 
zdolne do realizacji zadań, prawo zdobywania środków ze 
zbiórek, wyłączenie stosowania przepisów o zbiórkach 
publicznych, jeśli cel kwesty jest religijny]

•

UGWSW: art. 10.2, 13 [zasada neutralności  brak dotacji, w 
drodze wyjątku na podstawie ustaw; zasady opodatkowania: 
stosowanie zasad ogólnych z wyjątkiem wyszczególnionych 
wyjątków – zob. dalej] (dla związków wyznaniowych nie 
posiadających własnych ustaw art. 19.2 pkt 18, art. 24.1, 25.3)

•

USPKK dział III

USPKK – zasady majątkowe w związku ze 

szczególnych statusem religijnym (1)

•

Art. 52: prawa majątkowe, w tym akcje

•

Art. 54: wyłączenie prawa pierwokupu Skarbu Państwa w 
przypadku nieruchomości 

•

Art. 57: osoby prawne Kościoła mają prawo do kwest na cele: 
religijne, oświatowo‐wychowawcze, charytatywno‐
opiekuńcze, naukowe, utrzymania duchownych i zakonów; nie 
ma wskazanych celów kulturalnych

•

Art. 58: prawo tworzenia fundacji na zasadach ogólnych z 
zespołem przepisów szczególnych

USPKK – zasady majątkowe w związku ze 

szczególnych statusem religijnym (2)

•

Szczególne zasady funkcjonowania fundacji kościelnych: 

1.

„Niezależnie od nadzoru państwowego, nadzór nad działalnością 

fundacji sprawuje kościelna osoba prawna, będąca fundatorem 

lub wskazana w statucie fundacji”

2.

„W razie stwierdzonych nieprawidłowości w zarządzaniu fundacją, 

właściwy organ państwowy zwraca się do kościelnej osoby 

prawnej, sprawującej nadzór nad fundacją, wyznaczając termin nie 

krótszy niż trzy miesiące na spowodowanie usunięcia 

nieprawidłowości. Po bezskutecznym upływie tego terminu można 

zastosować środki oznaczone w przepisach o fundacjach”

3.

„W razie konieczności poddania fundacji zarządowi 

przymusowemu w myśl przepisów o fundacjach, zarząd ten będzie 

sprawowała kościelna osoba prawna wyznaczona przez Prezydium 

Konferencji Episkopatu Polski”

4.

Jeżeli statut fundacji nie stanowi inaczej, w razie jej likwidacji 

majątek przechodzi na nadrzędną osobę prawną albo „o 

przeznaczeniu jej majątku znajdującego się za granicą zadecyduje 

Konferencja Episkopatu Polski lub wyższy przełożony zakonny”

Finansowanie kościołów i związków 

wyznaniowych ze środków publicznych

T. Stawiński, Sposoby finansowania kościołów i innych związków wyznaniowych ze środków publicznych, s. 335‐341.

M. Zawiślak, Prawne i finansowe aspekty działalności Funduszu Kościelnego w latach 1989‐2009

•

Obecne sposoby finansowania ze środków publicznych: pozytywne 

(indywidualne dotacje celowe, przykład: dotacja na budowę 

kościoła Opatrzności Bożej; stałe finansowanie na podstawie ustaw 

szczególnych: pensje dla nauczycieli religii, finansowanie uczelni 

wyznaniowych; Fundusz Kościelny), negatywne (preferencyjne 

zasady opodatkowania kościołów i związków wyznaniowych) i 

pośrednie (rezygnacja państwa z części dochodów z danin 

publicznych od osób fizycznych i pranych, tzw. 1% podatku a 

organizacje pożytku publicznego) T. Stawiński, o.c., s. 339‐340

•

Likwidacja majątku kościelnego po 1945 r. – założenia ideowe

•

Zawężające traktowanie zadań statutowych związków 

wyznaniowych przez Urząd do Spraw Wyznań (wykluczanie 

działalności oświatowej, kulturalnej, charytatywnej, opiekuńczej) 

maksymalizacja niedogodnego opodatkowania dochodowego, 

stawka nawet 65%

•

Ustawa z 1950 r. o przejęciu dóbr martwej ręki: w rękach Kościoła 

katolickiego miały pozostać tylko gospodarstwa proboszczów do 50 

ha i 100 ha na tzw. Ziemiach Odzyskanych

Finansowanie pozytywne: Fundusz kościelny

M. Zawiślak, Prawne i finansowe aspekty, s. 357‐60

•

Powstanie 1950 na podstawie ustawy o przejęciu dóbr martwej ręki, cel: 

