Jerzy J. Parysek, Tomasz Kaczmarek

EDUKACJA

EUROPEJSKA

Program realizacji ścieżki edukacyjnej

na poziomie licealnym

materiały i podręczniki

Mariana Pietraszewskiego

Poznań 2002

Program dopuszczony do użytku szkolnego na podstawie recenzji:
dr hab. Andrzeja Suliborskiego – rekomendacja Polskiego Towarzystwa Geograficznego
prof. zw. dr. hab. Janusza Żurka – rekomendacja Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego

Redaktor: Anna Kaczmarek

Nr dopuszczenia DKOS-4015-220/02

©

Copyright by Oficyna Ekonomiczna Wydawnictwa eMPi

2

s.c., Poznań 2002

ISBN 83-87666-92-0

Oficyna Edukacyjna Wydawnictwa eMPi

2

s.c.

61-749 Poznań, ul. św. Wojciech 28
www.empi2.poznan.pl
Dział sprzedaży: 61-759 Poznań, ul. Stawna 8/6
tel. [phone], fax [phone]
e-mail:[e-mail]

2

Spis treści

1. Wprowadzenie.....................................................................................................

5

2. Ministerialna podstawa programowa....................................................................

7

2.1. Cele edukacyjne
........................................................................................................................

2.2. Zadania szkoły.........................................................................................

2.3. Treści nauczania

........................................................................

2.4.Osiągnięcia uczniów.................................................................................

7
7
7
8

3. Struktura programu...............................................................................................

10

3.1. Treści nauczania zawarte w programie...................................................
3.2. Cele edukacyjne programu. Przewidywane osiągnięcia uczniów.................
3.3. Cele wychowawcze programu.................................................................
3.4. Pryncypia programowe............................................................................

3.4.1. Podmiotowość..............................................................................
3.4.2. Kompleksowa przedmiotowość...................................................
3.4.3. Jedność poznania i wyjaśniania...................................................
3.4.4. Jednoczesność nauczania i wychowania......................................
3.4.5. Aktywność ucznia........................................................................
3.4.6. Systematyczne sprawdzanie wiedzy i umiejętności....................

11
13
19
20
20
20
21
21
21
21

4. Miejsce ścieżki edukacja europejska w licealnym programie nauczania.............

23

5. Podręcznik Nasza Europa......................................................................................

24

3

Jerzy J. Parysek – prof. dr hab., geograf społeczno-ekonomiczny, specjalista
z zakresu planowania i gospodarki przestrzennej, pracownik naukowo-dyda-
k-tyczny UAM w Poznaniu i Uniwersytetu Gdańskiego; wykładowca w Belgra-
dzie, Salonikach, Leuven i Londynie; członek wielu stowarzyszeń naukowych;
liczne zagraniczne staże naukowe oraz udział w konferencjach i na kongresach
naukowych nie tylko w Europie; kierownik projektów badawczych finansowa-
nych przez Unię Europejską, autor ponad 200 prac naukowych, współautor pro-
gramów nauczania i podręczników szkolnych.

Tomasz Kaczmarek – dr nauk geograficznych, pracownik naukowo-dyda-
k-tyczny UAM w Poznaniu; zagraniczne staże naukowe i pobyty studialne
(m.in. w Brukseli); stypendysta niemieckiego programu Europa Fellows; autor
wielu artykułów w czasopismach krajowych i zagranicznych oraz książek popu-
larnonaukowych; problematyka badawcza: samorządy lokalne i regionalne w
Europie, współpraca przygraniczna i euroregiony, procesy demograficzne i
osadnicze oraz transformacja społeczno-gospodarcza Polski na tle międzynaro-
dowym.

4

1. Wprowadzenie

Jednym z celów reformy systemu edukacji narodowej, która od 2002 r. za-

cznie obejmować szczebel licealny, jest sprostanie wyzwaniom cywilizacyjno-
-kulturowym XXI wieku oraz potrzebom edukacyjnym nowoczesnego społe-
czeństwa. Tylko dobrze i wszechstronnie wykształcony człowiek jest w stanie
zrozumieć świat, w którym żyje, jego problemy, zdarzenia i toczące się procesy.
Wyposażony w niezbędną wiedzę jest w stanie aktywnie uczestniczyć w życiu
społecznym jako świadomy swoich praw i obowiązków obywatel wsi, miasta,
gminy, regionu, kraju; także obywatel Europy oraz świata, którego trudno dziś
inaczej określić jak jedną, wielką, globalną wioskę.

Nowy system edukacyjny postrzegać można jako znaczący etap przebudowy

społeczeństwa polskiego, które po tragicznych doświadczeniach faszyzmu
i totalitaryzmu nie jest dostatecznie przygotowane do funkcjonowania w warun-
kach wolności, demokracji, gospodarki rynkowej, otwarcia na świat, zwłaszcza
zaś w integrującej się Europie. Chodzi o zmianę mentalności społeczeństwa,
obudzenie uśpionego potencjału jego aktywności, mądrości i odpowiedzialności,
co powinno prowadzić do bardziej twórczego i znaczącego udziału w tworzeniu
nowej rzeczywistości, w tym rzeczywistości zjednoczonej Europy.

W procesie kształcenia aktywnego i odpowiedzialnego, rozumiejącego

współczesny świat obywatela, ważną rolę odegrać powinny, przewidziane no-
wym, ramowym programem nauczania, tzw. ścieżki integracyjne. Podstawo-
wym, jak się wydaje zadaniem dydaktycznym tego rodzaju form nauczania jest
przejście od stanu „wiem” do stanu „rozumiem”. Oznacza to nie tyle wprowa-
dzenie do programu nauczania nowej wiedzy faktograficznej, co tworzenie na
podstawie posiadanej problemowych syntez.

W sytuacji, jaka w Europie zaistniała po 1989 roku, nie może zabraknąć

ścieżki – edukacja europejska. Nie może jej zabraknąć nie tylko dlatego, że inna
jest dziś Europa, że tworzą ją w przytłaczającej większości wolne i demokra-
tyczne państwa, ale także dlatego, że postępuje proces integracji europejskiej, że
coraz więcej państw i narodów pragnie wspólnie prowadzić działalność politycz-
ną, gospodarczą i kulturalną i w ten sposób uzyskiwać lepsze efekty ekonomicz-
ne, a jednocześnie lepiej radzić sobie z pojawiającymi się problemami
i przeciwnościami losu. Polska jest w przededniu integracji ze wspólnotą
15 krajów Europy Zachodniej, które kiedyś postanowiły wspólnie działać w imię
bezpieczeństwa, pokoju, współpracy oraz wspólnych korzyści, a dziś swoje do-
świadczenia i pomoc chcą przekazać kolejnej grupie krajów Europy Środkowo-
wschodniej.

