Majątek kościołów i związków

wyznaniowych. Opodatkowanie i

ubezpieczenie osób duchownych

Sposoby finansowania kościołów i

związków wyznaniowych

• Ofiarność wiernych
• Finansowanie ze środków publicznych (odpisy

podatkowe, Fundusz Kościelny, dotacje
jednorazowe i ciągłe na podstawie ustaw
szczególnych)

• Dochód związków wyznaniowych przeznaczany na

cele statutowe z innych źródeł, zwłaszcza
działalności gospodarczej

Podstawy prawne finansowania

Kościoła katolickiego

• Konkordat: art. 21 i 22 [zgoda na struktury

organizacyjne zdolne do realizacji zadań, prawo
zdobywania środków ze zbiórek, wyłączenie
stosowania przepisów o zbiórkach publicznych, jeśli
cel kwesty jest religijny]

• UGWSW: art. 10.2, 13 [zasada neutralności  brak

dotacji, w drodze wyjątku na podstawie ustaw;
zasady opodatkowania: stosowanie zasad ogólnych z
wyjątkiem wyszczególnionych wyjątków – zob. dalej]
(dla związków wyznaniowych nie posiadających
własnych ustaw art. 19.2 pkt 18, art. 24.1, 25.3)

• USPKK dział III

USPKK – zasady majątkowe w związku

ze szczególnych statusem religijnym

(1)

• Art. 52: prawa majątkowe, w tym akcje
• Art. 54: wyłączenie prawa pierwokupu Skarbu

Państwa w przypadku nieruchomości

• Art. 57: osoby prawne Kościoła mają prawo do

kwest na cele: religijne, oświatowo-
wychowawcze, charytatywno-opiekuńcze,
naukowe, utrzymania duchownych i zakonów; nie
ma wskazanych celów kulturalnych

• Art. 58: prawo tworzenia fundacji na zasadach

ogólnych z zespołem przepisów szczególnych

USPKK – zasady majątkowe w związku

ze szczególnych statusem religijnym

(2)

• Szczególne zasady funkcjonowania fundacji kościelnych:
1. „Niezależnie od nadzoru państwowego, nadzór nad działalnością

fundacji sprawuje kościelna osoba prawna, będąca fundatorem lub
wskazana w statucie fundacji”

2. „W razie stwierdzonych nieprawidłowości w zarządzaniu fundacją,

właściwy organ państwowy zwraca się do kościelnej osoby
prawnej, sprawującej nadzór nad fundacją, wyznaczając termin nie
krótszy niż trzy miesiące na spowodowanie usunięcia
nieprawidłowości. Po bezskutecznym upływie tego terminu można
zastosować środki oznaczone w przepisach o fundacjach”

3. „W razie konieczności poddania fundacji zarządowi przymusowemu

w myśl przepisów o fundacjach, zarząd ten będzie sprawowała
kościelna osoba prawna wyznaczona przez Prezydium Konferencji
Episkopatu Polski”

4. Jeżeli statut fundacji nie stanowi inaczej, w razie jej likwidacji

majątek przechodzi na nadrzędną osobę prawną albo „o
przeznaczeniu jej majątku znajdującego się za granicą zadecyduje
Konferencja Episkopatu Polski lub wyższy przełożony zakonny”

Finansowanie kościołów i związków wyznaniowych ze środków

publicznych

T. Stawiński, Sposoby finansowania kościołów i innych związków wyznaniowych ze środków publicznych, s. 335-341.

M. Zawiślak, Prawne i finansowe aspekty działalności Funduszu Kościelnego w latach 1989-2009 s.

• Obecne sposoby finansowania ze środków publicznych: pozytywne

(indywidualne dotacje celowe, przykład: dotacja na budowę kościoła
Opatrzności Bożej; stałe finansowanie na podstawie ustaw
szczególnych: pensje dla nauczycieli religii, finansowanie uczelni
wyznaniowych; Fundusz Kościelny), negatywne (preferencyjne zasady
opodatkowania kościołów i związków wyznaniowych) i pośrednie
(rezygnacja państwa z części dochodów z danin publicznych od osób
fizycznych i pranych, tzw. 1% podatku a organizacje pożytku
publicznego) T. Stawiński, o.c., s. 339-340