„usunięcia pozostałości przywilejów obszarniczo‐feudalnych w dobrach martwej 

ręki oraz celem materialnego zabezpieczenia duchowieństwa” 

(D. Walencik, Rewindykacja nieruchomości Kościoła katolickiego w postępowaniu przed Komisją Majątkową, Lublin 2008, s. 139)

•

Ilość przejętego majątku: 89‐155 tys. ha, w zależności od szacunków, najbliższe 134 

tys. (całość nieruchomości kościelnych przed 1945 a ich ilość w 1965 wraz z 

uwzględnieniem alienacji w tych latach)

•

Zadaniowy charakter budżetu funduszu

•

Rekompensata za konfiskatę majątku, wysokość świadczeń na rzecz związku 

wyznaniowego zależała od udziału w całości przejętych przez państwo dóbr, 

obecnie brak takiej zasady, brak danych oraz utrudnienia związane ze zwrotem 

nieruchomości w wyniku prac komisji regulacyjnych

•

Środki z budżetu państwa, niezależnie od tego, czy i w jakim stopniu nastąpiło 

przejęcie majątku w 1950 r.

•

Określenie nowych celów: rozporządzenie RM 1990, uchwała RM 1991 r. i przepisy 

ustaw dotyczących zabezpieczania społecznego

•

obok ustawowych (art. 9: utrzymanie i odbudowa kościołów, pomoc materialna i 

lekarska dla duchownych, domy wypoczynkowe, finansowanie ubezpieczenia 

wypadkowego, zaopatrzenie emerytalne społecznie zasłużonych, działalność 

charytatywno‐opiekuńcza) nowe – pomoc dla działalności oświatowo‐

wychowawczej i opiekuńczo‐wychowawczej,  zwalczanie patologii społecznych, 

dotacje na ubezpieczenie społeczne duchownych, konserwacja i naprawa obiektów 

sakralnych i kościelnych o wartości zabytkowej

Praktyka działania Funduszu, ograniczenia 

finansowania, procedowanie

•

80‐90% budżetu na składki w zakresie zabezpieczenia społecznego osób 

duchownych

•

10‐20% pozostała działalność, w tym: działalność humanitarna 

charytatywno‐opiekuńcza, oświatowa, wychowawcza, zwalczanie patologii 

społ. (w 80% dofinansowanie dla Kościoła Katolickiego) oraz renowacja 

zabytkowych obiektów sakralnych (w 90% dla Kościoła Katolickiego)

•

Brak finansowania: wydatków bieżących (np. media obiektów 

dofinansowanych), placówek kultowych (np. ośrodki rekolekcyjne), 

remontów i konserwacji ruchomości pomimo ich wartości zabytkowej, 

budowy nowych obiektów sakralnych, wypoczynku osób duchownych

•

Brak osobowości prawnej, działa w ramach Departamentu Wyznań i 

Mniejszości Narodowych i Etnicznych w MSWiA, bieżące działanie reguluje 

Statut, środki rozdzielane są  na podstawie wewnętrznego budżetu w 

drodze decyzji administracyjnej, w praktyce mimo uprawnienia brak 

występowania z wnioskiem przez Zarząd Funduszu w osobie dyrektora i 

zastępcy dyrektora Departamentu, wnioskują kościoły i związki 

wyznaniowe; wnioski są opiniowane przez reprezentantów kościołów i 

związków wyznaniowych (np. pełnomocników Konferencji Episkopatu 

Polski)

•

Dotacje mają charakter celowy i mogą dotyczyć tylko zadań przyszłych

Kontrowersje wokół likwidacji Funduszu

•

Zwolennicy likwidacji (np. projekt senacki z 2004 r.), 

przytaczana argumentacja: wskutek działania komisji 

regulacyjnych nastąpił zwrot majątku kościołów i związków 

wyznaniowych, odpada więc przyczyna utworzenia Funduszu

•

Przeciwnicy likwidacji: Paweł Borecki, Michał Zawiślak; 

uzasadnienia: korzystanie z funduszu nie jest proporcjonalnie 

do ilości wiernych danego wyznania na korzyść niekatolickich 

kościołów i związków wyznaniowych, dotychczas brak innego 

spójnego systemu finansowania kościołów i związków 

wyznaniowych z udziałem Państwa

•

Dyskusja nad systemowym rozwiązaniem w zakresie 

finansowania związków wyznaniowych, propozycja P. Stanisza 

wprowadzenia centralnego finansowania na wzór włoski z 

uwzględnieniem polskiej specyfiki społecznej i ustrojowej

(P. Stanisz, Ewolucja statusu prawnego osób duchownych w zakresie ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego w latach 

1989‐2009, s. 355‐6).