Polska leży w sercu Europy i uzyskanie statusu pełnoprawnego członka

wspólnoty europejskiej jest nie tylko wyrazem sprawiedliwości dziejowej, ale

5

także wielkim wyzwaniem i zadaniem dla kraju nad Wisłą, Odrą i Bugiem oraz
jego mieszkańców. Zadania tego nie uda się zrealizować bez wiedzy o Europie,
bez zrozumienia jej przeszłości oraz dnia obecnego, bez świadomości uwikłania
kontynentu w problemy globalne, ale także i bez poczucia własnej wartości
i wielowiekowego wkładu Polski w to wszystko, co nazywa się dziś dziedzic-
twem europejskiej kultury i cywilizacji. Chcąc żyć w europejskiej wspólnocie
i aktywnie uczestniczyć w jej rozwoju, musimy poznać Europę i mieć świado-
mość tego, że jest to nasza Europa; nasza, tj. z Polską jako poważnym i znaczą-
cym jej składnikiem.

Dobrze więc się stało, że ścieżka edukacyjna – edukacja europejska – znala-

zła się w programie zreformowanej polskiej szkoły, że realizowana będzie
w formie „bloku spinającego” określoną, częściowo posiadaną przez uczniów
wiedzę na licealnym poziomie nauczania.

Niniejszy program w znacznym stopniu wykracza poza zawarte w dokumen-

tach ministerialnych podstawy programowe. Mamy bowiem świadomość,
że ważna dla ucznia i dorastającego obywatela problematyka „unijna” oraz uka-
zanie miejsca Polski w Europie przedstawione powinny być w szerszym kontek-
ście problematyki europejskiej i światowej.

Program powstawał w 2002 roku, a więc na dwa lata przed planowanym ter-

minem włączenia Polski w struktury Unii Europejskiej. Odzwierciedla zatem sy-
tuację, jakby na sprawę nie patrzeć, przejściową, która wkrótce, jak należy są-
dzić, ulegnie zmianie. Powstawał, gdy trwa ożywiona i trudna dyskusja
o kosztach i korzyściach członkostwa, kiedy wiadomo, że o członkostwie w Unii
przesądzić może tylko wola narodu oraz przyzwolenie państw członkowskich
i kiedy nie są znane ani prognozy ani jednoznaczne scenariusze rozwoju sytuacji
politycznej i gospodarczej w Europie oraz na świecie, którego Europa jest jed-
nym z głównych, politycznych, gospodarczych i społecznych filarów. Okres
przedakcesyjny przejdzie do historii, podobnie jak cały proces włączenia Polski
w struktury unijne i związane z tym problemy – nastanie nowa rzeczywistość.
Polska będzie, jak należy sądzić, pełnoprawnym członkiem wspólnoty wolnych
europejskich państw i narodów, a obecność przedstawicieli naszego kraju
w strukturach organizacyjnych Unii Europejskiej stanie się faktem. Tym samym
skurczą się „unijne treści programowe”, które trzeba będzie zastąpić innymi, no-
wymi. Ich wprowadzenie zależeć będzie od przebiegu procesu integracji Polski z
Unią Europejską oraz od efektów i problemów, z jakimi mieć będziemy do czy-
nienia w Polsce i wspólnocie europejskiej. Owa przejściowość sytuacji przesą-
dziła zatem o tym, że program traktuje się jako otwarty, który za kilka lat trzeba
będzie uaktualnić.

6

2. Ministerialna podstawa programowa

2.1. Cele edukacyjne

Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu dla ścieżki edukacja europejska

zakłada następujące cele edukacyjne:

1.

Poznanie założeń, celów i historii Unii Europejskiej na tle procesów integra-
cyjnych współczesnego świata.

2.

Umiejętność postrzegania integracji europejskiej w kontekście przemian
geopolitycznych współczesnego świata oraz szans rozwojowych Polski.

3.

Umiejętność określania wzajemnej zależności między podstawami tożsamo-
ści i suwerenności polskiej oraz podstawami wspólnotowymi Unii Europej-
skiej.

4.

Rozumienie kontekstu europejskiego aktualnych wydarzeń społecznych,
kulturowych, gospodarczych i politycznych w Polsce i Europie.

5. Przygotowanie do aktualnego uczestnictwa w życiu publicznym Polski

i Unii Europejskiej w okresach przedakcesyjnym i pełnego członkostwa
(z korzyścią dla dobra kraju i jedności europejskiej).

2.2. Zadania szkoły

MENiS przewiduje cztery następujące zadania dla szkoły w zakresie edukacji

europejskiej:

1.

Budzenie zainteresowania sprawami dotyczącymi integracji europejskiej,
działaniami rządu w tym zakresie oraz skutkami integracji dla każdego
mieszkańca Polski.

2.

Ułatwienie rozumienia głównych zasad funkcjonowania Unii Europejskiej.

3.

Stopniowe przygotowanie ucznia do samodzielności w zdobywaniu infor-
macji na temat Unii Europejskiej.

4.

Wskazywanie konkretnych form i możliwości współpracy młodzieży.

2.3. Treści nauczania

Zapisane powyżej cele i zadania powinny zostać zrealizowane w procesie na-

uczania obejmującym następujące treści:

1.

Proces integracji europejskiej w perspektywie historycznej: czynniki inte-
grujące i dezintegrujące. Polska i Polacy w budowaniu jednoczącej się Euro-
py.

7

2.

Droga państw europejskich, w tym Polski, do Unii Europejskiej. System,
procedury i pola negocjacji. Kalendarium rozszerzenia. Cele integracji Pol-
ski z Unią Europejską. Przedakcesyjne działania i programy rządu.

3.

Stosunek społeczeństw krajów członkowskich i społeczeństwa polskiego do
rozszerzenia Wspólnot Europejskich. Różne opcje obecne w polityce i opinii
publicznej krajów członkowskich. Katalog nadziei i obaw. Wyobrażenie roli
i miejsca Polski i Polaków w zjednoczonej Europie. Kwestia standardów
unijnych.

4. Kierunki integracji. Trzy filary procesu zjednoczenia. Różne koncepcje wizji

przyszłej, zjednoczonej Europy.

