PRACA Z DZIECKIEM DYSLEKTYCZNYM
Dysleksja
Termin ten wprowadzono na określenie specyficznych trudności w czytaniu
i pisaniu u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym, u których prawidłowo funkcjonują narządy zmysłów wzroku i słuchu.
Rodzaje dysleksji:
dysleksja właściwa - objawia się zaburzeniami poprawnego mówienia, czytania, pisania
i liczenia,
dysleksja rozwojowa - powstaje w wyniku nieharmonijnego rozwoju dziecka,
dysgrafia - objawia się zaburzeniami techniki pisania, niskim poziomem graficznym pisma, często bardzo wolnym lub bardzo szybkim tempem pisania,
dysortografia - to popełnianie błędów ortograficznych mimo opanowanych zasad
i reguł pisowni.
U około 70 % dzieci stwierdza się zaburzenia dyslektyczne. Dzieci te bez pomocy specjalistycznej nie są w stanie pokonać swojej „ułomności".
Specyficzne trudności w mówieniu, czytaniu i pisaniu są najczęściej spowodowane zaburzeniami funkcji percepcyjno - motorycznych.
Dla prawidłowego rozwoju mowy niezbędny jest słuch fonemowy, którego odpowiedni poziom uwarunkowany jest sprawnie funkcjonującym słuchem fizycznym.
Przyczyny dysleksji:
Dysleksja stała się problemem, zjawiskiem powszechnym. Potrafimy zdiagnozować jej objawy, organizować pomoc osobom z dysleksja, choć dalej nie znamy dokładnie jej genezy.
Znane są następujące przyczyny dysleksji:
mikrouszkodzenia mózgu (w życiu płodowym, w czasie porodu, w życiu noworodkowym),
genetyczne - predyspozycje,
opóźnienie sprawności ruchowych (nadmierna ruchliwość lub nadmierna ociężałość),
zaburzona lateralizacja,
zaburzony słuch fonemowy.
Objawy dysleksji:
opóźnienie rozwoju orientacji w przestrzeni,
opóźnienie pamięci wzrokowej i słuchowej,
opóźnienie sprawności percepcyjnych,
opóźnienie rozwoju mowy i wymowy.
W badaniach mózgu osób z dysleksją stwierdzono, że w ośrodku mowy występują komórki nerwowe o anormalnie małych rozmiarach i anomaliach w ich rozmieszczeniu.
W miarę rozwoju technik komputerowych będzie przybywało „dyslektyków", ale też komputery będą pomagały w terapii osób z dysleksją.
Przyczyny dysleksji, objawy:
W wieku niemowlęcym i poniemowlęcym:
opóźnienie rozwoju mowy,
opóźnienie rozwoju ruchowego,
opóźnienie rozwoju słuchu fonemowego.
Istnieje teoria, że jeżeli dziecko nie raczkowało, może mieć w przyszłości problemy w czytaniu (raczkowanie to przemieszczanie się dziecka, symulacja lewej i prawej półkuli mózgu - a do czytania potrzebne są obie).
W wieku przedszkolnym:
mała sprawność ruchowa w zakresie całego ciała: dziecko takie słabo biega, ma trudności z utrzymaniem równowagi, niezdarne w ruchach, źle funkcjonuje w zabawach ruchowych, z trudem uczy się jeździć na rowerze,
mała sprawność ruchowa ręki: trudności i niechęć do samoobsługi (zapinanie guzików, sznurowanie obuwia), do zabaw manipulacyjnych (nawlekanie korali), źle trzyma ołówek, kredki, rysując naciska za mocno lub za słabo,
słaba koordynacja wzrokowo - ruchowa: trudności sprawia budowanie z klocków, niechętnie i prymitywnie rysuje np. z trudem rysuje koło, kwadrat, trójkąt,
zaburzenia rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej,
trudności z orientacją w schemacie ciała i przestrzeni, myli kierunki, ma problemy
z określeniem stosunków przestrzennych: wyżej, niżej, nad, pod, za, przed.
opóźniony rozwój mowy (to najbardziej uchwytny sygnał) np. dziecko 4 - letnie nie mówi, nie wymawia niektórych głosek, głoski dźwięczne wymawia bezdźwięcznie np. ząb - sop, zupa - supa, dom - tom, baba - papa.
