A

nnA

P

iekArskA

• krzywdzenie dziecka z zaburzeniami rozwojowymi. Przegląd zagadnień

teoretyczn0-badawczych oraz zastosowanie taksonomii krzywdzenia dziecka

1

??

wiatowemu trendowi badań nauko-

wych w dziedzinie ochrony dziecka

przed krzywdzeniem towarzyszą

różnorodne działania natury społeczno

-politycznej, podejmowane na arenie mię-

dzynarodowej. Ostatnie dziesięciolecie XX

wieku proklamowane było przez Organi-

zację Narodów Zjednoczonych „Dekadą

Dziecka”. Decyzji tej przyświecała nadzieja

zwrócenia uwagi świata na współczesne

zagrożenia dotyczące dzieci i ich problemy,

których – jak dotąd – nie udało się zadowa-

lająco rozwiązać. Szczególną uwagą obję-

to zagadnienia opieki nad dziećmi, które

z różnorodnych powodów (zdrowotnych,

społecznych czy politycznych) wymagają

specjalnej troski ze strony rodziny, społe-

czeństwa i państwa.

A

nnA

P

iekArskA

Auckland University of Technology, Nowa Zelandia

Krzywdzenie dziecka

z zaburzeniami rozwojowymi.

Przegląd zagadnień teoretyczno-badawczych

oraz zastosowanie taksonomii

krzywdzenia dziecka

Opracowanie poświęcone jest opisowi oraz analizie złożonej problematyki krzywdzenia dzieci

z zaburzeniami rozwojowymi, z uwzględnieniem roli ich rodzin oraz dyskusją nad zagrożeniami

w innych kontekstach środowiskowych. Zagadnienia krzywdzenia zaprezentowane zostały z per-

spektywy socjoekologicznej, z propozycją zastosowania autorskiego modelu taksonomii krzywdze-

nia dziecka. Podejście to pozwala na ukazanie wielorakich, potencjalnych zagrożeń krzywdzeniem,

nierzadko współwystępujących w różnych środowiskach funkcjonowania dziecka, takich jak rodzi-

na, grupa rówieśnicza czy szkoła. Zastosowane podejście umożliwia także ukazanie poważnych

społecznych oraz systemowych zagrożeń, z powodu których nie tylko dziecko z zaburzeniami roz-

woju, ale też jego rodzina i rodzeństwo narażeni są na krzywdzenie.

Zjawisko krzywdzenia dziecka:

wprowadzenie, podstawowe terminy i definicje

A

nnA

P

iekArskA

• krzywdzenie dziecka z zaburzeniami rozwojowymi. Przegląd zagadnień

teoretyczn0-badawczych oraz zastosowanie taksonomii krzywdzenia dziecka

Tymczasem, choć świat wkroczył w no-

we millenium, i przeminęła nie tylko „De-

kada Dziecka”, ale upłynęło też z górą trzy-

dzieści lat od ogłoszenia Konwencji o Pra-

wach Dziecka, dzieciństwo nadal otoczone

jest mrokiem krzywdy i cierpienia: dzieciom

w wielu krajach przychodzi żyć i dorastać

w warunkach ubóstwa, pogwałcenia ich

podstawowych praw, zaniedbywania po-

trzeb i poważnego zagrożenia ich fizycznego

i psychologicznego bezpieczeństwa. W gru-

pie szczególnego ryzyka krzywdzenia są

dzieci specjalnej troski, które z uwagi na

swoje potrzeby zdrowotne i psychologicz-

ne, otoczone być powinny wszechstronną

opieką i pomocą. Jak dowodzą badania na-

ukowe i praktyka, dzieci te, a często także

ich rodziny i rodzeństwo, doświadczają

krzywdzenia w najwyższym stopniu.

Dla celów tej pracy termin „dziecko

z zaburzeniami rozwojowymi” używany

będzie w jego najszerszym znaczeniu, łącz-

nie czy zamiennie z terminem „dziecko

z niepełnosprawnością”. Zgodnie z przyjętą

definicją, zaburzenie rozwojowe rozumia-

ne będzie jako każde zaburzenie psychiczne lub

fizyczne, które w znacznym stopniu upośledza

zdolność dziecka do komunikowania się z inny-

mi, uczenia się, nawiązywania i utrzymywania

kontaktów społecznych bądź odpowiedniego dla

wieku dziecka stopnia samodzielności i samosta-

nowienia (Ace 2003).

