A

LEKSANDRA

K

ASPEROWICZ

-D

¥BROWIECKA

Katedra i Klinika Psychiatrii
Akademii Medycznej w Bydgoszczy
Kurpiñskiego 19, 85-096 Bydgoszcz
e-mail: [e-mail]

RÓ¯NICE P£CI W ALKOHOLIZMIE

W codziennej praktyce klinicznej obserwu-

je siê istotne ró¿nice w czêstoœci wystêpowa-
nia uzale¿nienia alkoholowego u mê¿czyzn i u
kobiet. Szeroko zakrojone badania populacyj-
ne przeprowadzone w latach 90. w Stanach
Zjednoczonych wykaza³y, ¿e ryzyko wyst¹pie-
nia uzale¿nienia od alkoholu i nadu¿ywania al-
koholu w ci¹gu ¿ycia (ang. lifetime prevalen-
ce) wynosi³o 25,6 % dla mê¿czyzn (18,6 % uzale-
¿nienie, 7% nadu¿ywanie) i 10,7% dla kobiet
(8,4% uzale¿nienie, 2,3% nadu¿ywanie) (H

ANNA

i G

RANT

1997). Oznacza³o to, ¿e powy¿ej jednej

pi¹tej populacji mê¿czyzn mia³o w którymœ
momencie swojego ¿ycia powa¿ne problemy z
alkoholem. Zdumiewaj¹ca by³a te¿ niespodzie-
wanie wysoka czêstoœæ rozpoznawania uzale-
¿nienia od alkoholu u kobiet. W potocznej ob-
serwacji wydaje siê, ¿e problem ten dotyczy ko-
biet jedynie w znikomym stopniu. W cytowa-
nym powy¿ej badaniu demograficznym osza-
cowano równie¿ wspó³wystêpowanie ró¿nych
zaburzeñ psychicznych u tych samych osób.
Okaza³o siê, ¿e znacznie wiêksz¹ czêstoœæ uza-
le¿nienia od alkoholu wykazywa³y osoby, u któ-
rych stwierdzono równie¿ depresjê (mê¿czy-
Ÿni 45,2%, kobiety 23,3%).

Doœæ powszechnie panuje przekonanie, ¿e

pacjenci

z

zaburzeniami

psychicznymi,

a

zw³aszcza w obni¿onym nastroju, pij¹ alkohol
w celu „samoleczenia” objawów depresyjnych,
co w konsekwencji u niektórych osób prowa-
dzi do rozwiniêcia siê uzale¿nienia od alkoho-
lu. Prawdopodobne jest jednak, ¿e p³ytkie sta-
ny obni¿enia nastroju (subdepresje) mog¹
sprzyjaæ siêganiu po alkohol, podczas gdy

g³êbokie zespo³y depresyjne rzadziej powo-
duj¹ takie sytuacje. Podczas rocznej obserwacji
pacjentów z depresj¹, popijaj¹cych alkohol, za-
uwa¿ono, ¿e pocz¹tkowo alkohol zmniejsza³
objawy depresyjne, natomiast póŸniej depresja
nasila³a siê pod jego wp³ywem (A

NESHENSEL

i

H

UBA

1983).

W wielu badaniach naukowych stwierdza-

no ponadto odmienn¹ chronologiê wystêpo-
wania alkoholizmu i depresji u obu p³ci. Na
ogó³ u kobiet depresja i zaburzenia lêkowe po-
przedza³y wyst¹pienie alkoholizmu (W

INOKUR

i wspó³aut. 1970, H

ESSELBROCK

i wspó³aut.