5. Ewolucja prawa Unii Europejskiej. Kwestie konstytucji Unii Europejskiej.

Wzajemne relacje między prawem Unii Europejskiej i prawem krajowym.

6.

Ewolucje instytucji Unii Europejskiej. Procedury podejmowania decyzji.

7.

Gospodarka Unii Europejskiej. Polska w perspektywie polityk wspólnoto-
wych w dziedzinie gospodarczej, w tym szczególnie wspólnej polityki rolnej.

8.

Jednolity europejski rynek pracy i jego dostępność dla obywateli polskich.
Europejskie problemy społeczne i sposoby ich rozwiązywania.

9. Droga krajów członkowskich do Unii Gospodarczej i Walutowej.

10.

Bezpieczeństwo europejskie w wymiarze międzynarodowym i wewnętrz-
nym. Bezpieczeństwo Polski w ramach Unii Europejskiej i NATO.

11. Prawa i obowiązki obywatelskie, obywatelstwo europejskie, obywatelski

wymiar procesu integracji europejskiej.

12.

Europa wartości. Duchowy wymiar Europy - edukacja, kultura. Rola eduka-
cji jako czynnika wyrównywania szans polskiej młodzieży w Europie. Moż-
liwość współpracy.

13.

Rola i zasady działania samorządów terytorialnych w Unii Europejskiej.
Współpraca polskich samorządów z odpowiednikami z Unii Europejskiej.
Euroregiony.

14.

Miejsce Polski w organizacjach europejskich, w tym w Radzie Europy.

15. Polska i jej sąsiedzi. Polska w regionie Europy Środkowej i Bałtyku. Polska

i Europa Wschodnia.

2.4. Osiągnięcia uczniów

Przekazanie uczniom powyżej zapisanych treści nauczania powinno zaowo-

cować następującym zbiorem osiągnięć:

1.

Znajomości historii, celów i zasad działania głównych instytucji oraz pod-
staw prawa Unii Europejskiej.

2.

Znajomość praw i obowiązków obywateli i kraju z punktu widzenia wymo-
gów integracyjnych.

8

3. Znajomość istniejących źródeł informacji na temat Unii Europejskiej oraz

umiejętność korzystania z nich.

4.

Umiejętność samodzielnego gromadzenia, analizowania i interpretowania
informacji na określony temat dotyczący Unii Europejskiej.

5.

Znajomość mechanizmów współpracy i komunikowania się oraz umiejęt-
ność tworzenia odpowiednich projektów umożliwiających tę współpracę.

6. Znajomość zasad i form współpracy Polski w regionie, ze szczególnym

uwzględnieniem państw sąsiadujących.

9

3. Struktura programu

Jak już uprzednio zaznaczono, jednym z głównych założeń programowych

było przyjęcie, że podstawowa problematyka europejska jest uczniom częściowo
znana ze szkoły podstawowej oraz gimnazjum. Na lekcjach historii, geografii,
przyrody, historii i społeczeństwa, języka polskiego, a także na innych, przedsta-
wiane są zagadnienia dotyczące historii, geografii oraz kultury Europy. Wiele
informacji „europejskich” uzyskuje ponadto uczeń ze środków społecznego
przekazu, w tym z mediów, gdzie od początku 2002 roku realizowana jest akcja
promocji Unii Europejskiej, oraz z rozmów w domu, szkole itp.

Generalnie przyjmuje się, że program autorski uwzględnia wszystkie cele

i treści nauczania, osiągnięcia ucznia oraz zadania szkoły, jakie zapisano w wy-
tycznych ministerialnych. Nie oznacza to jednak takiego samego ich sformuło-
wania i przedstawienia w identycznym układzie rzeczowym. Treści nauczania
programu autorskiego poszerzono o ważne zagadnienia ogólnoeuropejskie
i globalne, stojąc na stanowisku, że koncentrowanie się tylko na problematyce
„unijnej” jest pewnym ograniczeniem treści, jakie powinny zostać podane
uczniom, tym bardziej, że wciąż dyskutowane są dalsze losy Unii Europejskiej,
jej skład, cele działania, struktura organizacyjna, finanse itp. Za rzecz niewystar-
czającą uznano odniesienie przedstawianej problematyki do sytuacji obecnej,
tj. bez szerszego kontekstu historycznego, jak i globalnego.

Na licealnym poziomie nauczania powinno mieć zatem miejsce gruntowanie

i integrowanie posiadanej wiedzy w zakresie problematyki europejskiej, prowa-
dzące do lepszego zrozumienia Europy - kontynentu, w ramach którego przyszło
nam żyć i pracować.

Integrację posiadanej wiedzy, wzbogaconej, co jest oczywiste, nową proble-

matyką, wchodzącą w zakres dyscypliny naukowej i dydaktycznej, nazywanej
europeistyką, proponuje się prowadzić przy uwzględnieniu 12 węzłowych za-
gadnień, obejmujących zasadnicze treści nauczania, zawarte w ministerialnych
wytycznych programowych. Są to następujące zagadnienia:
1. Współczesny obraz Europy.
2. Polska w Europie.
3. Historyczne podwaliny wspólnej Europy.

4.

Geneza i rozwój Unii Europejskiej.

5. Trzy filary Unii Europejskiej.
6. Instytucje Unii Europejskiej.
7. Instrumenty działania Unii Europejskiej.
8. Symbole jednoczącej się Europy.
9. Polska droga do Unii Europejskiej.
10. Polska w Unii Europejskiej – skutki członkostwa.

10

11. Mała integracja – współpraca gmin i regionów.
12. Przyszłość wspólnej Europy.

Proces rozumienia czy też zrozumienia Europy, co jest stawiane jako cel nad-

rzędny nauczania w ramach ścieżki – edukacja europejska – można sprowadzić
do prostego modelu poznawczego, który tworzy sekwencja odpowiedzi na sześć
(kolejnych) pytań: co?, gdzie?, kiedy?, jak?, jakim kosztem (z jakim skutkiem)?
oraz dlaczego?

Uczeń musi nie tylko wskazywać określony fakt, zdarzenie czy proces, ale

musi umieć kojarzyć: fakty, zdarzenia i procesy, z czasem i miejsca, w których
one zaistniały oraz widzieć przyczyny, okoliczności i konsekwencje danego sta-
nu rzeczy. Powinien także umieć samodzielnie formułować pytania, a także sta-
wiać problemy, które będzie w stanie rozwiązać lub przynajmniej je przemyśleć
i przedyskutować w klasie względnie w domu. Zakłada się także wykorzystanie
tego, co jest bardzo atrakcyjne w procesie dydaktycznym, a co można nazwać
nauczaniem przez ciekawostki. Problematyka europejska jest nie tylko stosunko-
wo nowa, ale i w dużej części abstrakcyjna, w sposób pośredni odnosząca się do
doświadczeń jednostki. Szczególnie cenne jest zatem nauczanie sztuki dyskusji
o problemach europejskich (ale także i globalnych), wymiany poglądów oraz
umiejętnej ich argumentacji.