Podobnie szeroko rozumiany będzie ter-

min „krzywdzenie” zamiennie używany

z terminem „maltretowanie” czy „złe trak-

towanie”. Zgodnie z definicją przyjętą za

Gil (1978), krzywdzenie dziecka to każdy

akt działania przeciwko dziecku lub zaniechania

działania na rzecz dziecka – przez osoby indy-

widualne, instytucje lub społeczeństwo oraz ja-

kiekolwiek skutki tych działań, pozbawiających

dziecko jego praw i wolności i/lub zaburzają-

cych jego optymalny rozwój.

W większości prac poświęconych opi-

sowi zjawiska krzywdzenia stosuje się

podział na podstawowe formy zachowań,

czyli (Piekarska 2004a):

– maltretowanie emocjonalno-psycholo-

giczne,

– przemoc fizyczną,

– wykorzystywanie seksualne,

– zaniedbanie.

Ta tradycyjna kategoryzacja użyta będzie

w przeglądzie badań na temat krzywdzenia

dziecka z zaburzeniami rozwoju. W ostatniej

części pracy wybrane zagadnienia i proble-

my poddane zostaną krytycznej dyskusji,

łącznie z propozycją nowego podejścia teore-

tyczno-badawczego, opartego na autorskim

modelu taksonomii krzywdzenia dziecka.

Przegląd badań w świetle wybranych zagadnień

krzywdzenia dziecka z zaburzeniami rozwojowymi.

Zaburzenia rozwoju a ryzyko krzywdzenia

Współczesne badania z dziedziny krzyw-

dzenia dziecka jednoznacznie dowodzą, że

dzieci z różnorodnymi zaburzeniami roz-

woju, w tym dzieci z niepełnosprawnością,

znajdują się w grupie wysokiego ryzyka

krzywdzenia: emocjonalno/psychologiczne-

go, fizycznego, seksualnego oraz zaniedba-

nia, a także w poważnym stopniu dotknięte

są jego rozległymi konsekwencjami.

Wielu autorów zwraca jednak uwagę na

skomplikowany charakter relacji i zależno-

ści pomiędzy niepełnosprawnością dziecka

a jego krzywdzeniem (Benedict i in. 1990;

Burrell i in. 1994; Giardino i in. 2003; Hobbs

i in. 1999), przy czym niektórzy dowodzą,

że krzywdzenie czy maltretowanie często

samo w sobie stanowić może przyczynę

zaburzeń rozwoju czy niepełnosprawności

(Kelly 1992).

Warto tymczasem przypomnieć, że

jeszcze kilkadziesiąt lat temu ignorowano

potrzebę specjalistycznych badań w dzie-

3

2

A

nnA

P

iekArskA

• krzywdzenie dziecka z zaburzeniami rozwojowymi. Przegląd zagadnień

teoretyczn0-badawczych oraz zastosowanie taksonomii krzywdzenia dziecka

dzinie krzywdzenia dzieci z zaburzeniami

rozwojowymi. Zakładano, że dzieci spe-

cjalnej troski są poza ryzykiem maltreto-

wania z uwagi na brak atrakcyjności (np.

w przypadkach wykorzystywania seksu-

alnego) lub też na skutek budzenia odru-

chów litości u potencjalnych predatorów.

Dość powszechnie też wierzono, że skutki

krzywdzenia tych dzieci nie są tak trauma-

tyczne, jak w przypadku dzieci zdrowych

i sprawnych, z uwagi na ich ograniczoną

percepcję, rozumienie i ocenę zdarzeń.

Podobnie, kiedy dzieci ujawniały maltre-

towanie, zarzucano im niewiarygodność,

a nawet przypisywano szczególną ten-

dencję do składania fałszywych oskarżeń.

Dzieciom z zaburzeniami rozwoju odma-

wiano też prawa do terapii, uzasadniając to

potencjalnie niską skutecznością leczenia,

z uwagi na ich „ograniczoną zdolność” zro-

zumienia sytuacji (Marchant, Page 1992).

Ostatnie dziesięciolecia przyniosły istot-

ną zmianę w podejściu teoretycznym, ba-

dawczym i praktycznym. Pomimo nadal

stosunkowo ograniczonej liczby badań

nad krzywdzeniem i niepełnosprawnością,

dostępne dane ukazują zarówno poważne

rozmiary problemu, jak też jego wyraź-

ną specyfikę. Większość autorów, w tym

Finkelhor i Baron (1986), Kendall-Tackett

i inni (2005), Kennedy i Kelly (1992), No-

sek i Howland (1997), Orelove i inni (2000),

zgadza się, że istnieje niezaprzeczalnie

znaczący związek pomiędzy zaburzeniami

rozwoju u dziecka i podwyższonym ryzy-

kiem jego krzywdzenia.