1985), a u mê¿czyzn wystêpowa³y one w trak-
cie trwania uzale¿nienia (S

CHUCKIT

1983). W

jednym z badañ porównano cechy osobowoœci
przedchorobowej kobiet i mê¿czyzn uzale¿-
nionych od alkoholu. Okaza³o siê, ¿e kobiety
czêœciej charakteryzowa³y siê wysokim pozio-
mem lêku, niskim poczuciem w³asnej wartoœci
oraz mia³y ojców alkoholików. Bardzo czêsto
mia³y równie¿ uzale¿nionych od alkoholu mê¿-
ów (D

UNNE

i wspó³aut. 1993). Autorzy sugero-

wali, ¿e to w³aœnie wysoki poziom lêku powo-
dowa³ u wielu kobiet siêganie po alkohol w
celu zmniejszenia stresu, podczas gdy mê¿czyŸ-
ni pili raczej ze wzglêdów towarzyskich. Obec-
noœæ objawów depresyjnych u pij¹cych kobiet
³¹czy siê z ogólnie lepszym efektem leczenia al-
koholizmu, a u mê¿czyzn pogarsza jego prze-
bieg. Dzieje siê tak prawdopodobnie dlatego,
¿e wyleczenie depresji usuwa równoczeœnie
g³ówn¹ przyczynê siêgania po alkohol, a z tak¹
sytuacj¹ mamy najczêœciej do czynienia wœród
p³ci ¿eñskiej.

Tom 52,

2003

Numer 1

(258)

Strony

83–86

W latach 80. popularny sta³ siê podzia³ alko-

holizmu zaprezentowany przez Cloningera i
jego zespó³ (C

LONINGER

i wspó³aut. 1979,

1981; B

OHMAN

i wspó³aut. 1981, 1984) na pod-

stawie wniosków z badañ epidemiologicznych
i rodzinnych. Cloningerowski typ I, tzw. œrodo-
wiskowy (ang. milieu limited), dotyczy³ w wiê-
kszoœci kobiet, maj¹cych niewielu krewnych
alkoholików, u których uzale¿nienie od alko-
holu rozwinê³o siê póŸno (po 25 roku ¿ycia).
Osoby z tej grupy charakteryzowa³y siê neuro-
tycznymi cechami osobowoœci, mia³y poczucie
winy z powodu picia, obawia³y siê oceny
spo³ecznej. Pomimo póŸnego pocz¹tku, uzale-
¿nienie w tej grupie rozwija³o siê bardzo szyb-
ko i czêœciej powodowa³o powik³ania takie jak
majaczenie dr¿enne czy choroby somatyczne.
Typ II (ang. male limited) oznacza³ dziedzicze-
nie alkoholizmu w linii mêskiej i 90% chorych
stanowili mê¿czyŸni maj¹cy ojców alkoholi-
ków. W typie II wystêpowanie alkoholizmu
by³o 9 razy czêstsze ni¿ w populacji ogólnej i
charakteryzowa³o siê znacznym stopniem dzie-
dziczenia. Istotnie zwiêkszone ryzyko zachoro-
wania wystêpowa³o nawet wtedy, gdy dzieci al-
koholików by³y adoptowane i od niemowlêc-
twa wychowywane w prawid³owych rodzi-
nach. Pacjenci z II typem alkoholizmu charak-
teryzowali siê wczesnym pocz¹tkiem picia, na-
wet w okresie m³odzieñczym, znacznym nasile-
niem uzale¿nienia, ale rzadkimi powik³aniami
somatycznymi i psychicznymi. Zarówno oni,
jak i ich uzale¿nieni ojcowie, byli czêsto impul-
sywni, mieli antyspo³eczne cechy osobowoœci
oraz przejawiali zachowania kryminalne. Po-
pularnoœæ podzia³u Cloningera spowodowa³a
zró¿nicowanie programów terapeutycznych
leczenia alkoholizmu. Pacjenci z typem I uzy-
skiwali poprawê w trakcie psychoterapii inter-
personalnej, a pacjenci z II typem alkoholizmu,
maj¹cy cechy psychopatyczne, lepiej reagowa-
li na dyrektywny trening po¿¹danych zacho-
wañ i umiejêtnoœci spo³ecznych. Badania prze-
prowadzone przez H

ABRATA

(1996) w Polsce

wykaza³y, ¿e w naszym kraju z ró¿nych form
pomocy ambulatoryjnej korzysta znacznie wiê-
cej osób z I typem uzale¿nienia od alkoholu,
podczas gdy w oddzia³ach detoksykacyjnych
lecz¹ siê przede wszystkim pacjenci z typem II.