• Likwidacja majątku kościelnego po 1945 r. – założenia ideowe
• Zawężające traktowanie zadań statutowych związków wyznaniowych

przez Urząd do Spraw Wyznań (wykluczanie działalności oświatowej,
kulturalnej, charytatywnej, opiekuńczej)  maksymalizacja
niedogodnego opodatkowania dochodowego, stawka nawet 65%

• Ustawa z 1950 r. o przejęciu dóbr martwej ręki: w rękach Kościoła

katolickiego miały pozostać tylko gospodarstwa proboszczów do 50
ha i 100 ha na tzw. Ziemiach Odzyskanych

Finansowanie pozytywne: Fundusz

kościelny

M. Zawiślak, Prawne i finansowe aspekty, s. 357-60

• Powstanie 1950 na podstawie ustawy o przejęciu dóbr martwej ręki, cel: „usunięcia

pozostałości przywilejów obszarniczo-feudalnych w dobrach martwej ręki oraz celem
materialnego zabezpieczenia duchowieństwa”

(D. Walencik, Rewindykacja nieruchomości Kościoła katolickiego w postępowaniu przed Komisją Majątkową, Lublin 2008, s. 139)

• Ilość przejętego majątku: 89-155 tys. ha, w zależności od szacunków, najbliższe 134

tys. (całość nieruchomości kościelnych przed 1945 a ich ilość w 1965 wraz z
uwzględnieniem alienacji w tych latach)

• Zadaniowy charakter budżetu funduszu
• Rekompensata za konfiskatę majątku, wysokość świadczeń na rzecz związku

wyznaniowego zależała od udziału w całości przejętych przez państwo dóbr, obecnie
brak takiej zasady, brak danych oraz utrudnienia związane ze zwrotem
nieruchomości w wyniku prac komisji regulacyjnych

• Środki z budżetu państwa, niezależnie od tego, czy i w jakim stopniu nastąpiło

przejęcie majątku w 1950 r.

• Określenie nowych celów: rozporządzenie RM 1990, uchwała RM 1991 r. i przepisy

ustaw dotyczących zabezpieczania społecznego

• obok ustawowych (art. 9: utrzymanie i odbudowa kościołów, pomoc materialna i

lekarska dla duchownych, domy wypoczynkowe, finansowanie ubezpieczenia
wypadkowego, zaopatrzenie emerytalne społecznie zasłużonych, działalność
charytatywno-opiekuńcza) nowe – pomoc dla działalności oświatowo-wychowawczej i
opiekuńczo-wychowawczej, zwalczanie patologii społecznych, dotacje na
ubezpieczenie społeczne duchownych, konserwacja i naprawa obiektów sakralnych i
kościelnych o wartości zabytkowej

Praktyka działania Funduszu,

ograniczenia finansowania, procedowanie

• 80-90% budżetu na składki w zakresie zabezpieczenia społecznego osób

duchownych

• 10-20% pozostała działalność, w tym: działalność humanitarna

charytatywno-opiekuńcza, oświatowa, wychowawcza, zwalczanie patologii
społ. (w 80% dofinansowanie dla Kościoła Katolickiego) oraz renowacja
zabytkowych obiektów sakralnych (w 90% dla Kościoła Katolickiego)

• Brak finansowania: wydatków bieżących (np. media obiektów

dofinansowanych), placówek kultowych (np. ośrodki rekolekcyjne),
remontów i konserwacji ruchomości pomimo ich wartości zabytkowej,
budowy nowych obiektów sakralnych, wypoczynku osób duchownych

• Brak osobowości prawnej, działa w ramach Departamentu Wyznań i

Mniejszości Narodowych i Etnicznych w MSWiA, bieżące działanie reguluje
Statut, środki rozdzielane są na podstawie wewnętrznego budżetu w
drodze decyzji administracyjnej, w praktyce mimo uprawnienia brak
występowania z wnioskiem przez Zarząd Funduszu w osobie dyrektora i
zastępcy dyrektora Departamentu, wnioskują kościoły i związki
wyznaniowe; wnioski są opiniowane przez reprezentantów kościołów i
związków wyznaniowych (np. pełnomocników Konferencji Episkopatu
Polski)