Z wcześniejszych raportów naukowych

wynikało, że dzieci z zaburzeniami roz-

woju krzywdzone są 1,7 razy częściej w po-

równaniu z dziećmi zdrowymi, a ryzyko

krzywdzenia przez bliskich członków ro-

dziny oceniano w tej grupie jako niższe

w porównaniu z rodzinami dzieci zdro-

wych (Westat Inc. 1993).

Tymczasem nowsze badania przeprowa-

dzone przez Sullivan i Knutson (1998, 2000)

dowodzą, że wpółczynnik krzywdzenia wy-

nosi 3,7 w porównaniu z grupą kontrolną,

z najwyższym zagrożeniem ze strony człon-

ków rodziny.

Badacze zjawiska dowodzą też istnienia

specyficznych uwarunkowań krzywdzenia

dzieci z zaburzeniami rozwoju, sugerując

ich szczególną podatność czy bezbronność

(vulnerability) wobec podwyższonego ry-

zyka krzywdzenia. Według niektórych au-

torów (AIAS 2004; Benedict i in. 1992; Fin-

kelhor 1986; Hobbs i in. 1999), różnorodne

problemy funkcjonowania tych dzieci zwią-

zane z zaburzeniami rozwoju i/lub niepeł-

nosprawnością w istotny sposób ułatwiać

mogą potencjalnym sprawcom zarówno

dostęp do dziecka, jego krzywdzenie, jak

też łatwe ukrywanie i utrzymanie tego w ta-

jemnicy. Hobbs i inni (1999), Schor (1987) oraz

Sinason (1993) wymieniają wśród nich nastę-

pujące predysponujące czynniki:

– zaburzona możliwość komunikacji

dziecka utrudniająca ujawnienie doznanej

krzywdy;

– ograniczenia w ruchliwości motorycz-

nej i izolacja dziecka utrudniające wycofa-

nie się z sytuacji krzywdzenia czy uniknię-

cie jej;

– znaczna zależność fizyczno-psycholo-

giczna dziecka od opiekunów, zwiększa-

jąca prawdopodobieństwo ich udziału

w różnorodnych czynnościach łącznie z co-

dziennym transportowaniem czy zabiega-

mi czystościowymi, w tym obejmującymi

intymne części ciała;

– zwiększona potrzeba dziecka do bycia

akceptowanym, lubianym, kochanym na-

rażająca go na eksploatowanie tych potrzeb

zarówno przez rodzeństwo, rówieśników,

jak i dorosłych opiekunów lub obcych;

– nasilenie zaburzeń zachowania spo-

wodowane stresem, bólem czy cierpieniem

narażające dziecko na przemoc fizyczną

i emocjonalną w sytuacjach nieprawidłowo

interpretowanych przez opiekunów jako

„złe zachowanie” dziecka;

– ogólne zaburzone funkcjonowanie dziec-

ka w wielu sferach, łącznie z utrudnioną/

ograniczoną możliwością percepcji, opi-

su czy oceny różnorodnych doświadczeń

3

2

A

nnA

P

iekArskA

• krzywdzenie dziecka z zaburzeniami rozwojowymi. Przegląd zagadnień

teoretyczn0-badawczych oraz zastosowanie taksonomii krzywdzenia dziecka

życiowych, ograniczające zaufanie opie-

kunów, postrzegających dziecko jako nie-

zdolne do ujawnienia prawdy o doświad-

czanych sytuacjach krzywdzenia, bądź

w przypadku podejrzenia molestowania

seksualnego, oceniających je jako niewiary-

godne z powodu nieatrakcyjności dziecka.

Z uwagi na zwiększone ryzyko krzyw-

dzenia dziecka z zaburzeniami rozwoju,

Newport (1991), Kennedy (1992, 1995) oraz

Hobbs i inni (1999) sugerują uważne rozpo-

znawanie wszystkich sytuacji i zachowań,

które mają znamiona maltretowania, poda-

jąc następujące ich przykłady:

– przymusowe karmienie,

– ograniczanie odpowiedniej stymulacji

edukacyjno-rekreacyjnej,

– nadopiekuńczość i tym samym hamo-

wanie możliwości rozwijania przez dziecko

nowych sprawności,

– nieodpowiednie stosowanie leków

(w tym psychotropowych),

– stosowanie fizycznych ograniczeń i ubez-

własnowalnianie,

– ignorowanie potrzeb prywatności i in-

tymności,

– eksperymentowanie z niesprawdzony-

mi, szkodliwymi metodami terapii,

– niesprawiedliwe traktowanie w sto-

sunku do zdrowego rodzeństwa (uprzywi-

lejowana versus dyskryminowana pozycja),

– izolowanie od kontaktów społecznych

ze zdrowymi rówieśnikami,

– zamknięcie w zakładach opieki specjal-

nej,

– dokuczanie i prześladowanie (fizyczne

i werbalne),

– dyskryminacja dziecka przez rówieśni-

ków i/lub dorosłych.