Drugim uznanym systemem kwalifikacji al-

koholizmu jest typologia B

ABORA

i wspó³aut.

(1992), w której jednak nie ma wyraŸnie zary-
sowanego podzia³u ze wzglêdu na p³eæ uzale-
¿nionych osób. Po przeanalizowaniu wielu
czynników wp³ywaj¹cych na przebieg alkoho-

lizmu takich jak: czynniki genetyczne, g³êbo-
koœæ uzale¿nienia, powik³ania somatyczne i
psychiczne, autorzy wyodrêbnili dwie grupy
alkoholików, które zosta³y nazwane A i B. Po-
dobnie jak w klasyfikacji Cloningera w typie A
znalaz³y siê osoby z póŸnym pocz¹tkiem uzale-
¿nienia od alkoholu i ma³¹ czêstoœci¹ rodzinne-
go alkoholizmu, a do typu B zaliczono osoby z
wczesnym pocz¹tkiem uzale¿nienia, du¿ym
obci¹¿eniem rodzinnym alkoholizmem, a tak¿e
antyspo³ecznym zachowaniem w czasie intok-
sykacji alkoholowej. Ró¿nica pomiêdzy obie-
ma klasyfikacjami polega³a na tym, ¿e objawy
lêkowe i depresyjne, które towarzyszy³y alko-
holizmowi, wystêpowa³y raczej w typie B ni¿ w
typie A, odwrotnie ni¿ w klasyfikacji Cloninge-
ra. Z tego powodu równie¿ w typie B znalaz³o
siê wiele kobiet, podczas gdy cloningerowski
typ II dotyczy³ w 90% mê¿czyzn. Na ró¿nice
p³ci w zachorowalnoœci na zaburzenia psy-
chiczne w rodzinach alkoholików zwróci³
wczeœniej uwagê W

INOKUR

(1979). Jego hipo-

teza tzw. „spektrum depresyjnego” dotyczy³a
grupy kobiet z depresj¹, charakteryzuj¹cych
siê wczesnym pocz¹tkiem zachorowania na de-
presjê (przed 40. rokiem ¿ycia) oraz dziedzi-
czeniem depresji w linii ¿eñskiej (matka-cór-
ka). U spokrewnionych z tymi kobietami mê¿-
czyzn, czêœciej ni¿ w populacji ogólnej, wystê-
powa³ alkoholizm i osobowoœæ antyspo³eczna.
Winokur uzna³, ¿e w tych rodzinach alkoho-
lizm u mê¿czyzn by³ form¹ depresji, a powi¹za-
nie rodzinne depresji i alkoholizmu nazwa³
spektrum depresyjnym. Prace innych autorów
wykaza³y, ¿e nie tylko kobiety, ale i mê¿czyŸni
ze spektrum depresyjnego (co oznacza³o, ¿e
sami mieli tylko depresjê, ale wœród bliskich
krewnych równie¿ alkoholików) charaktery-
zowali siê nieustabilizowanym trybem ¿ycia i
czêœciej mieli problemy rodzinne i socjalne
(Z

IMMERMAN

i wspó³aut. 1986), ponadto ce-

chowali siê ogóln¹ niestabilnoœci¹ emocjo-
naln¹, neurotyzmem i wysokim poziomem
lêku (W

INOKUR

1985). W trakcie 5-letniej ob-

serwacji takiej grupy stwierdzono, ¿e u kobiet
czêsto rozwija³o siê uzale¿nienie od alkoholu i
œrodków

psychoaktywnych

(T

SUANG

i

W

INOKUR

1992, W

INOKUR

i C

ORYELL

1992).