Wstępna diagnoza:
Wykorzystując kwestionariusz obrazkowy do badania mowy i wymowy, wstępną diagnozę mogą postawić: rodzice, lekarze, pielęgniarki, nauczyciele wychowania przedszkolnego i nauczania początkowego stwierdzając np. że:
dziecko 4-5 letnie nie mówi,
nie wymawia lub źle wymawia niektóre głoski,
głoski dźwięczne wymawia bezdźwięcznie,
nie potrafi dokonać analizy słowa np. oko (o-k-o), tata (t-a-t-a),
nie potrafi dokonać syntezy głoskowej słowa o-k-o (oko), s-o-w-a (sowa),
nie odróżnia liter p-b, d-p, m-w, t-f, itp.
Wczesne badanie lekarskie pozwala wykryć zaburzenia w rozwoju psycho - fizycznym dziecka (wzrok, słuch, mowa).
Badanie psychologiczne daje obraz rozwoju intelektualnego i sprawności intelektualnych dziecka (myślenie, pamięć, uwaga, spostrzeżenia i wyobrażenia).
Badanie pedagogiczne dostarcza wiedzy o dziecku dotyczącej jego sprawności manualnych, językowych, słuchu fonemowego, zasobów wiedzy i sprawności warunkujących naukę czytania
i pisania (grafomotoryka, zasób słownictwa, dojrzałość szkolna.
Wykorzystuj grę dydaktyczną „Przygody ślimak” uzyskujemy możliwości obserwacji dziecka w czasie zabawy, diagnozowania i wstępnej oceny:
sprawności językowych,
sprawności manualnych (motorycznych),
percepcji wzrokowej i słuchowej,
lateralizacji,
orientacji w przestrzeni,
uwagi i pamięci.
Terapia i profilaktyka dysleksji
Działania specjalistyczne niosące pomoc dzieciom ze specyficznymi trudnościami
w mówieniu, czytaniu i pisaniu oraz ich rodzicom noszą nazwę terapii pedagogicznej.
Mają one najczęściej charakter profesjonalnych porad oraz działań korekcyjno- kompensacyjnych, usprawniających dziecko z zaburzonymi funkcjami.
Terapia pedagogiczna - to sztuka przekonywania, docierania z wiedzą pedagogiczną do dziecka i jego rodziców. Współczesna wiedza pedagogiczna zmienia nasze stereotypy schematycznego podejścia do dziecka.
Jest choroba - leczymy chorobę. Jąka się dziecko - leczymy jąkanie się. Źle się zachowuje - dostaje lanie. Źle się uczy - organizujemy douczanie. Ma trudności w czytaniu
i pisaniu - polecamy więcej czytać i pisać. Zamiast leczyć choroby i dolegliwości zacznijmy leczyć człowieka.
Zamiast podawania „martwej wiedzy dotyczącej ich ułomności” nauczmy je pewnego stylu życia, myślenia, które pozwoli im pokonać trudności, jak to jest w przypadku dzieci
z wadami mowy, dzieci z dysleksją.
Słowa te kieruję do swoich koleżanek terapeutek, lekarzy, psychologów, pedagogów szkolnych oraz rodziców.
Dzieci dyslektyczne mają specjalne potrzeby edukacyjne. Wymagają współdziałania rodziców i terapeuty pedagogicznego, logopedy, neurologa, pediatry, psychiatry i psychologa. Coraz częściej terapia pedagogiczna i logopedyczna wspomagana jest farmakoterapią.
W Polsce około miliona dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym przejawia zaburzenia dyslektyczne. Dzieci dyslektyczne, jak też ryzyka dysleksji, nie są
w stanie same pokonać swojej ułomności.