Do osobnej kategorii krzywdzenia dziec-

ka, w znacznym stopniu marginalizowa-

nej w badaniach nad zjawiskiem, nieliczni

autorzy (Hobbs i in. 1999; Piekarska 1997)

włączają także poważne zaniedbania w syste-

mie opieki państwa, niewywiązującego się

z konstytucyjnych, prawnych i moralnych

obowiązków zapewnienia pomocy zarów-

no dzieciom, jak też ich rodzinom.

Autorzy jednego z głośniejszych, współ-

czesnych raportów na temat krzywdzenia

dziecka z niepełnosprawnością – Sullivan

i Knutson (2000), przy pomocy dużych ba-

dań porównawczych przeprowadzonych

w USA (N = 40 211), potwierdzili nie tyl-

ko poważne rozmiary problemu, ale też

konieczność podjęcia specjalnych (dla tych

grup dzieci) metod diagnozowania, lecze-

nia i prewencji krzywdzenia.

W badaniach wykonano też odrębne po-

miary ryzyka krzywdzenia dla kilku pod-

stawowych podgrup zaburzeń rozwoju,

tzn. zaburzeń ruchowych, somatycznych,

sensorycznych, upośledzenia funkcji po-

znawczych, a także zaburzeń zachowania,

porozumiewania/komunikacji i funkcjono-

wania psychospołecznego.

Okazało się, że we wszystkich analizo-

wanych grupach ryzyko krzywdzenia i za-

niedbania było znacząco wyższe w porów-

naniu z kontrolną grupą dzieci zdrowych,

a współczynniki dla całej grupy z zaburze-

niami rozwoju z wyróżnieniem odrębnych

form krzywdzenia wynosiły dla:

a) maltretowania emocjonalnego – 3.9;

b) przemocy fizycznej – 3,8;

c) wykorzystywania seksualnego – 3,1.

Zwrócono też uwagę, że w grupie krzyw-

dzonej bez zaburzeń rozwoju najbardziej

narażone na ryzyko były dzieci od 5 do 9

lat, gdy tymczasem w grupie z zaburzenia-

mi rozwoju, większemu ryzyku krzywdze-

nia podlegały dzieci najmłodsze – poniżej

piątego roku życia.

W porównaniu z grupą kontrolną dzieci

z zaburzeniami sprawności ruchowej na-

rażone były prawie dwukrotnie częściej na

molestowanie seksualne, 2,5 razy częściej

na maltretowanie emocjonalne oraz 1,2

razy częściej na doświadczenia przemocy

fizycznej. Dla dzieci z zaburzeniami so-

matycznymi (w tym chronicznie chorych)

wskaźniki zaniedbania lub krzywdzenia

fizycznego i emocjonalnego były ogólnie 3

razy wyższe i 2 razy wyższe w przypadku

wykorzystywania seksualnego. Nieco niż-

sze wskaźniki krzywdzenia – od około 1,2

5

4

A

nnA

P

iekArskA

• krzywdzenie dziecka z zaburzeniami rozwojowymi. Przegląd zagadnień

teoretyczn0-badawczych oraz zastosowanie taksonomii krzywdzenia dziecka

do 1,5 – dotyczyły dzieci cierpiących na po-

ważne zaburzenia wzroku.

Niepokojąco wysokie dane dotyczące

krzywdzenia zebrano w pozostałych pod-

grupach zaburzeń rozwojowych, w tym

szczególnie w grupie dzieci z zaburzeniami

zachowania i psychospołecznymi. Ryzyko

przemocy fizycznej było 7,3 razy wyższe,

maltretowania emocjonalnego – 6,7 razy

wyższe, a molestowania seksualnego – 5,5

razy wyższe w porównaniu z ryzykiem

w odniesieniu do dzieci zdrowych. Dzie-

ci z upośledzeniem funkcji poznawczych

doświadczały molestowania seksualnego

czterokrotnie częściej, a pozostałych form

krzywdzenia prawie czterokrotnie czę-

ściej w porównaniu z dziećmi zdrowymi.

W grupie dzieci z zaburzeniami komuni-

kacji wskaźniki różnych form krzywdzenia

oscylowały na poziomie dwukrotnie wyż-

szym niż w grupach kontrolnych.