• Dotacje mają charakter celowy i mogą dotyczyć tylko zadań przyszłych

Kontrowersje wokół likwidacji Funduszu

• Zwolennicy likwidacji (np. projekt senacki z 2004 r.),

przytaczana argumentacja: wskutek działania komisji
regulacyjnych nastąpił zwrot majątku kościołów i związków
wyznaniowych, odpada więc przyczyna utworzenia Funduszu

• Przeciwnicy likwidacji: Paweł Borecki, Michał Zawiślak;

uzasadnienia: korzystanie z funduszu nie jest proporcjonalnie
do ilości wiernych danego wyznania na korzyść niekatolickich
kościołów i związków wyznaniowych, dotychczas brak innego
spójnego systemu finansowania kościołów i związków
wyznaniowych z udziałem Państwa

• Dyskusja nad systemowym rozwiązaniem w zakresie

finansowania związków wyznaniowych, propozycja P. Stanisza
wprowadzenia centralnego finansowania na wzór włoski z
uwzględnieniem polskiej specyfiki społecznej i ustrojowej

(P. Stanisz, Ewolucja statusu prawnego osób duchownych w zakresie ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego w latach
1989-2009, s. 355-6).

Finansowanie negatywne:

preferencyjne zasady opodatkowania

osób prawnych kościołów i związków

wyznaniowych – art. 13 UGWSW

• Podatek dochodowy od osób prawnych: zwolnienie od niegospodarczej działalności

statutowej – tu nie ma wymogu prowadzenia ksiąg rachunkowych, od działalności
gospodarczej w zakresie środków przekazanych na działalność statutową (cele
kultowe, oświatowo-wychowawcze, naukowe, kulturalne, działalność charytatywno-
opiekuńcza, finansowanie punktów katechetycznych, konserwacja zabytków,
inwestycje sakralne), udowodnione na podstawie rachunkowości w myśl Ordynacji
Podatkowej, w przypadku kościołów Katolickiego i Prawosławnego zwolnienie od
dochodu od spadków i darowizn

• Podatek od czynności cywilno-prawnych: zwolnienie dla organizacji pożytku

publicznego w ramach ich działalności

• Podatek od nieruchomości: zwolnienie od nieruchomości przeznaczonych na cele

niegospodarcze i niemieszkalne (art. 55 USPKK dodatkowo mieszkania zakonników i
duchownych jeśli wpisane do rejestru zabytków, internaty, domy kontemplacyjne,
formacyjne i emerytów, kurie, zarządy zakonów, sekretariat Prymasa i Konferencji
Episkopatu Polski)

• Podatek od spadków i darowizn: art. 55 USPKK zwolnienie od obrotu

nieruchomosciami

• Prawo celne z 2004 r.: zwolnienia od towarów sprowadzanych spoza Unii

Europejskiej na cele charytatywno-opiekuńcze, oświatowo-wychowawcze i na cele
kultu

Finansowanie kościołów i związków

wyznaniowych nie posiadających

własnej ustawy

• UGWSW art. 19.2 pkt 18, art. 24.1, 25.3 (przepis

relikt):

- Środki pochodzące ze składek, darowizn i innych

świadczeń od osób fizycznych i prawnych

- Środki na działalność charytatywno-opiekuńczą z:

ofiar pieniężnych i w naturze, spadków, zapisów,
darowizn krajowych i zagranicznych, zbiórek i
imprez publicznych, subwencji, ofiar, dotacji od
instytucji krajowych: państwowych, społecznych,
wyznaniowych, prywatnych, odpłatność za usługi
charytatywno-opiekuńcze, dochody instytucji
kościołów i związków wyznaniowych

Problematyka majątkowych komisji

regulacyjnych (1)

K.A. Wąsowski, Charakter prawny rozstrzygnięć Komisji Majątkowej s. 391-

• Majątek w posiadaniu Kościoła Katolickiego w 1989 r. bez

uregulowania prawnego przechodzi na własność mocą decyzji
właściwego wojewody

• Cel: rewindykacja majątku skonfiskowanego przez PRL, w tym na

podstawie ustawy z 1950 r. o przejęciu dóbr martwej ręki, 1952 o
zniesieniu fundacji oraz bezprawnych

• Pierwotnie Komisja Majątkowa dla Kościoła Katolickiego, następnie dla

innych kościołów i związków wyznaniowych na podstawie ustaw
indywidualnych i UGWSiW: Międzykościelna Komisja Regulacyjna,
osobne dla Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Związku Gmin
Żydowskich, Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego

• Postępowanie na wniosek, pierwotnie termin składania wniosków w

przypadku Kościoła Katolickiego do 31 XII 1992, przedłużanie
terminów dla wielu związków wyznaniowych w sposób niejednolity
budzące zastrzeżenia (np. do 2004 r. dla kościołów luterańskiego,
baptystów, kalwińskiego)

• Zakończenie prac Komisji Majątkowej 31 I 2011 r. (nowelizacja USPKK)

Problematyka majątkowych komisji

regulacyjnych (2)

• Wg B. Rakoczego Komisja Majątkowa nie jest ani organem administracji ani sądowym

przez wzgląd na swój skład i podmiotowość na gruncie Kościoła Katolickiego (B.
Rakoczy, Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej
Polskiej. Komentarz, Warszawa 2008, s. 369)

• Postępowanie o charakterze regulacyjnym – wg orzeczenia TK z 1992 r. podobne do

polubownego quasi-windykacyjnego ; do 2000 r. tajne, brak możliwości odwołania:
brak charakteru organu administracji – brak drogi administracyjno-sądowej,
orzeczenie NSA z 26 IX 1991 sygn. akt I SA 768/91; K.A. Wąsowski dodaje: wzajemna
autonomia państwa i związków wyznaniowych uniemożliwia taką skargę, jego
zdaniem roszczenie ma charakter prywatno-prawny, przez co postępowanie
pozbawione jest cech administracyjnych; nie jest to postępowanie kontradyktoryjne
służące rozstrzygnięciu sporu lecz ustaleniu zasadności roszczenia i trybie
zaspokojenia; postępowanie zwolnione od opłat; stosowanie przepisów KPA

• Komisja Majątkowa: 12 osób, po 6 ze strony rządu i Konferencji Episkopatu Polski, w

przypadku braku rozstrzygnięcia (po równo) sprawa przekazana do sądu
administracyjnego

• Orzeczenie w formie ugory ma moc sądowego tytułu egzekucyjnego, wpis do ksiąg

wieczystych wolny od opłat

• Odszkodowanie ze Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Finansów;

kontrowersyjne przekazywanie nieruchomości zastępczych oraz odszkodowań, skarga
do TK Prezydenta Miasta Krakowa

Ubezpieczenie osób duchownych (1)

P. Stanisz, Ewolucja statusu prawnego osób duchownych w zakresie ubezpieczeń społecznych i

ubezpieczenia zdrowotnego w latach 1989-2009, s. 343-356.

• Ustawa z 17 V 1989 o ubezpieczeniu społecznym duchownych,

obowiązywanie do 1999-2002 r. (do wejścia w życie ustawy o
ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych

• Obowiązująca podstawa prawna: ustawa z 1998 o systemie ubezpieczeń

społecznych, z 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, z 1999 o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa, ww. z 2002 r., z 2004 o
świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych

• Brak konsekwentnego stosowania terminu osoba duchowna [duchowny i

członkowie zakonów męskich i żeńskich Kościoła Katolickiego, innych
kościołów i związków wyznaniowych, z wyjątkiem alumnów seminariów
duchownych, nowicjuszy, postulantów i juniorystów, którzy nie ukończyli
25 roku życia] w myśl definicji legalnej na rzecz „duchowny”, problem
stosowania analogii z terminów prawa kanonicznego w zakresie katalogu
osób duchownych

Ubezpieczenie osób duchownych

• Zasady ubezpieczenia: obowiązkowe dla osób duchownych emerytalne, rentowe,

wypadkowe [orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 28 XII 1992 OSAiSN 1993, nr
9, poz. 39: całokształt działań związanych z wykonywaniem posług religijnych,
także podczas rekolekcji]; na zasadzie dobrowolności chorobowe; alumni,
nowicjusze, postulanci i junioryści poniżej 25 roku życia na wniosek dobrowolnie
emerytalne i rentowe

• W przypadku kumulacji z ubezpieczeniem pracowniczym – zasada ubezpieczenia

pracowniczego, chyba że podstawowa płaca jest niższa od minimalnego
wynagrodzenia, wówczas z tytułu ubezpieczenia osoby duchownej obowiązkowe w
zakresie brakującej podstawy; zawsze można podwyższyć stawki

• W zakresie emerytur: uchwała SN z 13 VI 2001 (sygn. Akt III ZP 21/00) do okresu

składkowego branego pod uwag w przypadku wcześniejszej emerytury bierze się
pod uwagę czas pracy w punktach katechetycznych przed 1989 r.