3.1. Treści nauczania zawarte w programie

Zakładane w programie treści nauczania nie wyczerpują, co jest oczywiste,

problematyki europejskiej, która jest bardzo rozległa, a ponadto, jak to już
uprzednio zaznaczono, będzie się zmieniać wraz z postępującym procesem inte-
gracji i trudnym do przewidzenia scenariuszem rozwoju sytuacji politycznej, go-
spodarczej i społecznej na kontynencie i na świecie.

Na okres przed przyjęciem Polski do Unii Europejskiej oraz pierwsze lata

funkcjonowania w strukturach unijnych założono następujące treści programowe:

I. Współczesny obraz Europy

1. Specyfika i różnorodność starego kontynentu.
2. Bogactwo środowiska przyrodniczego.
3. Podział polityczny Europy.
4. Mieszkańcy Europy.
5. Gospodarka i warunki życia.
6. Kultura i świat duchowy.

II. Polska w Europie

1. Strategiczne położenie Polski.
2. Nasi sąsiedzi.
3. Związki gospodarcze i społeczne z krajami europejskimi.
4. Udział Polski w nauce i kulturze europejskiej.

11

5. Współpraca polityczna i miejsce Polski w organizacjach europejskich.

III. Historyczne podwaliny wspólnej Europy

1. Wielkie idee i tendencje zjednoczeniowe.
2. Źródła podziałów europejskich.
3. Europa po II wojnie światowej. Czynniki integrujące i punkty zapalne.

IV. Geneza i rozwój Unii Europejskiej

1. Kamienie milowe integracji europejskiej.
2. Cele i zadania Unii Europejskiej.
3. Reformy Unii i proces jej rozszerzania na Wschód.

V. Trzy filary Unii Europejskiej

1. Wspólnota gospodarcza i unia walutowa.
2. Polityka zagraniczna i bezpieczeństwo.
3. Sprawy wewnętrzne i wymiar sprawiedliwości.

VI. Instytucje Unii Europejskiej

1. Rada Unii Europejskiej i Parlament Europejski.
2. Komisja Europejska.
3. Organy sądownicze i kontrolne.
4. Inne instytucje.

VII. Instrumenty działania Unii Europejskiej

1. Europejskie prawo wspólnotowe.
2. Języki traktatowe i urzędowe.
3. Budżet Unii Europejskiej.
4. Fundusze i programy unijne.
5. Podział Unii na jednostki terytorialno-statystyczne.

VIII. Symbole jednoczącej się Europy

1. Flaga i hymn europejski.
2. Europejska waluta – euro.
3. Stolice zjednoczonej Europy.

IX. Polska droga do Unii Europejskiej

1. Kryteria członkostwa Polski.
2. Uwarunkowania polityczne.
3. Motywy gospodarcze.
4. Kalendarium procesu akcesyjnego.
5. Pola negocjacji i okresy przejściowe.

X. Polska w Unii Europejskiej – skutki członkostwa

1. Udział we władzach Unii Europejskiej.
2. Konsekwencje członkostwa dla gospodarki.
3. Integracja a poziom życia ludności.
4. Społeczeństwo polskie wobec zjednoczenia.

XI. Mała integracja - współpraca gmin i regionów

1. Europa małych ojczyzn.
2. Euroregiony i Euromiasta.
3. Partnerstwo miast i gmin.

12

XII. Przyszłość wspólnej Europy

1. Wizje zjednoczonej Europy.
2. Zagrożenia i szanse dla Europy.
3. Europa wobec globalizacji.

Słownik pojęć i haseł.
Źródła informacji europejskiej w Internecie.

3.2. Cele edukacyjne programu. Przewidywane osiągnięcia uczniów

Realizacja wyżej opisanego programu powinna znaleźć swoje odzwierciedle-

nie w posiadanej przez ucznia wiedzy oraz wykształconych umiejętnościach.

Współczesny obraz Europy
A. Wiedza – uczeń powinien znać:

–

pochodzenie nazwy Europa,

–

położenie Europy na mapie świata,

–

zróżnicowanie ukształtowania powierzchni kontynentu,

–

główne góry, wyżyny, niziny, wyspy, półwyspy, rzeki i jeziora kontynen-
tu,

–

powojenne podziały polityczne Europy,

–

państwa leżące na kontynencie europejskim i ich stolice,

–

rozmieszczenie ludności na kontynencie oraz wiek współczesnych Euro-
pejczyków,

–

języki, którymi posługują się mieszkańcy Europy oraz kościoły, do któ-
rych przynależą,

–

bogate i mniej zamożne państwa Europy,

–

różne typy struktury gospodarczej państw europejskich,

–

źródła i historię europejskiej kultury i cywilizacji,

–

Europejczyków, wybitnych twórców kultury i cywilizacji światowej.

B. Umiejętności – uczeń powinien umieć:

–

wyjaśniać wpływ warunków przyrodniczych na rozmieszczenie ludności
i typy gospodarki,

–

określać wpływ położenia geograficznego i geopolitycznego na historię
państw europejskich,

–

tłumaczyć przyczyny powojennych podziałów politycznych kontynentu,

–

przytaczać przykłady języków i religii oraz przypisać je mieszkańcom
odpowiednich krajów,

–

wyjaśniać przyczyny zróżnicowania poziomu rozwoju gospodarczego
krajów europejskich oraz warunków bytowych i długości życia,

13

–

wskazywać cechy tradycyjnej kultury europejskiej i jej źródła.

Polska w Europie
A. Wiedza – uczeń powinien znać:

–

czynniki prowadzące do integracji oraz utrudniające integrację europej-
ską po II wojnie światowej,

–

położenie Polski w Europie,

–

charakter jej granic oraz sąsiadów,

–

główne europejskie szlaki komunikacyjne przechodzące przez Polskę,

–

podstawową charakterystykę geograficzno-gospodarczą sąsiadów Polski,

–

miejsce Polski w Europie w dziedzinie gospodarki oraz jej powiązania
gospodarcze,

–

udział Polski w europejskiej nauce i kulturze,

–

wybitnych, dawnych i współczesnych polskich twórców kultury europej-
skiej,

–

miejsce Polski w organizacjach światowych i europejskich.