W przeprowadzonych badaniach doko-

nano też zestawień dotyczących sprawców

krzywdzenia dzieci z zaburzeniami rozwo-

ju, a uzyskane wyniki jednoznacznie wska-

zały członków rodziny (zarówno bliskiej, jak

i dalszej, ale bez rozróżnienia na rodziców,

rodzeństwo i innych bliskich) jako główne

zagrożenie dla bezpieczeństwa dziecka.

Podsumowanie, dyskusja i wnioski.

Nowy paradygmat teoretyczno-badawczy:

taksonomia krzywdzenia dziecka i jej zastosowania

do analizy zagrożeń krzywdzenia dzieci z zaburzeniami

rozwojowymi

Wyniki badań nad krzywdzeniem dzieci

z zaburzeniami rozwoju dobitnie potwier-

dzają słynną tezę Finkelhora (Finkelhor, Ba-

ron 1986), że najbardziej narażone na dalsze

krzywdzenie są dzieci skrzywdzone, czyli

te, które doświadczyły bądź doświadczają

różnorodnej przemocy bądź zaniedbania.

Wydaje się, że stwierdzenie to ma szcze-

gólne zastosowanie w przypadku dzieci

z zaburzeniami rozwoju, dotkniętych przez

los, chorobę, niepełnosprawność, i z uwagi

na swoją trudną sytuację niejako wtórnie

narażonych na różnorodne doświadczenia

krzywdzenia, potencjalnie współwystępu-

jące we wszystkich obszarach ich funkcjo-

nowania i życia.

Należy jednak zwrócić uwagę, że po-

pulacja dzieci z zaburzeniami rozwoju nie

stanowi homogenicznej grupy, w równym

stopniu obciążonej ryzykiem krzywdzenia

(Burrel i in. 1994). Skomplikowane zależno-

ści „zaburzenia rozwoju – sytuacja rodziny

– krzywdzenie” w prosty sposób należało-

by uporządkować w następujące kategorie

problemu:

a) zagadnienia krzywdzenia dzieci z za-

burzeniami rozwoju, z dobrą opieką i wspar-

ciem w rodzinie, lecz z uwagi na niepełno-

sprawność podlegające podwyższonemu

ryzyku krzywdzenia, szczególnie poza śro-

dowiskiem rodzinnym;

b) zagadnienia krzywdzenia dzieci z za-

burzeniami rozwoju – w rodzinie z podwyż-

szonym ryzykiem dysfunkcji czy patologii

(np. gdy współwystępują inne problemy

i stresy) oraz krzywdzenie poza środowi-

skiem rodzinnym;

c) zagadnienia krzywdzenia dzieci z zabu-

rzeniami rozwoju – w dysfunkcjonalnych ro-

dzinach wysokiego ryzyka (tzn. takich, w któ-

rych krzywdzenie dziecka spowodować mogło

jego urazy i zaburzenia rozwoju), z współwy-

stępującym wysokim ryzykiem kontynuacji

krzywdzenia w rodzinie i poza nią.

Zaproponowana powyżej kategoryza-

cja nie była jak dotąd stosowana w bada-

5

4

A

nnA

P

iekArskA

• krzywdzenie dziecka z zaburzeniami rozwojowymi. Przegląd zagadnień

teoretyczn0-badawczych oraz zastosowanie taksonomii krzywdzenia dziecka

niach poświęconych zjawisku. Zaprezento-

wane szczegółowo wyniki badań Sullivana

i Knutsona (2000) dotyczą łącznie wszyst-

kich dzieci z zaburzeniami rozwoju (oraz

ich rodzin) i nie jest możliwe, post factum,

wyodrębnienie osobnych wskaźników ilu-

strujących rozmiary problemu dla każdej

z opisanych kategorii zagadnień.

Co więcej, w badaniach tych (z oczywi-

stych powodów, tzn. w celu oszacowania

ryzyka krzywdzenia) skoncentrowano się

na porównaniach grupy krzywdzonych

dzieci z zaburzeniami rozwoju z grupą

dzieci krzywdzonych bez zaburzeń (zdro-

wych). W zasadniczej mierze wykluczono

więc analizę wyników dotyczących dzieci

z zaburzeniami rozwoju, co do których nie

znaleziono informacji na temat krzywdze-

nia.

Warto zauważyć, że liczebność tej grupy

(N = 2250) była ponad dwukrotnie wyższa

w porównaniu z krzywdzonymi dziećmi

z zaburzeniami rozwoju (N = 1012), co

oznacza, że maltretowanie dotyczyło 31%

dzieci z tej grupy, gdy tymczasem u więk-

szości (69%) dzieci z zaburzeniami rozwo-

ju nie stwierdzono żadnych przejawów

krzywdzenia.