Terapeuci pedagogiczni we współpracy z rodzicami organizują najczęściej w formach zabawowych ćwiczenia:
sprawności manualnych,
sprawności ruchowych,
sprawności grafomotorycznych,
funkcji wzrokowych,
wrażliwości słuchowych,
słuchu fonemowego,
analizy i syntezy słuchowej
Zainteresowaniem terapeuty pedagogicznego powinno być dziecko i jego rodzice. Aby nieść racjonalną i skuteczną pomoc, należy śledzić rozwój dziecka jest to zadanie dla rodziców. Natomiast naszym zadaniem jest przygotować ich do racjonalnego śledzenia rozwoju dziecka oraz do wczesnego reagowania na wady i zaburzenia rozwojowe.
Z praktyki wiemy, że rodzice i opiekunowie stosunkowo wcześnie reagują na makrouszkodzenia, natomiast na mikrouszkodzenia, jak wady mowy, obniżona sprawność ruchowa, słuch fonemowy, grafomotoryka, zahamowania psychoruchowe dysgrafia, dysortografia, nadpobudliwość psychoruchowa dysleksja - reagują za późno. Wynika to zapewne z małej wiedzy na ten temat.
Znajomość charakterystycznych symptomów świadczących o zjawisku dysleksji, pozwala stwierdzić, w których przypadkach można przewidzieć wystąpienie dysleksji.
Terapeuta pedagogiczny badając za pomocą dostępnych mu pomocy, narzędzi i metod stwierdza u dziecka np. wady mowy, trudności w dokonywaniu analizy i syntezy głoskowej słów, trudności w odtwarzaniu wzorów graficznych i we współpracy z rodzicami organizuje fachową pomoc.
Myśląc o przygotowaniu dziecka do nauki szkolnej należy wprowadzić go w świat dźwiękowej analizy i syntezy słowa (wyrazu).
W tym celu do wykorzystania proponuje się np. pomoce z serii „Logopeda radzi” takie jak:
„ćwiczymy mówienie, czytanie, pisanie”,
„usprawniamy mówienie, czytanie, pisanie”,
„jak pokonać trudności w mówieniu, czytaniu i pisaniu”,
„kwestionariusz obrazkowy do badania i oceny mowy i wymowy”,
gra, ,Przygody ślimaka”,
„układanki dwusylabowe”,
nowa seria, Jak pokonać seplenienie - uczmy się wymawiać s-sz oraz c- cz”, zestaw książek i pomocy do usprawnienia mówienia, czytani i pisania.
Okresem, w którym należy szczególnie skutecznie eliminować zaburzenia rozwojowe jest wiek przedszkolny. Dlatego też pomoc dziecku w tym wieku jest ważna w profilaktyce. Kłopoty uczniów
z czytaniem czy pisaniem to nie zawsze wynik lenistwa. Mogą to być objawy desleksji. Bardzo często dysleksja jest przyczyną niepowodzeń uczniowskich, a później niepowodzeń w życiu dorosłym (np. podpisywanie się za każdym razem inaczej utrudnia pracę w biznesie lub księgowości).
Często słyszymy słowo dysleksja, ale nie wszyscy wiedzą co ono oznacza.
Dysleksja - najczęściej określana jest jako specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu. Rozpoznanie dysleksji może sprawić trudności, dlatego niektórzy określają ją jako „ukryte kalectwo”.
W dysleksji rozwojowej trudności występują od początku nauki w przeciwieństwie do dysleksji nabytej, gdzie następuje utrata opanowanego już czytania i pisania.
O dysleksji rozwojowej można mówić gdy:
rozwój intelektualny dziecka jest w normie,
proces nauczania przebiega prawidłowo, dziecko systematycznie uczestniczy w zajęciach,
środowisko rodzinne dziecka funkcjonuje prawidłowo,
u dziecka brak jest wad rozwojowych, prawidłowo funkcjonują narządy zmysłu, dziecko nie ma niedosłuchu lub wady wzroku.