Finansowanie negatywne: preferencyjne zasady 

opodatkowania osób prawnych kościołów i 

związków wyznaniowych – art. 13 UGWSW

•

Podatek dochodowy od osób prawnych: zwolnienie od niegospodarczej 

działalności statutowej – tu nie ma wymogu prowadzenia ksiąg rachunkowych, od 

działalności gospodarczej w zakresie środków przekazanych na działalność 

statutową (cele kultowe, oświatowo‐wychowawcze, naukowe, kulturalne, 

działalność charytatywno‐opiekuńcza,  finansowanie punktów katechetycznych, 

konserwacja zabytków, inwestycje sakralne), udowodnione na podstawie 

rachunkowości w myśl Ordynacji Podatkowej, w przypadku kościołów Katolickiego i 

Prawosławnego zwolnienie od dochodu od spadków i darowizn

•

Podatek od czynności cywilno‐prawnych: zwolnienie dla organizacji pożytku 

publicznego w ramach ich działalności

•

Podatek od nieruchomości: zwolnienie od nieruchomości przeznaczonych na cele 

niegospodarcze i niemieszkalne (art. 55 USPKK dodatkowo mieszkania zakonników 

i duchownych jeśli wpisane do rejestru zabytków, internaty, domy kontemplacyjne, 

formacyjne i emerytów, kurie, zarządy zakonów, sekretariat Prymasa i Konferencji 

Episkopatu Polski)

•

Podatek od spadków i darowizn: art. 55 USPKK zwolnienie od obrotu 

nieruchomościami

•

Prawo celne z 2004 r.: zwolnienia od towarów sprowadzanych spoza Unii 

Europejskiej na cele charytatywno‐opiekuńcze, oświatowo‐wychowawcze i na cele 

kultu

Finansowanie kościołów i związków 

wyznaniowych nie posiadających własnej ustawy

•

UGWSW art. 19.2 pkt 18, art. 24.1, 25.3 (przepis relikt):

‐ Środki pochodzące ze składek, darowizn i innych świadczeń od 

osób fizycznych i prawnych

‐ Środki na działalność charytatywno‐opiekuńczą z: ofiar 

pieniężnych i w naturze, spadków, zapisów, darowizn 
krajowych i zagranicznych, zbiórek i imprez publicznych, 
subwencji, ofiar, dotacji od instytucji krajowych: 
państwowych, społecznych, wyznaniowych, prywatnych, 
odpłatność za usługi charytatywno‐opiekuńcze, dochody 
instytucji kościołów i związków wyznaniowych

Problematyka majątkowych komisji 

regulacyjnych (1)

K.A. Wąsowski, Charakter prawny rozstrzygnięć Komisji Majątkowej s. 391‐

•

Majątek w posiadaniu Kościoła Katolickiego  w 1989 r. bez uregulowania 

prawnego przechodzi na własność mocą decyzji właściwego wojewody

•

Cel: rewindykacja majątku skonfiskowanego przez PRL, w tym na 

podstawie ustawy z 1950 r. o przejęciu dóbr martwej ręki, 1952 o 

zniesieniu fundacji oraz bezprawnych

•

Pierwotnie Komisja Majątkowa dla Kościoła Katolickiego, następnie dla 

innych kościołów i związków wyznaniowych na podstawie ustaw 

indywidualnych i UGWSiW: Międzykościelna Komisja Regulacyjna, osobne 

dla Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Związku Gmin Żydowskich, 

Kościoła Ewangelicko‐Augsburskiego

•

Postępowanie na wniosek, pierwotnie termin składania wniosków w 

przypadku Kościoła Katolickiego do 31 XII 1992, przedłużanie terminów dla 

wielu związków wyznaniowych w sposób niejednolity budzące zastrzeżenia 

(np. do 2004 r. dla kościołów luterańskiego, baptystów, kalwińskiego)