B. Umiejętności – uczeń powinien umieć:

–

wyjaśniać wpływ położenia geograficznego i geopolitycznego na dawną
i nową historię Polski,

–

przedstawiać przebieg granic kraju i wyjaśniać ich charakter,

–

wyjaśniać tranzytowe położenie kraju i wskazywać na płynące z tego ko-
rzyści,

–

wskazywać na charakterystyczne cechy środowiska geograficznego
i społeczno-gospodarczego sąsiadów Polski,

–

określać i uzasadniać miejsce Polski w gospodarce europejskiej i między-
narodowej współpracy,

–

oceniać udział Polski w europejskiej nauce i kulturze,

–

uzasadniać rolę Polski w międzynarodowych organizacjach politycznych,
gospodarczych i społecznych.

Historyczne podwaliny współczesnej Europy
A. Wiedza – uczeń powinien znać:

–

idee prowadzące do zjednoczonej Europy,

–

nazwiska wielkich Europejczyków dążących do zjednoczenia Europy
i ich rolę w tworzeniu zjednoczonej Europy,

–

nazwiska tyranów, których celem był podbój Europy i panowanie nad
podbitymi narodami oraz rolę, jaką odegrali,

–

nazwiska i rolę Polaków, znanych z działań na rzecz zjednoczonej Europy,

–

źródła podziałów europejskich w 2. połowie XX wieku,

14

–

czynniki prowadzące do integracji europejskiej po II wojnie światowej.

B. Umiejętności – uczeń powinien umieć:

–

wymieniać idee zjednoczeniowe Europy i wskazywać na ich genezę oraz
znaczenie,

–

określać rolę i znaczenie dla współczesnej Europy twórców idei zjedno-
czeniowych,

–

wyjaśniać wpływ Stalina i Hitlera na losy Europy,

–

wskazywać na przyczyny podziałów europejskich i konsekwencje dla
Polski w tym względzie,

–

wymieniać czynniki prowadzące do integracji europejskiej i oceniać ich
znaczenie,

–

określać rolę i wpływ ideologii i polityki na interpretacje faktów histo-
rycznych oraz działalność osób publicznych.

Geneza i rozwój Unii Europejskiej
A. Wiedza – uczeń powinien znać:

–

powojenne koncepcje zjednoczenia Europy,

–

ewolucję procesu integracyjnego i jego „kamienia milowe”,

–

rolę J. Monneta, R. Schumana, A. de Gasperiego i K. Adenauera w two-
rzeniu zjednoczonej Europy,

–

historię powstania Unii Europejskiej w datach i układzie geograficznym,

–

cele i zadania Unii Europejskiej jako unikatowej w skali świata organiza-
cji międzynarodowej,

–

plany współczesnych reform Unii, w tym plany jej rozszerzania na
Wschód,

–

główne założenia przyszłej konstytucji europejskiej,

–

cechy środowiska geograficznego i gospodarki 15 krajów członkowskich
Unii Europejskiej.

B. Umiejętności – uczeń powinien umieć:

–

opisywać cele powstania i działania pierwszych struktur zjednoczenio-
wych w Europie,

–

uzasadniać celowość integracji europejskiej w pierwszym jej okresie,

–

wskazywać trudności procesu integracji,

–

określać cechy osobowości „ojców” zjednoczonej Europy,

–

wymieniać wartości uniwersalne, składające się na przyszłą konstytucję
Europy,

–

wskazywać charakterystyczne cechy środowiska przyrodniczego państw
członkowskich Unii oraz zróżnicowanie ich poziomu rozwoju gospodar-
czego.

15

Trzy filary Unii Europejskiej
A. Wiedza – uczeń powinien znać:

–

podstawowe dziedziny współpracy krajów Unii Europejskiej (trzy filary),

–

zakres współpracy gospodarczej państw wspólnoty,

–

sprawy społeczne objęte współdziałaniem międzynarodowym,

–

główne elementy wspólnej polityki wewnętrznej i zagranicznej.

B. Umiejętności – uczeń powinien umieć:

–

wyjaśniać, na czym polega unia gospodarcza, celna i walutowa,

–

wskazywać dziedziny życia społecznego objęte wspólną polityką,

–

wymieniać prawa, jakie przysługują obywatelom krajów członkowskich
z tytułu przynależności do Unii,

–

wymieniać dziedziny, w których działania integracyjne nie są jeszcze za-
awansowane.

Instytucje Unii Europejskiej
A. Wiedza – uczeń powinien znać:

–

podstawowe organy decyzyjne Unii Europejskiej,

–

zakres kompetencji i tryb działania Rady UE, Parlamentu i Komisji Euro-
pejskiej,

–

funkcje, jakie pełnią instytucje doradcze, kontrolne i pomocnicze
w strukturach Unii.

B. Umiejętności – uczeń powinien umieć:

–

wskazywać strategiczne i polityczne znaczenia „spotkań na szczycie”
Unii Europejskiej,

–

rozróżniać nazwy (np. trzy rady w Europie) i funkcje głównych instytucji
unijnych,

–

określać skład, funkcje i tryb działania Parlamentu Europejskiego,

–

porównywać strukturę organów władzy UE ze strukturą organów pań-
stwowych w Polsce.

Instrumenty działania Unii Europejskiej
A. Wiedza – uczeń powinien znać:

–

źródła prawa europejskiego, ze szczególnym uwzględnieniem traktatów
unijnych,

–

relacje między prawem wspólnoty a prawem krajowym,

–

zasady tworzenia budżetu Unii i strukturę jej wydatków,

–

główne fundusze Unii i finansowany przez nie zakres spraw,

–

fundusze UE kierowane obecnie i w przyszłości do Polski,

–

programy unijne adresowane do młodzieży,

16

–

zasady polityki regionalnej i podział Unii na jednostki terytorialno-staty-
styczne.

B. Umiejętności – uczeń powinien umieć:

–

wymieniać instrumenty prawne, finansowe i planistyczne stosowane
w ramach Unii,

–

wskazywać różnice między wspólnotowym prawem pierwotnym i wtór-
nym,

–

wymieniać najważniejsze programy pomocowe Unii, szczególnie te,
z których korzysta Polska,

–

określać znaczenie jednostek NUTS w polityce regionalnej Unii.