U dzieci z dysleksją występuje zaburzenie niektórych funkcji poznawczych, motorycznych i ich współdziałania. Bardzo często przyczyny specyficznych trudności
w nauce są też zaburzenia:
funkcji językowych,
różnego rodzaju zaburzenia pamięci (wzrokowej, słuchowej, ruchowej),
lateralizacji (stronności ciała),
orientacji w schemacie ciała i przestrzeni.
Zaburzenia te mogą być uwarunkowane genetycznie lub dziedzicznie. Powodem zaburzeń tych funkcji mogą być również mikrouszkodzenia w czasie ciąży, porodu lub niepełne wykształcenie centralnego układu nerwowego w pierwszych miesiącach życia. Należy pamiętać, że zaniedbania środowiskowe i dydaktyczne prowadzą do pogłębienia tych trudności i zaburzeń dziecka.
Przyszłe problemy w nauce można podejrzewać, jeżeli dziecko np.:
źle odtwarza budowle i układanki,
niechętnie rysuje lub rysunki odbiegają od poziomu rówieśników,
ma trudności z zapamiętaniem wierszy, piosenek, rymowanek,
ma trudności z określeniem przestrzeni, myląc stronę lewą z prawą lub pojęcia: nad, pod, przed, za, itp,
mówi niewyraźnie, popełnia błędy gramatyczne, ma trudność z wypowiadaniem się,
ma zaburzoną koordynację ruchów widoczną podczas samodzielnego jedzenia, ubierania się, rysowania lub zabawy,
jest mało sprawne ruchowo,
jest nadpobudliwe lub nadruchliwe,
mało koncentruje się w czasie zabawy.
Każde dziecko z objawami dysleksji powinno być skonsultowane przez lekarza z uwagi na możliwości współistnienia schorzeń pogarszających jego trudności w uczeniu się (wady wzroku, słuchu, zaburzenia neurologiczne i inne choroby somatyczne). Trudności szkolne mogą prowadzić do zaburzeń nerwicowych jak np: fobia szkolna. Prawidłowe leczenie tych zaburzeń poprawia wyniki terapii pedagogicznej.
Im wcześniej otoczymy opieką dziecko ryzyka dysleksji tym skuteczniejsza będzie nasza pomoc. Każde dziecko, u którego podejrzewamy dysleksję powinno być zbadane
w poradni psychologiczno pedagogicznej, a następnie skierowane na zajęcia korekcyjno - kompensacyjne.
Efekty terapii będą większe, kiedy nauczyciel stosuje w swojej pracy zalecenia terapeuty oraz współpracuje z rodziną dziecka.
Pamiętajmy o prawidłowej terminologii w dziedzinie specyficznych trudności w nauce. Nie używajmy terminów: dyslektyk, reedukacja, reedukator.
Słowo dyslektyk może kojarzyć się negatywnie z takimi słowami jak: alkoholik, czy gruźlik. Zamiast dyslektyk mówmy: uczeń ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu, uczeń
z trudnościami typu dyslektycznego lub uczeń z dysleksją.
Słowo reedukacja znaczy „nauczanie osoby, która z jakichś powodów utraciła pewne posiadane uprzednio umiejętności". Dzieci z dysleksją rozwojową nie utraciły przecież swych umiejętności czytania i pisania, bo ich wcześniej nie miały.
Termin „reedukacja” zastąpmy zatem mianem „terapia pedagogiczna” w zakresie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu. Taka terminologia stosowana jest obecnie w dokumentach MENiS Szkolnictwo polskie pomaga dzieciom mającym specyficzne problemy w nauce czytania i pisania.
Rozporządzenie MENIS z dn. 15.01.2001 r. (Dz. U. nr 13 poz. 110) w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oświatowych obliguje do niesienia specjalistycznej pomocy uczniom mającym kłopoty w nauce. Szkoły udzielają takiej pomocy w formie zajęć korekcyjno -kompensacyjnych lub wyrównawczych.
Rozporządzenia M.E.N i S dn. 21.03.2001r. (Dz. U. nr 20/2001 poz. 323) wraz ze zmianą
z dn. 24.04.2002 r. (dz. U. nr 46/2002 poz. 433) w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów
i sprawdzianów w szkołach publicznych, zobowiązuje nauczyciela do dostosowania wymagań edukacyjnych do potrzeb ucznia z rozpoznaną dysleksją na podstawie opinii poradni psychologiczno - pedagogicznej.