• Zgłoszenie do organu 7 dni od uzyskania statusu samodzielnie, w zakonach –

przełożeni

• Obowiązkowe 80% z Funduszu Kościelnego, dobrowolne w całości opłaca

duchowny, również podwyższenie stawki duchowny

• Obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne, dotyczy również alumnów, nowicjuszy,

postulantów i juniorystów, ci oraz duchowni nie płacący podatku dochodowego
mają w 100% pokryte składki z Funduszu Kościelnego, osoby zatrudnione na
umową o pracę płacą składki na zasadach ogólnych

Opodatkowanie osób duchownych

• PRL: opodatkowanie w oparciu o ryczałt podstawy a nie ryczałt kwoty opodatkowania
• Obecny stan prawny: preferencyjne (brak konieczności ksiąg przychodów i rozchodów) ale dobrowolne

opodatkowanie ryczałtowe od dochodu w związku z funkcjami duszpasterskimi

• Płacone kwartalnie, indeksacja zgodnie ze wskaźnikiem wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych,

podatek obniżony o składkę na ubezpieczenie zdrowotne (7,75%), o ile nie zostało obniżony na zasadach
ogólnych

• W ustawie terminologia Kościoła Katolickiego, stosowania na zasadzie analogii do innych kościołów i

związków wyznaniowych

• Zasady obliczania wysokości ryczałtu:
1. Dla proboszcza oraz w przypadku wikariatów eksponowanych, kuracji, lokacji: ilość mieszkańców parafii na

31 XII poprzedniego roku; 16 stawek

2. Dla wikarego: ilość mieszkańców jw. Oraz położenie parafii w miejscowości do 5 tys., 5-50 i ponad 50 tys.

mieszkańców, 6 stawek

3. Dla rektorów i innych duchownych (np. misjonarze, rekolektanci) kierujący jednostką bez wyodrębnionej

parafii: jak wikary w stawce 1-3 tys. mieszkańców

• Obniżenie proporcjonalne ryczałtu, gdy mniej niż połowa mieszkańców to wierni, do wniosku oświadczenie

o ilości wiernych

• Poinformowanie urzędu skarbowego ma nastąpić w ciągu 14 dni od powstania obowiązku podatkowego,

zmiany miejsca pracy lub funkcji należy zgłaszać w ciągu 7 dni

• Obowiązek do 31 I zgłaszać deklaracje zapłaty składki zdrowotnej celem odliczeń
• Płatność kwartalna do 20 dnia kolejnego miesiąca, za czwarty kwartał do 28 XII
• Terminy pisemnego zrzeczenia się ryczałtu: do 20 I w przypadku nowego roku, przeddzień rozpoczęcia

piastowania funkcji, 14 dni od decyzji kierownika Urzędu Skarbowego ustalającej wysokość ryczałtu

Duchowny jako świadek w postępowaniach

karnym, cywilnym, administracyjnym

• 178 par. 2 KPK, 82 par. 3 KPA, Ordynacja

Podatkowa: bezwzględny zakaz dowodowy co do
faktów, które duchowny poznał podczas
spowiedzi

• KPC: tylko prawo odmowy zeznań
• W sytuacjach innych niż spowiedź, np. rozmowa

duszpasterska, prawo powołania się na tajemnicę
zawodową, w KPK sąd albo prokurator może
zwolnić z niej, w KPA, KPC i Ordynacji Podatkowej
prawo odmowy odpowiedzi na pytanie

Warto zapamiętać

• Zasady finansowania kościołów i związków wyznaniowych
• Finansowanie ze środków publicznych
• Problematyka Funduszu Kościelnego (powstanie, cele,

działanie, kontrowersje)

• Preferencyjne regulacje podatkowe
• Majątkowe komisje regulacyjne (cel, procedowanie,

charakter orzeczeń)

• Ubezpieczenie osób duchownych: zasady, ubezpieczenia

obowiązkowe i fakultatywne

• Opodatkowanie osób duchownych: zasady naliczania

ryczałtu

• Duchowny jako świadek – wyraz zasady wolności sumienia