Próbê oceny zale¿noœci wystêpuj¹cych

miêdzy p³ci¹ uzale¿nionych osób, przebiegiem
ich alkoholizmu, wspó³wystêpowaniem depre-
sji oraz obci¹¿eniem rodzinnym alkoholizmem
i depresj¹, przeprowadzono w Klinice Psychia-
trii w Bydgoszczy (K

ASPEROWICZ

-D

¥BROWIEC-

KA

i R

YBAKOWSKI

2001). Pacjenci zostali po-

84

A

LEKSANDRA

K

ASPEROWICZ

-D

¥BROWIECKA

dzieleni na trzy grupy: A — z depresj¹ poprze-
dzaj¹c¹ wyst¹pienie alkoholizmu, B — z depre-
sj¹, która pojawi³a siê w trakcie uzale¿nienia od
alkoholu oraz C — z „czystym” alkoholizmem
bez depresji. Kobiety znalaz³y siê przede
wszystkim w grupie A (74% badanych kobiet),
mê¿czyŸni w grupie C (55% badanych mê¿-
czyzn). Wczeœniejszy pocz¹tek uzale¿nienia
obserwowano wœród osób obu p³ci z po-
dwójn¹ diagnoz¹ alkoholu i depresji (grupa A i
B). Najwiêcej krewnych z depresj¹ oraz alkoho-
lików, zw³aszcza w linii ¿eñskiej, mieli mê¿czy-
Ÿni i kobiety z grupy A, czyli te osoby, u których
objawy depresyjne wystêpowa³y zanim rozwi-
nê³o siê uzale¿nienie od alkoholu. Nasze obser-
wacje by³y zgodne z koncepcj¹ Winokura, wy-
odrêbniaj¹c¹ osoby (kobiety i mê¿czyzn) o
zwiêkszonym ryzyku alkoholizmu, u których
uzale¿nienie rozpoczê³o siê w m³odszym wie-
ku, a w ich rodzinach stwierdzono wysok¹ czê-
stoœæ alkoholizmu, depresji i przypadków
wspó³istnienia obu tych chorób. W naszym ba-
daniu ponad trzy czwarte osób w grupie A sta-
nowi³y kobiety, wiêc przeciwnie ni¿ w typolo-

gii Cloningera, a bardziej w zgodzie z koncep-
cj¹ Babora, by³y znacz¹co bardziej obci¹¿one
rodzinnie alkoholizmem i zaburzeniami psy-
chicznymi (depresj¹). Z drugiej strony, w gru-
pie C z „czystym alkoholizmem” znajdowa³o siê
16% badanych przez nas kobiet i one uzale-
¿nia³y siê póŸniej, same nie mia³y objawów de-
presyjnych, a w rodzinach niewielu krewnych
uzale¿nionych od alkoholu.

Podsumowuj¹c mo¿na stwierdziæ, ¿e w

chwili obecnej brak jest przekonywuj¹cych da-
nych umo¿liwiaj¹cych podzia³ alkoholizmu ze
wzglêdu na jedno kryterium np. p³ci. Wiêk-
szoœæ badaczy uwzglêdnia w analizie wiele
czynników i wydaje siê, ¿e mo¿na w ten sposób
wyodrêbniæ co najmniej dwa podstawowe
typy, w których obecni s¹, w ró¿nych propor-
cjach, zarówno mê¿czyŸni, jak i kobiety. Nieza-
le¿nie od p³ci osób uzale¿nionych, wiêksze
obci¹¿enie rodzinnym alkoholizmem ³¹czy siê
z wczeœniejszym pocz¹tkiem choroby, g³êb-
szym uzale¿nieniem, wystêpowaniem chorób
somatycznych i psychicznych.

GENDER DIFFERENCES IN ALCOHOLISM

S u m m a r y

This article reviews current classifications of alco-

hol abuse showing gender differences among alcohol-
ics. The most popular Cloninger’s classification and
Winokur’s depressive spectrum hypothesis have been

discussed. The author also presents results of a study
in which a case of familial depression and familial alco-
holism was investigated.

LITERATURA

A

NESHENSEL

C. S., H

UBA

G. J., 1983. Depression, alcohol

use, and smoking over one year: a four-wave lon-
gitudinal causal model. J. Abnorm. Psychol. 92,
134–150.

B

ABOR

T. F., H

FMANN

M., D

ELBOCA

F. K., H

ESSELBROCK

V.,

M

EYER

R., D

OLINSKY

Z. S., R

OUNSAVILLE

B., 1992. Ty-

pes of alcoholics, 1. Evidence for an empirically
derived typology based on inicarors of vulnerabi-
ty and severity. Arch. Gen. Psychiatry 49,
599–608.