W rozporządzeniu nie ma mowy o obniżeniu wymagań lecz o ich dostosowanie. Nauczyciel powinien więc doceniać wkład pracy ucznia. Uczniowi z dysleksją można nawet podnieść wymagania, ale są to wymagania co do jego wysiłku włożonego w naukę.
Uczniowie z orzeczoną dysleksją rozwojową podczas sprawdzania po szkole podstawowej i egzaminu gimnazjalnego, mają możliwość pisania w oddzielnej sali, gdzie członek komisji egzaminacyjnej odczyta głośno instrukcję, tekst wstępny i ilość zadań. Uczeń ma możliwość śledzić wzrokiem czytany tekst. Czas pisania jest wydłużony o połowę. Uczeń może pisać drukowanymi literami, co zwiększa czytelność. Błędy ortograficzne nie wpływają na ocenę pracy. Uczeń z głęboką dysleksją może zaznaczać odpowiedzi, bezpośrednio na arkuszu, a członek komisji egzaminacyjnej przenosi je na kartę kodową.
Opinia o dysleksji rozwojowej może być wydana już po drugiej klasie dla uczniów przystępujących do egzaminu gimnazjalnego po piątej klasie szkoły podstawowej.
Nauczyciel powinien przypomnieć uczniom i ich rodzicom, że opinia o dysleksji otrzymana z przychodni psychologiczno - pedagogicznej, to nie jest panaceum na kłopoty w nauce.
Opinia taka to głównie informacja, że trzeba systematycznie pracować pod okiem specjalisty. Samo zaświadczenie o dysleksji, bez codziennych ćwiczeń nie rozwiąże problemów ucznia. Jakże trafnie mówi o tym prof. Marta Bogdanowicz - „tłumaczę rodzicom: Czy Małysz skakałby tak daleko, gdyby trenował raz w tygodniu po 45 minut?, czy uczeń szkoły muzycznej nauczy się grać ćwicząc tylko w czwartki?".
Dzieci z dysleksją rozwojową mogą mieć kłopoty z nauką na różnych lekcjach.
Na lekcjach języka polskiego występują trudności w czytaniu, ładnym pisaniu i dziecko robi błędy ortograficzne i błędy typu słuchowego, ma ubogi zasób słów i pojęć, wypowiada się niechętnie.
Na lekcjach historii uczeń może mieć problemy z zapamiętaniem dat, nazw, nazwisk.
Na lekcji geografii dziecko nie umie poprawnie odczytać danych na mapie.
Na matematyce źle odczytuje treść zadania, przekręca liczby np. 13 czyta 31, nie może zapamiętać tabliczki mnożenia, ma trudności z geometrią, robi pomyłki w działaniach arytmetycznych.
Na muzyce ma trudności z nauczeniem się słów piosenek, nie wystukuje rymów i rytmów.
Na lekcji wychowania fizycznego dzieci z opóźnionym rozwojem ruchowym są mało sprawne i niezręczne, z trudem wykonują ćwiczenia, które rówieśnikom nie sprawiają trudności.
Na plastyce uczniowie z obniżoną sprawnością manualną nie potrafią dobrze rysować, lepić, wycinać.