•

Zakończenie prac Komisji Majątkowej 31 I 2011 r. (nowelizacja USPKK)

Problematyka majątkowych komisji 

regulacyjnych (2)

•

Wg B. Rakoczego Komisja Majątkowa nie jest ani organem administracji ani 

sądowym przez wzgląd na swój skład i podmiotowość na gruncie Kościoła 

Katolickiego (B. Rakoczy, Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w 

Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2008, s. 369)

•

Postępowanie o charakterze regulacyjnym – wg orzeczenia TK z 1992 r. podobne 

do polubownego quasi‐windykacyjnego; do 2000 r. tajne, brak możliwości 

odwołania: brak charakteru organu administracji – brak drogi administracyjno‐

sądowej, orzeczenie NSA z 26 IX 1991 sygn. akt I SA 768/91; K.A. Wąsowski dodaje: 

wzajemna autonomia  państwa i związków wyznaniowych uniemożliwia taką 

skargę, jego zdaniem roszczenie ma charakter prywatno‐prawny, przez co 

postępowanie pozbawione jest cech administracyjnych; nie jest to postępowanie 

kontradyktoryjne służące rozstrzygnięciu sporu lecz ustaleniu zasadności roszczenia 

i trybie zaspokojenia; postępowanie zwolnione od opłat; stosowanie przepisów 

KPA

•

Komisja Majątkowa: 12 osób, po 6 ze strony rządu i Konferencji Episkopatu Polski, 

w przypadku braku rozstrzygnięcia (po równo) sprawa przekazana do sądu 

administracyjnego

•

Orzeczenie w formie ugory ma moc sądowego tytułu egzekucyjnego, wpis do ksiąg 

wieczystych wolny od opłat

•

Odszkodowanie ze Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Finansów; 

kontrowersyjne przekazywanie nieruchomości zastępczych oraz odszkodowań, 

skarga do TK Prezydenta Miasta Krakowa

Ubezpieczenie osób duchownych (1)

P. Stanisz, Ewolucja statusu prawnego osób duchownych w zakresie ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego w 

latach 1989‐2009, s. 343‐356.

•

Ustawa z 17 V 1989 o ubezpieczeniu społecznym duchownych, 

obowiązywanie do 1999‐2002 r. (do wejścia w życie ustawy o 

ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób 

zawodowych

•

Obowiązująca podstawa prawna: ustawa z 1998 o systemie ubezpieczeń 

społecznych, z 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń 

Społecznych, z 1999 o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia 

społecznego w razie choroby i macierzyństwa, ww. z 2002 r., z 2004 o 

świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych

•

Brak konsekwentnego stosowania terminu osoba duchowna [duchowny i 

członkowie zakonów męskich i żeńskich Kościoła Katolickiego, innych 

kościołów i związków wyznaniowych, z wyjątkiem alumnów seminariów 

duchownych, nowicjuszy, postulantów i juniorystów, którzy nie ukończyli 

25 roku życia] w myśl definicji legalnej na rzecz „duchowny”, problem 

stosowania analogii z terminów prawa kanonicznego w zakresie katalogu 

osób duchownych

Ubezpieczenie osób duchownych (2)

•

Zasady ubezpieczenia: obowiązkowe dla osób duchownych emerytalne, rentowe, 

wypadkowe [orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 28 XII 1992 OSAiSN 1993, nr 

9, poz. 39: całokształt działań związanych z wykonywaniem posług religijnych, także 

podczas rekolekcji]; na zasadzie dobrowolności chorobowe; alumni, nowicjusze, 

postulanci i junioryści poniżej 25 roku życia na wniosek dobrowolnie emerytalne i 

rentowe

•

W przypadku kumulacji z ubezpieczeniem pracowniczym – zasada ubezpieczenia 

pracowniczego, chyba że podstawowa płaca jest niższa od minimalnego 

wynagrodzenia, wówczas z tytułu ubezpieczenia osoby duchownej obowiązkowe w 

zakresie brakującej podstawy; zawsze można podwyższyć stawki

•

W zakresie emerytur: uchwała SN  z 13 VI 2001 (sygn. Akt III ZP 21/00) do okresu 

składkowego branego pod uwag w przypadku wcześniejszej emerytury bierze się 

pod uwagę czas pracy w punktach katechetycznych przed 1989 r.