Choć powyższe dane wydają się optymi-

stycznie potwierdzać pozytywną rolę więk-

szości rodzin dzieci z zaburzeniami rozwo-

ju, o tyle podważyć można wiarygodność

braku informacji związanych z krzywdze-

niem poza środowiskiem rodzinnym.

Należy przypuszczać, że podejście,

definicja krzywdzenia, metody zbie-

rania danych przyjęte w tych oraz

w wielu innych badaniach nad zjawiskiem,

wykluczały możliwość identyfikowania

form krzywdzenia przez rodzeństwo, ró-

wieśników, a także krzywdzenia instytu-

cjonalnego czy systemowego, w przypadku

istnienia których dziecko z zaburzeniami

rozwoju oraz jego rodzina stanowią naj-

ważniejsze, lecz najczęściej pomijane przez

badaczy, źródło informacji.

Jak wykazano w przeglądzie badań,

w większości prac opisywano zjawisko, po-

sługując się podziałem na podstawowe for-

my krzywdzenia dziecka, identyfikowane

z zachowaniem dorosłych w środowisku

rodzinnym, z wyjątkiem sprawców mole-

stowania seksualnego, często należących

do dalszej rodziny, oraz środowiska poza-

rodzinnego, w tym także osób obcych.

Belsky (1980), twórca ekologicznej kon-

cepcji zjawiska krzywdzenia, postulował,

że podejście opisowe, oparte na wyróż-

nianiu form zachowań, ma pewne ograni-

czenia przy próbach wyjaśniania psycho-

logicznych oraz społeczno-ekologicznych

czynników, korelatów i uwarunkowań

krzywdzenia. Oczywiste jest, że formy

krzywdzenia z reguły nie stanowią odręb-

nych, empirycznych kategorii zachowań

sprawców i w większości przypadków

przemoc fizyczna oraz molestowanie sek-

sualne współwystępują z krzywdzeniem

emocjonalno-psychologicznym, a przede

wszystkim zaniedbaniem. Posługiwanie

się kategoryzacją krzywdzenia, opartą na

wyodrębnianiu form zachowań sprawców,

powoduje zatem uzyskanie fragmentarycz-

nego „oblicza zjawiska”, a otrzymany obraz

ma niewiele wspólnego z realną, złożoną

i dynamiczną sytuacją krzywdzonego

dziecka, w tym z jego subiektywną percep-

cją doświadczanej krzywdy.

Tradycyjne podejście niesie ze sobą tak-

że inne ograniczenia badawcze. Jednym

z nich jest utrudnienie włączania do reper-

tuaru instrumentarium teoretyczno-meto-

dologicznego nowo odkrywanych czy też

nowo pojawiających się, jakościowo od-

rębnych form krzywdzenia. Za przykłady

posłużyć mogą złe traktowanie czy doku-

czanie przez rówieśników lub dorosłych

opiekunów (bullying) oraz prześladowanie

przez grupę (mobbing) (Piekarska 2004b;

Sullivan 2000).

Osobne miejsce zajmują krzywdzenie

instytucjonalne (będące skutkiem niepra-

widłowych przepisów lub/i praktyk w in-

stytucjach edukacyjnych, opiekuńczych

i leczniczych) oraz zaniedbania systemowe

(przejawiające się biurokracją czy brakiem

7

6

A

nnA

P

iekArskA

• krzywdzenie dziecka z zaburzeniami rozwojowymi. Przegląd zagadnień

teoretyczn0-badawczych oraz zastosowanie taksonomii krzywdzenia dziecka

przepisów oraz wystarczających środków

na profilaktykę, interwencję i rehabilitację),

w tym także masowe narażanie dzieci na

wirtualną przemoc i seksualną eksploata-

cję, w których to zjawiskach ogromną rolę

odgrywają nowoczesne media (Piekarska

2000).

Poza wymienionymi zagadnieniami,

kolejnym, istotnym argumentem przema-

wiającym za rozważeniem nowego para-

dygmatu teoretyczno-badawczego zjawiska

krzywdzenia dziecka wydaje się potrzeba

włączenia perspektyw – holistycznej, a tak-

że fenomenologicznej, lokujących dziecko

jako podmiot wszystkich subiektywnych

doświadczeń, w zmieniającym się w cza-

sie i przestrzeni psychologiczno-społecznej

pełnym kontekście jego życia. Ta perspek-

tywa, nazwana taksonomią krzywdzenia

dziecka (Piekarska 1997, 2000), zasadniczo

zmienia dyskurs o zjawisku, skupiając za-

interesowanie na dziecku oraz jego różno-

rodnych, najczęściej współwystępujących

doświadczeniach krzywdy.