B

OHMAN

M., C

LONINGER

C. R., V

ON

K

NORRING

L.,

S

IGVARDSSON

S., 1984. An adoption study of soma-

toform disorders. III. Cross-fostering analysis and
genetic relationship to alcoholism and criminali-
ty. Arch. Gen. Psychiatry 41, 872–878.

B

OHMAN

M., S

IGVARDSSON

S., C

LONINGER

C. R., 1981. Ma-

ternal inheritance of alcohol abuse; cross-foster-
ing analysis of adopted women. Arch. Gen. Psy-
chiatry 38, 965–969.

C

LONINGER

C. R., B

OHMAN

M., S

IGVARDSSON

S., 1981. In-

heritance of alcohol abuse: cross-fostering analy-
sis of adopted men. Arch. Gen. Psychiatry 38,
861–868.

C

LONINGER

C. R., R

EICH

T., W

ETZEL

R., 1979. Alcoholism

and affective disorders: familial association and
genetic models. [W:] Alcoholism and affective di-
sorders: clinical, genetic, and biochemical studies.
G

OODWIN

D. W., E

RICKSON

C. K. (red.) SP. Medical

and Scientific Books, New York.

D

UNNE

F. J., G

ALATOPOULOS

CH., S

CHIPPERHEIJN

J. M.,

1993. Gender differencies in psychiatric morbidi-
ty among alcohol misusers. Compr. Psychiatry 34,
95–101.

H

ABRAT

B., 1996. Powi¹zania etiopatogenetyczne miê-

dzy chorobami afektywnymi a alkoholizmem
oraz wynikaj¹ce z tego konsekwencje diagno-
styczne i terapeutyczne. Lêk i Depresja 1 (Suppl.),
38–53.

H

ANNA

E. Z., G

RANT

B. F., 1997. Gender differences in

DSM-IV alcohol use disorders and major de-
pression as distributed in the general population:
clinical implications. Compr. Psychiatry. 38,
202–212.

H

ESSELBROCK

N., M

EYER

E., K

EENER

J., 1985. Psychopa-

thology in hospitalised alcoholics. Arch. Gen. Psy-
chiatry 42, 1050–1055.

Ró¿nice p³ci w alkoholizmie

85

K

ASPEROWICZ

-D

¥BROWIECKA

A., R

YBAKOWSKI

J., 2001.

Beyond the Winokur concept of depression spec-
trum disease: which types of alcoholism are rela-
ted to primary affective illness? J. Affect. Disorders
63, 133–138.

S

CHUCKIT

M. A., 1983. Alcoholic patiens with seconda-

ry depression. Am. J. Psychiatry 140, 711–714.

T

SUANG

D. W., W

INOKUR

G., 1992. Testing the validity of

the neurotic depression concept. J. Nerv. Ment. Dis.
180, 446–450.

W

INOKUR

G., 1979. Unipolar depression, is it divisible

into autonomous subtypes? Arch. Gen. Psychiatry
24, 135–144.

W

INOKUR

G., 1985. The validity of neurotic-reactive de-

pression. New data and reappraisal. Arch. Gen.
Psychiatry 42, 1116–1122.

W

INOKUR

G., C

ORYELL

W., 1992. Familial subtypes of

unipolar depression: a prospective study of fami-
lial pure depressive disease compared to de-
pression spectrum disease. Biol. Psychiatry 32,
1012–1018.

W

INOKUR

G., R

EICH

T., R

IMMER

J., 1970. Alcoholism III:

diagnosis and familial psychiatric illness in 259
alcoholic probands. Arch. Gen. Psychiatry 23,
104–111.

Z

IMMERMAN

M., C

ORYELL

W., P

FOHL

B., 1986. Validity of

subtypes of primary unipolar depression, clinical,
demographic, and psychosocial correlates. Arch.
Gen. Psychiatry 43, 1090–1096.

86

A

LEKSANDRA

K

ASPEROWICZ

-D

¥BROWIECKA