•

Zgłoszenie do organu 7 dni od uzyskania statusu samodzielnie, w zakonach –

przełożeni

•

Obowiązkowe 80% z Funduszu Kościelnego, dobrowolne w całości opłaca 

duchowny, również podwyższenie stawki duchowny

•

Obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne, dotyczy również alumnów, nowicjuszy, 

postulantów i juniorystów, ci oraz duchowni nie płacący podatku dochodowego 

mają w 100% pokryte składki z Funduszu Kościelnego, osoby zatrudnione na 

umową o pracę płacą składki na zasadach ogólnych

Opodatkowanie osób duchownych

•

PRL: opodatkowanie w oparciu o ryczałt podstawy a nie ryczałt kwoty opodatkowania

•

Obecny stan prawny: preferencyjne (brak konieczności ksiąg przychodów i rozchodów) ale dobrowolne 

opodatkowanie ryczałtowe od dochodu w związku z funkcjami duszpasterskimi

•

Płacone kwartalnie, indeksacja zgodnie ze wskaźnikiem wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych, podatek 

obniżony o składkę na ubezpieczenie zdrowotne (7,75%), o ile nie zostało obniżony na zasadach ogólnych

•

W ustawie terminologia Kościoła Katolickiego, stosowania na zasadzie analogii do innych kościołów i związków 

wyznaniowych

•

Zasady obliczania wysokości ryczałtu:

1.

Dla proboszcza oraz w przypadku wikariatów eksponowanych, kuracji, lokacji: ilość mieszkańców parafii na 31 XII 

poprzedniego roku; 16 stawek

2.

Dla wikarego: ilość mieszkańców jw. Oraz położenie parafii w miejscowości do 5 tys., 5‐50 i ponad 50 tys. 

mieszkańców, 6 stawek

3.

Dla rektorów i innych duchownych (np. misjonarze, rekolektanci) kierujący jednostką bez wyodrębnionej parafii: 

jak wikary w stawce 1‐3 tys. mieszkańców

•

Obniżenie proporcjonalne ryczałtu, gdy mniej niż połowa mieszkańców to wierni, do wniosku oświadczenie o 

ilości wiernych

•

Poinformowanie urzędu skarbowego ma nastąpić w ciągu 14 dni  od powstania obowiązku podatkowego, 

zmiany miejsca pracy lub funkcji należy zgłaszać  w ciągu 7 dni

•

Obowiązek do 31 I zgłaszać deklaracje zapłaty składki zdrowotnej celem odliczeń

•

Płatność kwartalna do 20 dnia kolejnego miesiąca, za czwarty kwartał do 28 XII

•

Terminy pisemnego zrzeczenia się ryczałtu: do 20 I w przypadku nowego roku, przeddzień rozpoczęcia 

piastowania funkcji, 14 dni od decyzji kierownika Urzędu Skarbowego ustalającej wysokość ryczałtu

Duchowny jako świadek w postępowaniach 

karnym, cywilnym, administracyjnym

•

178 par. 2 KPK, 82 par. 3 KPA, Ordynacja Podatkowa: 
bezwzględny zakaz dowodowy co do faktów, które duchowny 
poznał podczas spowiedzi

•

KPC: tylko prawo odmowy zeznań

•

W sytuacjach innych niż spowiedź, np. rozmowa 
duszpasterska, prawo powołania się na tajemnicę zawodową, 
w KPK sąd albo prokurator może zwolnić z niej, w KPA, KPC i 
Ordynacji Podatkowej prawo odmowy odpowiedzi na pytanie

Warto zapamiętać

•

Zasady finansowania kościołów i związków wyznaniowych

•

Finansowanie ze środków publicznych

•

Problematyka Funduszu Kościelnego (powstanie, cele, 

działanie, kontrowersje)

•

Preferencyjne regulacje podatkowe

•

Majątkowe komisje regulacyjne (cel, procedowanie, 

charakter orzeczeń)

•

Ubezpieczenie osób duchownych: zasady, ubezpieczenia 

obowiązkowe i fakultatywne

•

Opodatkowanie osób duchownych: zasady naliczania 

ryczałtu

•

Duchowny jako świadek – wyraz zasady wolności sumienia