Rys. 1.

Model taksonomii krzywdzenia dziecka

Taksonomia ukazuje obszary ryzyka

krzywdzenia w różnorodnych środowi-

skach funkcjonowania dziecka:

– w rodzinie bliskiej i dalszej (przez do-

rosłych lub/i dzieci – rodzeństwo),

– w instytucjach edukacyjno-opiekuń-

czych czy leczniczych (przez dorosłych

lub/i dzieci, grupę rówieśniczą),

– dodatkowo, w szerokim kontekście

społecznym (peryferyjnym), czyli społe-

czeństwie wraz z jego systemem oraz proce-

sami oddziaływania zjawisk światowych.

Jak ilustruje to model, dziecko potencjal-

nie narażone jest na różnorodne doświad-

czenia krzywdzenia w każdym z opisanych

środowisk, przy czym doświadczenia te

potencjalnie mogą ze sobą współwystępo-

wać, i w praktyce najczęściej tak się dzieje.

Warto zwrócić uwagę, że model taksono-

mii krzywdzenia dziecka nie jest konkuren-

cyjny w stosunku do tradycyjnego podejścia;

jest to model uzupełniający i pogłębiający

możliwości pełnego opisu zjawiska, ale też

stwarzający nowe, kompleksowe podejście

do naukowego badania problemu.

Taksonomia wydaje się zatem szczegól-

nie użyteczna, gdy opisowi lub analizie

poddajemy złożone zagadnienia sytuacji

dzieci i ich rodzin, należących do grup

podwyższonego ryzyka krzywdzenia, tzn.

dzieci z upośledzonych środowisk społecz-

no-ekonomicznych, a także dzieci z zabu-

Copyright © Anna Piekarska 1997

7

6

A

nnA

P

iekArskA

• krzywdzenie dziecka z zaburzeniami rozwojowymi. Przegląd zagadnień

teoretyczn0-badawczych oraz zastosowanie taksonomii krzywdzenia dziecka

rzeniami rozwoju i niepełnosprawnością.

Model taksonomii otwiera nowe, inte-

resujące obszary badań, nie tylko umoż-

liwiając ukazanie zróżnicowanych śro-

dowiskowo zagrożeń krzywdzeniem,

ale też identyfikując ich sprawców. Przy-

jęte w modelu założenia pozwalają na

wszechstronne i dogłębne eksplorowanie

tradycyjnie ignorowanych czy bagateli-

zowanych pozarodzinnych kontekstów

krzywdzenia dziecka, oraz włączanie do

badań zjawiska ważnych zagadnień doty-

czących postaw i zachowań społecznych,

takich jak uprzedzenia, marginalizacja

i dyskryminacja, a także zaniedbań syste-

mowych w zakresie profilaktyki, leczenia

i rehabilitacji.

Innymi słowy, taksonomia pozwala opi-

sać i wyjaśnić złożone treści relacji zjawisk

„zaburzenia rozwoju – krzywdzenie”, iden-

tyfikując ryzyko różnorodnych przejawów

krzywdzenia dziecka, rozpoznawanych

w rodzinie, ale też i poza nią.

This paper describes and analyzes the complex problem of the abuse of children with developmental

disorders, including the role of their families and a discussion of threats in other environmental

contexts. The problems of abuse are presented from a socio-ecological perspective, with a proposal

to use the author’s original child abuse classification model. This approach is helpful in presenting

a variety of potential abuse threats, often co-existing in the child’s various environments, such as

the family, the peer group or the school. Moreover, this approach makes it possible to show serious

social and systemic threats that put not only a child with developmental disorders, but also his/her

family members at risk of abuse.

Literatura

Ace K.J. (2003), Krzywdzenie dzieci niepełnosprawnych: rozpoznawanie i redukcja ryzyka,

„Dziecko Krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka”, vol. 5, s. 73–80.

AIAS, Fenacerci, DFA, Disability Now (2004), Childhood, disability & violence. Empowering

Disability Organisations to Develop Prevention Strategies.

Belsky J. (1980), Child maltreatment: An ecological integration, „American Psychologist”, vol.

35, s. 320–335.

Benedict M.I., White, R., Wulff M., Hall B.J. (1990), Reported maltreatment in children with

multiple disabilities, „Child Abuse & Neglect”, vol. 14(2), s. 207–217.

Benedict M.I., Wulf L., White R.B. (1992), Current parental stress in maltreating and nonmal-

treating families of children with multiple disabilities, „Child Abuse & Neglect”, vol.

16(2), s. 155–163.

Burrell B., Thompson B., Sexton D. (1994), Predicting child abuse potential across family types,

„Child Abuse & Neglect”, vol. 18(12), s. 1039–1049.