Skoro dzieci z dysleksją mają trudności z nauką różnych przedmiotów, to bardzo ważne jest, aby problemem dysleksji zainteresowali się wszyscy nauczyciele. Wskazane jest, aby nauczyciel:
posadził dziecko w pierwszej ławce, co ułatwi mu koncentrację i przepisywanie z tablicy,
wydłużył dziecku czas pracy podczas sprawdzianów albo zindywidualizował pytania,
czytał na głos - tłumaczył polecenia zadań wykonywanych samodzielnie,
sprawdzał zeszyty i prace dziecka, stosując jak najczęściej oceny opisowe (postawienie jedynki nie daje uczniowi wskazówek do dalszej pracy),
dołożył starań, by klasa zaakceptowała fakt, że niektórzy potrzebują dłuższego czasu na podanie prawidłowej odpowiedzi,
docenił wysiłek uczniów włożony w naukę, chwalił za najmniejsze sukcesy (uczeń chętnie się uczy, jeśli czuje się doceniony),
pamiętał, że pisanie ze słuchu utrwala błędy,
dyktanda w klasach niższych zastępował pisaniem z pamięci, a w klasach wyższych oceniał opisowo przez wskazanie błędów, które stałyby się materiałem do indywidualnej pracy związanej z ich poprawą,
indywidualnie traktował dziecko leworęczne i z obniżoną sprawnością motoryczną, ponieważ ma to wpływ na niski poziom estetyczny zeszytów (krzywdzące jest obniżanie ocen z prac pisemnych za „brzydkie pismo”),
nie zmuszał dziecka do czytania głośnego wobec całej klasy (może nic nie rozumieć
z przeczytanego tekstu, a sposób czytania może być znacznie gorszy niż bywa to w innych warunkach, dziecko dyslektyczne w czasie czytania i pisania całą uwagę koncentruje na technice tych czynności i często nie jest w stanie uświadomić sobie treści tego, co czyta lub pisze),
współpracował z rodziną dziecka, psychologiem, pedagogiem szkolnym,
poświęcił problemowi dysleksji jedno z zebrań dla rodziców, zaprosił na zebranie pedagoga lub innego specjalistę w dziedzinie dysleksji.
Zrozumienie przez nauczyciela problemów dzieci z dysleksją rozwojową oraz atmosfera życzliwości wobec ich „inności” mogą pomóc takiemu uczniowi w nauce.
Nauczycielu, nie przyklejaj dziecku etykietki ucznia leniwego czy niezdolnego.
Staraj się, aby uczeń zmieniał myślenie o swoich możliwościach i z góry nie był skazany na niepowodzenia.
Nie zabijaj w dziecku jego naturalnej potrzeby sukcesu.
Dziecko, które miewa choćby drobne sukcesy, nabiera wiary w siebie, chętniej podejmuje wysiłek.
Długotrwałe niepowodzenia szkolne stają się czynnikiem patogennym wywołującym zaburzenia osobowości, sprzyjają przyjmowaniu postawy niechętnej wobec szkoły i nauki.
Stały brak sukcesu rodzi brak wiary we własne możliwości, a to z kolei prowadzi do zaburzeń emocjonalno - motywacyjnych.
Poznanie problemów ucznia, uwarunkowań jego trudności w nauce i podjęcie działań terapeutycznych jest istotnym czynnikiem wpływającym na jego osobowość i losy życiowe.
Działania korekcyjne - kompensacyjne muszą być długofalowe i powinny uwzględniać podstawowe zasady pracy terapeutycznej. Program ćwiczeń powinien opierać się na założeniach metodyki pracy kompensacyjnej, uwzględniać potrzeby psychofizyczne ucznia
i wymagania programowe szkoły.
Prowadzone w urozmaiconych formach ćwiczenia należy dostosować do konkretnego przypadku ucznia, rodzaju jego dysfunkcji rozwojowej oraz stopnia i zakresu trudności w pisaniu
i czytaniu.
Oprac. mgr Małgorzata Adamczyk
Bibliografia
Bogdanowicz M. - „O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu” - Wyd. Linea Lublin 1994 r.
Brejnak W. Zabłocki K.J. - „Dysleksja w teorii i praktyce”- W-wski Oddział TPD nr l Warszawa 1999 r.
Nartowska H. - „Opóźnienia i dysharmonii rozwoju psychomotorycznego dziecka” - WSiP Warszawa 1980 r.
Opolska T. - „Pokonujemy trudności w czytaniu i pisaniu” CMPP-P MEN Warszawa 1997r.
Sawa B. - „Jeżeli dziecko źle czyta i pisze” - WsiP Warszawa 1987 r.
Zakrzewska B. „Reedukacja dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu” - WSiP Warszawa 1976 r.