Płeć różnicowanie płci
Płeć każda z kategorii, grup, na jakie dzieli się komórki rozrodcze, a często także wytwarzające je narządy (u zwierząt) czy organy (u roślin) i osobniki tego samego gatunku, zależnie od ich roli w procesie rozmnażania i rekombinacji genów. Uwarunkowana jest genetycznie lub fizjologicznie (z przewagą jednego lub drugiego z tych czynników u przedstawicieli różnych taksonów). U większości organizmów wyróżnia się dwie płcie. Niektóre gatunki grzybów mają ich więcej, lecz rozmnażanie wymaga zawsze udziału co najwyżej dwóch różnopłciowych osobników. U roślin nasiennych komórki różnych płci mogą rozwijać się w tych samych organach - kwiatach obupłciowych. Gdy kwiaty są jednopłciowe, oba ich rodzaje mogą być wytwarzane przez tego samego osobnika (jednopienność) lub powstają na różnych roślinach (dwupienność). Zróżnicowanie gatunku na płcie warunkuje zdolność do rozmnażania płciowego lub koniugacji. W wyniku powstania płci rozwinęły się nowe kierunki ewolucji organizmów, niemożliwe przy rozmnażaniu bezpłciowym.
W rozmnażaniu płciowym mogą uczestniczyć wyspecjalizowane komórki zwane gametami. U zwierząt tkankowych w wytwarzaniu gamet i umożliwianiu zapłodnienia specjalizują się narządy rozrodcze (narządy płciowe). Ich odpowiedniki u roślin nazywamy organami generatywnymi. Nawet tak proste organizmy jak bakterie, wykształciły proces płciowy zwany koniugacją. Podobny proces, a także rozmnażanie płciowe można znaleźć u większości protistów. U niektórych gatunków rozdzielnopłciowość przyjmuje charakter morfo-fizjologiczny (anizogamety), u innych wyłącznie fizjologiczny (izogamety).
U roślin zróżnicowanie płci może mieć charakter fizjologiczny lub morfo-fizjologiczny (płeć komórek nie zależy od ich genotypu; ich zróżnicowanie zaznacza się tylko na poziomie biochemii i fizjologii, albo znajduje też odbicie w ich budowie).
Zwierzęta charakteryzują się, poza zmianami fizjologicznymi i różnicami genetycznymi, również wyraźnymi zmianami morfologicznymi i wyróżnia się wśród nich płcie: męską, żeńską, obojnaczą i obojętną. Zazwyczaj płeć jest zależna od pojedynczego chromosomu, przy czym występują tu przeróżne kombinacje:
U niektórych gatunków zwierząt rozdzielnopłciowych osobniki męskie występują tylko w niektórych pokoleniach (heterogonia), istnieją też gatunki dzieworodne (partenogeneza). Płeć obojętna występuje u tych osobników danego gatunku, które pełnią funkcje obronne i normalnie nie wytwarzają gamet. W szczególnych warunkach te osobniki mogą się zacząć rozmnażać (np. polipy). Istnieją gatunki, których pewne osobniki, w określonych warunkach mogą zmieniać płeć.
Podział
Następujące pojęcia z zakresu biologii, psychologii i socjologii są związane z płcią zwierząt i ludzi:
płeć gonadalna (samce: jądra, samice: jajniki, ale mogą być też formy niezróżnicowane lub obojnacze)
płeć genitalna (zewnętrzne narządy płciowe: mężczyźni - penis i moszna, kobiety - łechtaczka i wargi sromowe; ale też mogą wystąpić narządy niezróznicowane lub obojnacze)
płeć germinatywna (wytwarzanie gamet: komórek jajowych, plemników, bądź ich brak)
płeć fenotypowa (drugorzędne cechy płciowe, np. owłosienie ciała, piersi itp.)
płeć seksualna (ze względu na pełnione role płciowe)
Zaburzenia na poziomie cielesnych składowych płci noszą nazwę interseksualizmu, natomiast psychicznych transseksualizmu
Chromosom X
Chromosom X jest chromosomem płciowym. Obecność dwóch chromosomów X w jądrze komórki determinuje ją u człowieka do powstania płci żeńskiej. W połączeniu z chromosomem Y powstaje płeć męska.
Zawartych jest w nim szereg genów determinujących inne cechy osobnicze, np. prawidłowe widzenie barw. Mutacje w jego obrębie mogą też prowadzić do zaburzeń rozwoju umysłowego (np. zespół łamliwego chromosomu X).
Zwiększona liczba chromosomów X w kariotypie, np. XXY (u ludzi zdrowych występuje para XY) powoduje wystąpienie zespołu Klinefeltera.
Chromosom Y
Chromosom Y - jeden z chromosomów płciowych. Obecność chromosomu Y wraz z chromosomem X w jądrze komórki determinuje u człowieka płeć męską.
U człowieka chromosom Y składa się z 78 genów i zawiera 58 milionów par zasad (58 Mbp), co odpowiada ok. 0,38% całkowitej ilości DNA w ludzkiej komórce.
Zespół Klinefeltera
Typowe symptomy zespołu Klinefeltera
Zespół Klinefeltera - aberracja chromosomalna polegająca na obecności w kariotypie człowieka dodatkowych chromosomów płciowych X. Dwóm lub nawet trzem chromosomom X towarzyszy w kariotypie chromosom Y (XXY lub XXXY).