Finkelhor D., Baron L. (1986), High- risk children, w: D.I. Finkelhor (red.), A sourcebook on

child sexual abuse, NewburyPark: Sage, CA, s. 60–88.

Giardino A.P., Hudson K.M., Marsh J. (2003), Providing medical evaluations for possible child

maltreatment to children with special health care needs, „Child Abuse & Neglect”, vol.

27(10), s. 1179–1186.

Gil D.G. (1978), Violence against children: physical child abuse in the United States, Cambridge:

MA: Harvard University Press.

Hobbs C.J., Hanks H.G.I, Wynne J.M (1999), Child abuse and neglect. A Clinician’s handbook,

Churchill Livingstone, UK.

9

8

A

nnA

P

iekArskA

• krzywdzenie dziecka z zaburzeniami rozwojowymi. Przegląd zagadnień

teoretyczn0-badawczych oraz zastosowanie taksonomii krzywdzenia dziecka

Kelly L. (1992), The connections between disability and child abuse: a review of the research evi-

dence, „Child Abuse Review”, vol. 1(3), s. 157–168.

Kendall-Tackett K., Lyon T., Taliaferro G., Little L. (2005), Why child maltreatment rese-

archers should include children’s disability status in their maltreatment studies, „Child

Abuse & Neglect”, vol. 29(2), s. 147–151.

Kennedy M. (1992), Not the only way to communicate: a challenge to voice on child protection

work, „Child Abuse Review”, vol. 1(3), s. 169–168.

Kennedy M., Kelly L. (1992), Special issue on abuse and children with disability, „Child Abuse

Review”, vol. 1(3).

Kennedy M. (1995), Perceptions of abused disabled children, w: K. Wilson, A. James (red.), The

child protection handbook, rozdział 7, London: Balliere Tindall.

Marchant R., Page M. (1992), Bridging the gap: investigating the abuse of children with disabili-

ties, „Child Abuse Review”, vol. 1(3), s. 179–184.

Newport P. (1991), Linking child abuse with disability; RCP Report: Physical signs of sexual

abuse in children, London: Royal College of Physicians.

Nosek M.A., Howland C. (1997), Sexual abuse and people with disabilities, w: M.L. Sipski,

C.J. Alexander (red.), Sexual function in people with disability and chronic illness, MD,

Aspen: Gaithersburg, s. 577–590.

Orelove F.P., Hollahan J., Myles K. (2000), Maltreatment of children with disabilities: training

needs for a collaborative response, „Child Abuse & Neglect”, vol. 24(2), s. 185–194.

Piekarska A. (1997), Violence against children, Germany, w: Proceedings of II International Net-

work for Research on Gender and Intimate Violence, Department of Education & Women’s

Studies and University of Osnabrueck Press, http://www.umaine.edu/conflict/Loc-

cumProgram.

Piekarska A. (2000), Plenary forum address, Child abusive television. Proceedings of world forum

for child welfare and protection, Sydney, Australia, PP presentation: http://www.acwa.

asn.au/wf2000/Papers/PIEKARSKA.ppt.

Piekarska A. (2004a), Child Abuse and Neglect, w: W. Drewery, L. Bird (red.), Human deve-

lopment in Aotearoa; A Journey through life, New Zealand: Mc Graw Hill, s. 157–159.

Piekarska A. (2004b), Abuse by school teachers in students’ retrospective reports, w: World per-

spectives on child abuse, sixth edition, International Society for Prevention of Child

Abuse and Neglect, USA, s. 58–61.

Schor D.P. (1987), Sex and sexual abuse in developmentally disabled adolescents, „Seminars in

Adolescent Medicine”, vol. 3(1), s. 1–7.

Sinason V. (1993), The special vulnerability of the handicapped child and adult: with special re-

ference to mental handicap, w: C.J. Hobbs, J.M. Wynne (red.), Child Abuse, chapter 4,

London: Balliere Tindall.

Sullivan K. (2000), The anti-bullying handbook, Auckland: Oxford University Press.

Sullivan P.M., Knutson J.F. (1998), The Association Between Child Maltreatment and Disabili-

ties in a Hospital-Based Epidemiological Study, „Child Abuse & Neglect”, vol. 22(4), s.

271–288.

Sullivan P.M., Knutson J.F. (2000), Maltreatment and disabilities: A population-based epidemio-

logical study, „Child Abuse & Neglect”, vol. 24(10), s. 1257–1273.

Westat Inc. (1993), A report on the maltreatment of children with disabilities, National Center

on Child Abuse & Neglect, Washington, DC.

9

8