Symbole jednoczącej się Europy
A. Wiedza – uczeń powinien znać:

–

unijne symbole, tj. flagę i hymn,

–

okoliczności wprowadzenia euro – wspólnej europejskiej waluty,

–

nazwy stolic zjednoczonej Europy i ich funkcje.

B. Umiejętności – uczeń powinien umieć:

–

wyjaśniać symbolikę unijną, zwłaszcza związaną z flagą, hymnem i roz-
wiązaniami graficznymi banknotów i monet euro,

–

wskazywać korzyści dla obywateli płynące z wprowadzenia wspólnej
waluty,

–

określać walory lokalizacyjne stolic europejskich jako siedzib głównych
instytucji unijnych,

–

opisywać specyfikę stolic zjednoczonej Europy.

Polska droga do Unii Europejskiej
A. Wiedza – uczeń powinien znać:

–

kryteria, jakie musi spełniać nasz kraj ubiegający się o członkostwo
w Unii,

–

argumenty polityczne i gospodarcze przemawiające za integracją Polski
z krajami wspólnoty,

–

„kamienie milowe” procesu akcesyjnego Polski,

–

problemy związane z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej –
obszary negocjacji między Polską a Unią.

B. Umiejętności – uczeń powinien umieć:

–

wskazywać główne motywy polityczne i gospodarcze związane z akcesją
Polski do Unii,

17

–

wymieniać najważniejsze wydarzenia związane z procesem przedakce-
syjnym,

–

wskazywać kompromisy i okresy przejściowe wynegocjowane w roko-
waniach z Unią,

–

w nawiązaniu do standardów unijnych wskazywać słabe strony naszej go-
spodarki i życia społecznego wymagające poprawy w długim okresie.

Polska w Unii Europejskiej – skutki członkostwa
A. Wiedza – uczeń powinien znać:

–

miejsce Polski w strukturach politycznych powiększonej Unii,

–

spodziewane konsekwencje członkostwa Polski dla jej dalszego rozwoju
gospodarczego,

–

założenia pomocy gospodarczej dla Polski po akcesji,

–

wymagania stawiane Polsce w zakresie przyjęcia do strefy euro,

–

nowe prawa dla polskich obywateli, wynikające z przystąpienia do Unii,

–

negatywne konsekwencje wejścia do Unii, związane przede wszystkim
z przebiegiem jej nowych granic wzdłuż wschodnich granic naszego kraju,

–

ograniczenia wynikające z członkostwa w Unii i podporządkowania się
jej prawu i procedurom,

–

zróżnicowanie postaw Polaków wobec procesu zjednoczeniowego
i członkostwa Polski w UE,

–

argumenty zarówno eurosceptyków, jak i euroentuzjastów.

B. Umiejętności – uczeń powinien umieć:

–

wymieniać polityczne i gospodarcze korzyści związane z członkostwem
Polski w Unii,

–

wskazywać doświadczenia innych krajów w zakresie ich rozwoju gospo-
darczego po przystąpieniu do wspólnoty,

–

wskazywać koszty członkostwa jak i minusy integracji,

–

wskazywać argumenty euroentuzjastów i eurosceptyków oraz ustosunko-
wywać się do nich,

–

przedstawiać własny, uargumentowany pogląd na temat przystąpienia
Polski do struktur europejskich.

Mała integracja – współpraca gmin i regionów
A. Wiedza – uczeń powinien znać:

–

standardy w zakresie samorządności w Europie,

–

różnice w podziałach administracyjnych w krajach europejskich,

–

pojęcie regionu i kryteria jego wyróżniania,

–

formy współpracy gmin i regionów „ponad granicami”,

18

–

zasady partnerstwa miast i gmin oraz korzyści z nich płynące dla miesz-
kańców.

B. Umiejętności – uczeń powinien umieć:

–

wyjaśniać, na czym polega samorządność wspólnot lokalnych i regional-
nych,

–

wymieniać przykłady współpracy międzynarodowej w ramach „małej in-
tegracji”,

–

wymieniać korzyści płynące z ponadgranicznej współpracy obywateli,
organizacji społecznych i instytucji lokalnych/regionalnych.

Przyszłość wspólnej Europy
A. Wiedza – uczeń powinien znać:

–

relacje suwerenność państwowa – członkostwo Unii,

–

państwa, których obywatele chętnie widzą Polskę wśród członków Unii
i których perspektywa poszerzenia Unii nie cieszy,

–

wpływ globalizacji na gospodarkę i kulturę Europy,

–

istniejące zagrożenia dla europejskiej kultury i cywilizacji.

B. Umiejętności – uczeń powinien umieć:

–

dowodzić, że członkostwo w Unii Europejskiej nie zagraża suwerenności
Polski i naszej tożsamości narodowej,

–

uzasadniać poparcie względnie opór społeczeństw państw członkowskich
Unii względem rozszerzania tej organizacji,

–

wymieniać perspektywy rozszerzania procesu integracji kontynentu pod
egidą Unii Europejskiej,

–

uzasadniać słuszność obaw względem zagrożeń, jakie niesie globalizacja,

–

uzasadniać zagrożenia i niebezpieczeństwa, jakie dla państw, narodów
oraz społeczności regionalnych, lokalnych i zwykłego obywatela rodzą
procesy patologii społecznej.

Uczeń powinien ponadto znać i rozumieć występujące w programie na-

uczania terminy i pojęcia.

3.3. Cele wychowawcze programu

Nie ulega kwestii, że nauczanie takiej ścieżki, jak edukacja europejska, musi

także zakładać realizację celów wychowawczych. Zostały one pośrednio zapisa-
ne w wytycznych ministerialnych, zwłaszcza w ramach „zadań szkoły”.