Zwiększona liczba chromosomów X w tej parze (u ludzi zdrowych występuje XY) powoduje charakterystyczne objawy chorobowe. Mężczyźni z zespołem Klinefeltera to osoby wysokiego wzrostu (średni wzrost chorych to 182 cm), słabiej umięśnieni oraz o kobiecej sylwetce (gynoidalna), wynikającej z charakterystycznej budowy klatki piersiowej i miednicy. Chorym rozwijają się piersi i rzadko występuje mutacja głosu. Obserwuje się u zjmniejszenie rozmiaru jąder, brak spermatogenezy a w konsekwencji niepłodność. Rozmieszczenie owłosienia może być albo typowo męskie, albo kobiece, zwykle jednak jest skąpe. Niski poziom testosteronu oraz nieznaczne obniżenie poziomu inteligencji, chociaż nie jest to konieczne.
Zespół Turnera
kariotyp 45XO
Zespół Turnera - monosomia chromosomu X u kobiet (występuje pojedynczy chromosom X zamiast dwóch)lub na skutek nondysjunkcji (nierozchodzenie się chromosomów podczas mejozy). Efektem jest niski wzrost, słabo zaznaczone cechy żeńskie, niedorozwinięcie cech płciowych zewnętrznych i wewnętrznych, a w wyniku tego - bezpłodność (ok.1% chorych kobiet jest płodnych - mozaicyzm). Inne cechy fenotypowe to: poduszeczkowate obrzęki stóp w okresie noworodkowym, nadmiar skóry na karku, płetwista szyja, nisko osadzone zrotowane ku tyłowi uszy, szeroko rozstawione brodawki sutkowe, hipoplazja paznokci, koślawość łokci. Rozwój psychiczny zwykle prawidłowy. Choroba występuje raz na 2000-2500 urodzeń noworodków płci żeńskiej, czyli, że każdego roku w Polsce rodzi się około 100 dziewczynek dotkniętych zespołem Turnera. Zatem liczbę chorych na tę chorobę w Polsce można szacować na około 9-10 tys. osób.
Obojnactwo
Obojnactwo u zwierząt to występowanie u jednego osobnika gruczołów rozrodczych zarówno męskich, jak i żeńskich (np. u dżdżownicy) lub gruczołu obojnaczego, produkującego jaja i plemniki (np. u ślimaków); zaplemnienie jest na ogół krzyżowe, osobnik jest zapładniany przez innego osobnika i jednocześnie sam go zapładnia; w rzadkich przypadkach może zachodzić samozaplemnienie. U roślin występowanie organów płciowych męskich i żeńskich w tym samym kwiecie nazywa się obupłciowością.
U zwierząt bezkręgowych obojnactwo jest spotykane dosyć często, u kręgowców normalnie nie występuje. Rzadkie przypadki prawdziwego obojnactwa u kręgowców są zjawiskiem patologicznym. Wyjątkiem są niektóre gatunki ryb (m. in. z rodziny strzępielowatych i wargaczowatych). Szczególnie często występuje obojnactwo u bezkręgowców będących pasożytami wewnętrznymi, co związane jest z ich trybem życia.
Jest kilka rodzajów obojnactwa u zwierząt:
obojnactwo potencjalne - polegające na tym, że gruczoły płciowe u danego osobnika mogą funkcjonować albo jako gruczoły męskie, albo gruczoły żeńskie, w zależności od różnych u różnych gatunków czynników. Może to być wiek osobnika, stan jego zdrowia, rodzaj spożywanego pokarmu i inne.
obojnactwo następcze (protandria) - jeżeli dojrzewanie plemników i komórek jajowych u danego osobnika zachodzi nie równocześnie, lecz w bliskich, następujących po sobie okresach czasu. Takie zjawisko występuje np. ostryg.
Obojnactwo u człowieka
Obojnactwo (hermafrodytyzm, interseksualizm) to ogólne określenie na wrodzone zaburzenia różnicowania narządów płciowych. Obojnactwo jest wrodzoną wadą rozwojową okresu płodowego i ma podłoże genetyczne, bądź hormonalne.
Interseksualizmu nie należy mylić z zaburzeniami o charakterze psychicznym, takimi jak transseksualizm (zespół dezaprobaty płci) czy transwestytyzm (ubieranie się w stroje płci przeciwnej). Obojnactwo może wpływać na poczucie płci, jednak zwykle osoby z tym zaburzeniem są zdecydowanie mężczyznami bądź kobietami, pomimo nieprawidłowości i niezgodności anatomicznych w obrębie narządów płciowych.
Obojnactwo dzieli się zazwyczaj na obojnactwo prawdziwe, obojnactwo rzekome żeńskie i obojnactwo rzekome męskie. Należy mieć jednak na względzie możliwość wymieszania się tych form, co prowadzi do innych, atypowych postaci obojnactwa.
Szacuje się, że obojnactwo występuje w przypadku od 1/500 do 1/1500 żywych urodzin. Tak duży przedział rozbieżności wynika z faktu, że bardzo trudno jest zdefiniować "zasadnicze" lub "istotne" cechy, którymi różni się męska i kobieca anatomia.
Obojnactwo prawdziwe
Obojnactwo prawdziwe, wynikające z zaburzeń różnicowania gonad, jest bardzo rzadkie. Cechuje się ono obecnością u tej samej osoby tkanki jądra i jajnika. Wygląd zewnętrznych narządów płciowych u noworodka utrudnia ustalenie płci.
Obojnactwo rzekome
Obojnactwo rzekome żeńskie
Obojnactwo rzekome żeńskie charakteryzuje się tym, że pomimo obecności jajników, zewnętrzne narządy płciowe mają wygląd męski i występują somatyczne cechy maskulinizacji (męski fenotyp).
Obojnactwo rzekome męskie
W tym przypadku gonadom męskim towarzyszą zewnętrzne narządy płciowe typu kobiecego.