Do podstawowych celów wychowawczych zalicza się:

1.

pobudzanie refleksji i zamyślenia nad przeszłością Europy i jej dniem obecnym,

19

2.

rozumienie roli człowieka w przemianach politycznych, gospodarczych
i społecznych kontynentu, zwłaszcza wielkich autorytetów i światłych, od-
powiedzialnych obywateli,

3.

rozumienie faktu, że Polska jest częścią Europy i świata, ale i tego, że posia-
da własną tożsamość, tradycję, kulturę,

4. rozwijanie zainteresowań geografią, historią i gospodarką Europy oraz zmie-

niającym się światem; kształtowanie jednoznacznych postaw względem za-
grożeń i zła,

5.

rozumienie własnego zakresu odpowiedzialności za losy Polski i Europy,
czego wyrazem jest aktywna postawa obywatelska i patriotyczna,

6.

rozwijanie poczucia przynależności do społeczności lokalnej, regionalnej,
do narodu, państwa, chrześcijańskiego kręgu kulturowego, narodów Europy.
Wybór świata wartości, piękna, moralności, intelektu, kultury, tradycji oraz
odrzucanie postaw relatywizmu moralnego, dekadenckich oraz bezideowych,

7.

kształtowanie postaw przyjaźni, zrozumienia, szacunku i tolerancji wzglę-
dem reprezentantów państw i narodów Europy oraz świata, w tym także ro-
daków,

8.

rozumienie sensu jedności politycznej, gospodarczej, społecznej i kulturo-
wej Europy oraz tożsamości państw europejskich w tym zakresie,

9.

wzbogacanie świata osobistych doznań i przeżyć duchowych przez pozna-
wanie Europy i jej mieszkańców oraz „reprezentowanie polskich interesów”
poza granicami kraju,

10.

kształtowanie odpowiedzialności, przedsiębiorczości, aktywności, samo-
dzielności, otwartości jako cech współczesnego, aktywnego Europejczyka,

11. rozumienie potrzeby uczenia się, nabywania umiejętności i nauki języków

obcych w celu sprostania nie tylko wymogom krajowego rynku pracy, ale
i wykorzystania otwierających się możliwości studiowania i pracy w innych
krajach europejskich,

12.

przygotowanie do życia w zjednoczonej Europie bez granic i barier. Rozu-
mienie wspólnego, europejskiego interesu oraz interesów Polski w zjedno-
czonej Europie.

3.4. Pryncypia programowe

Zakłada się, że przedstawiony powyżej program autorski realizowany będzie

przy uwzględnieniu następujących pryncypiów programowych: podmiotowości,
kompleksowej przedmiotowości, jedności poznania i wyjaśniania, jednoczesno-
ści nauczania i wychowania, aktywności ucznia, systematycznego sprawdzania
wiedzy i umiejętności.

20

3.4.1. Podmiotowość. Proces nauczania w szkole przebiega w ten sposób,
że opiera się na nieustającej współpracy nauczyciela i ucznia. Uczeń zdobywa
zatem wiedzę dzięki celowym działaniom nauczyciela oraz nauce własnej. Od
sposobu zorganizowania współpracy w poważnym stopniu zależeć będą uzyska-
ne wyniki. Zakłada się, że nauczyciel będzie przewodnikiem ucznia w szerokiej
problematyce europejskiej, że ukaże mu zasadnicze problemy, wyjaśni przyczy-
ny mających miejsce zdarzeń i procesów, wskaże źródła informacji. Jednocze-
śnie będzie sprawdzał poziom posiadanej wiedzy i umiejętności oraz związany
z konkretnym uczniem proces uczenia się. Jednocześnie będzie projektował
ogólny tok własnej pracy ucznia, pozostawiając miejsce na jego własne inicjaty-
wy. Wszystko to doprowadzić powinno do pobudzenia aktywności i pełniejsze-
go zrozumienia otaczającego świata. Uczeń będzie nie tylko wiedzieć, ale
i rozumieć. Sam będzie formułował problemy i proponował ich rozwiązanie.
Stanie się podmiotem procesu dydaktycznego.

3.4.2. Kompleksowa przedmiotowość. Pewne fakty z geografii, historii, gospo-
darki, rozwoju społecznego oraz kultury europejskiej są uczniowi znane
z przedmiotów dotychczas nauczanych. Jak już uprzednio wspomniano, celem
edukacyjnym jest nie tylko znajomość określonych faktów i wydarzeń, ale i ich
rozumienie. Najlepszą drogą ku temu może być prezentacja treści w ramach
określonych kompleksów zagadnień, które w niniejszym programie nazwano
blokami problemowymi. Kompleksowość ujęcia problematyki wyraża się także
w czasowych i przestrzennych przekrojach ujęć oraz w uwzględnianych rela-
cjach Polska – Europa.
3.4.3. Jedność poznania i wyjaśniania. Ważne jest, aby w ramach omawianego
zagadnienia uczeń potrafił nie tylko odpowiedzieć na pytanie „Co?”, ale także
na pytanie „Dlaczego?”, odnoszone do czasu, miejsca, sposobu oraz konsekwen-
cji zaistniałego faktu czy też przebiegu danego zdarzenia względnie procesu.
Ważny, faktograficzny aspekt nauczania nie może zdominować całego procesu.
Świadome zaś i właściwe zachowania młodego człowieka będą miały miejsce
wtedy, gdy potrafi on zrozumieć otaczający go świat. Być świadomym
i aktywnym Europejczykiem oznacza zrozumieć, a przynajmniej rozumieć Euro-
pę w całej jej złożoności dnia obecnego i zagmatwanej przeszłości.

3.4.4. Jednoczesność nauczania i wychowania. Jest to jedna z podstawowych
zasad dydaktyki, która zwłaszcza w ramach ścieżki – edukacja europejska – na-
biera szczególnego znaczenia. Z tych właśnie względów główne cele wycho-
wawcze przedmiotu zostały specjalnie wyszczególnione w programie. Zdobywa-
na w procesie nauczania wiedza powinna przyczynić się do zajmowania przez
uczniów właściwych postaw wobec rzeczywistości, a to jest już widocznym
efektem realizacji celów wychowawczych. Rola nauczyciela w integracji proce-
su poznania (nauczania) i wychowania jest niezwykle ważna.

21

3.4.5. Aktywność ucznia. Wspomnianą uprzednio podmiotowość ucznia
ukształtować może jedynie jego aktywność. Niezwykle ważną rolę przypisuje
się zatem samodzielnej pracy ucznia. Źródłem wiedzy nie może być tylko – i nie
jest szkoła, tj. nauczyciel i podręcznik. Uczeń jest zewsząd atakowany informa-
cjami, które powinien roztropnie selekcjonować. Jednocześnie samodzielnie po-
szukuje określonych wiadomości. Nie uczyni tego bez pobudzenia zainteresowa-
nia problematyką przedmiotu, co nie tylko wynika z jego osobistych fascynacji,
ale także z działań nauczyciela. Formą kształcenia aktywności będą z całą pew-
nością przedkładane do przemyślenia problemy oraz wspólne ich przedyskuto-
wanie na lekcji. Będzie nią także, jak się wydaje, właściwe młodym ludziom, za-
interesowanie nowymi technikami informacyjnymi. W aktywności uczniów upa-
truje się nade wszystko jednego z najbardziej skutecznych sposobów zdobywa-
nia wiedzy.

3.4.6. Systematyczne sprawdzanie wiedzy i umiejętności. Sprawdzanie wiado-
mości jest stare jak szkoła i nie należy do najbardziej lubianych przez uczniów
zajęć szkolnych. Nie może być jednak mowy o postępie procesu nauczania bez
kontroli tego, co pozostało w umysłach młodych ludzi. Sprawdzanie wiadomości
jest bowiem jednym z podstawowych mierników oceny efektów pracy dydak-
tycznej i wychowawczej nauczyciela, a jako takie musi być prowadzone syste-
matycznie. Konsekwentnie w stosunku do przyjętych założeń sprawdzanie wia-
domości dotyczyć powinno zarówno faktów, jak i ich wyjaśniania,
z naciskiem na ten drugi aspekt. Nie ignorując tradycyjnego odpytywania
uczniów podczas lekcji, za najlepszy sprawdzian wiedzy uważa się pisemne wy-
powiadanie się w konkretnych kwestiach, od krótkich testów począwszy, a na
poważniejszych esejach (prace domowe) skończywszy. Szczególna rola prac do-
mowych polega nie tylko na tym, że uczeń musi wykazać się swoją wiedzą, ale
także i umiejętnościami, zwłaszcza dotyczącymi sformułowania problemu,
uchwycenia jego istoty, zrozumienia oraz wykorzystania różnych źródeł infor-
macji. Tego rodzaju sprawdziany wykształcają bardzo potrzebną podczas stu-
diów wyższych umiejętność samodzielnej pracy i aktywności.

Ścieżka edukacja europejska to wprowadzenie ucznia w świat polityki.

Szczególnie istotne jest zatem nauczanie sztuki dyskusji, argumentacji i umiejęt-
ności osiągania kompromisu.

22

23

4. Miejsce ścieżki edukacja europejska

w licealnym programie nauczania

Zgodnie z Rozporządzeniem MENiS z dnia 26 lutego 2002 roku ścieżka edu-

kacja europejska przewidziana jest do realizacji w ramach nauczania różnych
przedmiotów lub w postaci odrębnych zajęć (blok przedmiotowy).

Przedmiot ten powinien być wprowadzony do planu zajęć w III klasie li-

ceum, najlepiej w postaci bloku przedmiotowego, na który przeznacza się godzi-
ny będące do dyspozycji dyrektora. Potrzeby w zakresie przekazania wiedzy
„europejskiej” są ogromne, zaś zawarta w wytycznych programowych treść na-
uczania jest bardzo obszerna. Oznacza to, że sensowne zrealizowanie celów edu-
kacyjnych i wychowawczych może się odbyć w wymiarze co najmniej
2 godzin tygodniowo. Integrujący charakter przedmiotu przesądzić zaś powinien
o tym, że blok przedmiotowy będzie najbardziej odpowiednią jednostką lekcyj-
ną. Niezależnie od tego, w trakcie nauczania innych przedmiotów, przekazywa-
na powinna być wiedza „europejska” o charakterze co najmniej elementarnym.
Cele edukacyjne zawarte w wytycznych resortowych i programie autorskim po-
winny zaś być osiągnięte w ramach bloku edukacja europejska w postulowanym
powyżej, minimalnym wymiarze czasowym (2 godziny tygodniowo) oraz na
wskazanym poziomie nauczania (III klasa).

Dyrekcja szkoły nie powinna ograniczać inicjatyw nauczycieli wiążących się

z powiększeniem wymiaru zajęć przedmiotowych oraz z poszerzeniem treści na-
uczania, choć zawarte w programie uważa się za zasadnicze i wystarczające.

24

5. Podręcznik Nasza Europa

Realizacji zakreślonego powyżej programu nauczania ma służyć podręcznik

Nasza Europa. Ze względu na ograniczoną objętość książki dokonano określo-
nej selekcji prezentowanej wiedzy, w jaką powinien zostać wyposażony młody
Europejczyk z kraju leżącego nad Wisłą, Odrą i Bugiem. Skoncentrowano się,
jak się wydaje, na sprawach najważniejszych, przyjmując zasadę systematyczne-
go prezentowania treści. Nie podaje się w zasadzie faktów powszechnie zna-
nych. Jeśli jednak takie się znajdują, to przedstawione zostały w kontekście in-
nych, bardziej generalnych problemów. Przede wszystkim starano się, aby
w podręczniku zagadnienia, które powinny być uczniom znane z poprzednich lat
nauczania i z innych przedmiotów, były podane w innym kontekście i innej for-
mie. Rzecz jasna, że w treściach znajduje swoje odbicie punkt widzenia auto-
rów, reprezentujących dwa różne pokolenia. Ten fakt sprawia, że przedstawiono
wypośrodkowane spojrzenie na problematykę europejską, znaną nie tylko z lite-
ratury, ale przede wszystkim z bezpośredniej znajomości Europy i struktur Unii
Europejskiej, a także własnych dociekań naukowych, pobytów studyjnych i po-
dróży poznawczych po starym kontynencie.

Podręcznik obejmuje 12 wymienionych w programie i krótko scharakteryzo-

wanych węzłowych zagadnień (bloków problemowych), składających się z kilku
punktów. Każdy punkt, poza informacjami tekstowymi, zawiera materiał ikono-
graficzny (mapy, wykresy, schematy, fotografie), stanowiący nie tylko ilustrację
przedstawianej problematyki, ale i jej uzupełnienie, poszerzenie względnie syn-
tezę. Są to w większości oryginalne materiały autorskie opracowane na podsta-
wie aktualnych źródeł informacji, głównie z Unii Europejskiej. Na końcu każde-
go punktu zamieszczone jest zwięzłe podsumowanie problematyki, prezentowa-
ne są ciekawostki w zakresie przedstawianych treści oraz podane problemy do
przemyślenia, dyskusji i mniej lub bardziej samodzielnego rozwiązywania. Ich
wielość daje możliwość wyboru uczniom tych najciekawszych i najbardziej inte-
resujących. Zarówno podsumowanie, jak i postawione problemy mogą być
przedmiotem lekcji powtórzeniowych, względnie sprawdzianów. Poszczególne
punkty zostały tak zapisane, aby mogły stanowić przedmiot całościowych lekcji.

Na końcu książki zamieszczono słownik trudniejszych terminów oraz „prze-

wodnik informacyjny” dla uczniów dociekliwych, którzy pragną poszerzyć swo-
je wiadomości, korzystając z coraz bardziej przepastnych witryn internetowych.

25